"Əshabi-kəhf" mineral suyu öz sirrini açıb

Naxçıvan Muxtar Respublikasını "təbii bulaqlar muzeyi" adlandıranlar heç də yanılmırlar. Hələlik bu "muzey"in 250-dən artıq "eksponat"ı aşkar olunub. İri çay vadilərində və onların yaxınlığında yerləşən mineral su mənbələri muxtar respublika ərazisində heç də bərabər səviyyədə paylanmayıb.

Bu sarıdan Şahbuz rayonuna daha çox pay düşüb. Babəkdə 50-yə yaxın mineral su mənbəyi qeydə alınıb. Culfa rayonunda aşkar olunan mineral su yataqları da az deyil. Bu cəhətdən bağlar diyarı Ordubad da fərqlənir.

Onu da qeyd edək ki, hər damlasında həyat nişanəsi olan mineral bulaqlar insanlara qədim zamanlardan məlum olub. Elə o vaxtlardan yerli əhali dirilik, şəfa suyu olan bu qaynaqlardan bəhrələnib, onların müalicə qüdrətinə "tanrı ocağı" deyərək möhkəm inam bəsləyib. Tədqiqatçı alimlərin fikrincə, Naxçıvan şəhərinin ilkin adı olan Naksuana və Naşəva sözləri də öz mənalarını "tanrı ocağı"ndan götürüblər. Naşəva farsca "xoş su" anlamında olduğu kimi, Naksuana da türk dillərində "xeyirxah su yeri" deməkdir. "Sirab" sirli, sehrli su mənasında olub.

Mütəxəssislərin dediyinə görə, mineral bulaqların formalaşmasında relyefin, çay şəbəkəsinin, yarandıqları geoloji mühitin, iqlimin böyük əhəmiyyəti olub. Alimlər həm də bu qənaətdədirlər ki, mineral suların yüksək kimyəvi-balneoloji xüsusiyyətlərə malik olmalarında onların müxtəlif tərkibli və yaşlı çöküntülərdən çıxması önəmli rol oynayır. Bu halda bulaq suları yeraltı süxurların bütün müsbət keyfiyyətlərini üzə çıxarırlar. Nəzərə alsaq ki, ərazidə ən qədim süxurların yaşı 400 milyon illə 500-700 min il arasında dəyişir, onda dediklərimizi xırdalamaqa bir o qədər ehtiyac olmur.

AMEA-nın Naxçıvan bölməsinin əməkdaşı, kimya elmləri namizədi Fizzə Məmmədova deyir ki, mineral suların müalicəvi xüsusiyyətləri onların tərkibindəki altı əsas ionla müəyyən edilir: natrium, kalsium, maqnezium, xlor, sulfat və hidrokarbonat. Bu suların tərkibinin müxtəlifliyi isə bu altı elementin müxtəlif nisbətlərdə birləşməsindən asılıdır. Əgər hidrokarbonat və natrium ionu suda üstünlük təşkil edirsə, təbii ki, bu halda onlar hidrokar-bonatlı-natriumlu, yəni məhşur "Borjomi" tipli suları təşkil edir. Naxçıvandakı "Sirab"la yanaşı, "Dərəşam", "Gülüstan" (Culfa), "Nəvi", "Biləv", "Bist", "Ələhi" (Ordubad), "Bicənək" (Şahbuz) mineral suları bu tipə aiddir.

Ordubad rayonunda Anabad kəndi ərazisində, Gənzə çayın məcrasındakı iysiz, şəffaf, turşməzə, xoş tamlı mineral su isə tərkibinə görə Rusiyanın məhşur "Jeleznovodsk" suyuna bənzəyir. Alimlərin fikrincə, Gənzə suyu tərkibinə və minerallaşmasına görə rayonun digər mineral su mənbələrindən əsaslı fərqlənir.

"Sirab" güclü şirəqovma təsirinə malik olduğundan hiperassit qastritlərin müalicəsində yüksək səmərə verir. Onun mədəaltı vəzinin funksional vəziyyətinə təsiri də kliniki üsullarla təcrübədə öyrənilib. Aydın olub ki, karbon qazlı suyun təsiri ilə pankreoduodenal sekresiyanın müddəti uzanır, mədəaltı vəzinin fəallığı artır. Bu suyun köməyi ilə öd kisəsinin ödqovma qabiliyyətini artırmaq, öd əmələ gətirmə funksiyasını yaxşılaşdırmaq olur. O, həm də mədə və bağırsaqların fəaliyyətinin aktivləşməsində əhəmiyyətli rol oynayır.

Son illər əsaslı surətdə təmir olunaraq yenidən qurulan müəssisədə Rusiya və Türkiyə mənşəli avadanlıqlar hesabına iki axın xətti quraşdırılıb. Konveyer üsulu ilə işləyən xətlərdə saatda 7500 ədəd butulka doldurulur. Müəssisənin yarım əsrlik fəaliyyəti dövründə qazandığı ən böyük mükafat 2005-ci ildə onun İsveçrənin Cenevrə şəhərində yerləşən "İş təcrübəsində yüksək keyfiyyət uğrunda" Beynəlxalq Fondun Qızıl prizinə layiq görülməsi olub.

Adı dillər əzbəri olan, şəninə mahnılar bəstənilən "Badamlı" mineral su bulaqları füsunkar Şahbuz dağlarında, dəniz səviyyəsindən 1274 metr hündürlükdə çağlayır. Şəffaf və iysiz xüsusiyyətlərə malik olan bu su kimyəvi tərkibinə görə karbon qazlı, hidrokar-bonatlı-xlorlu-natriumlu-kalsiumlu sular qrupuna aiddir. Bununla bərabər dadı və tamı ilə seçilir. 5 saylı quyudan çıxan suyun tərkibi isə Rusiyanın məşhur "Arşan" bulağının suyuna yaxın olub, "Narzan" tipli sular qrupuna aid edilir. Mineral suyun müalicə əhəmiyyəti tədqiq olunaraq müəyyən edilib ki, onu mədə-bağırsaq, sidik yolları və qaraciyərin bəzi xəstəlikləri zamanı içmək faydalıdır. Buruq quyularının bəzilərində isə suyun minerallaşma dərəcəsi az olduğundan onlar süfrə suyu sayılır. Bu səbəbdən də "Badamlı" mineral suyundan süfrə və müalicə məqsədilə istifadə edilir.

"Badamlı" mineral su yatağından Naxçıvan şəhərinə 25 kilometr məsafədən iki su xətti çəkilib. Müəssisədə mineral suların qablaşdırılması xətlərinin dünyada bir nömrəli istehsalçısı olan Fransanın məşhur "SİDEL" şirkətinin avadanlıqları quraşdırılıb. istehsal sahəsinin həcmi 3 min 600 kvadratmetrdir. Su süzgəcdən keçirilərək ionlaşdırıldıqdan sonra avtomatik üsulla butuikalara doldurulur. Müəssisənin gündəlik istehsal gücü 300 min ədəd qabdır.

Zavodun Almaniya avadanlığı ilə təchiz edilmiş laboratoriyaları məhsulun keyfiyyətli olmasına tam zəmanət verir.

Muxtar respublika Dövlət Statistika Komitəsindən aldığımız məlumata görə, cari ilin birinci yarısı ərzində 2159 min dekalitr mineral su qablaşdırılaraq satışa göndərilib. Halbuki ötən il ərzində bu rəqəm cəmi 1826,5 dekalitr təşkil edib. Başhcası isə muxtar respublika mineral su istehsalı sahəsində də artıq ixracatçıya çevrilib. "Badamlı", "Sirab" bir çox xarici ölkələrdə də satılır.

"Gicdəsər", "Karvansara", "Sələsüz", "Dingə", "Nəsirvaz", "Başkənd", "Qızılburun" bulaqları da "Narzan" tiplidir. Onlar hələ ki, istehsala cəlb olunmayıb. Muxtar respublikanın hələ də blokada şəraitində olması bu sahədə də öz təsirini göstərir. "Gülüstan", "Cınqıllı", "Böyrək suyu" isə artiq yerli bazarda öz yerini tutub.

Darıdağ mineral suyu karbon qazlı, mərgümüşlü, yüksək minerallaşmış xlorlu-hidrokarbonatlı-natriumlu sulartipinə aid edilir. O, dəniz səviyyəsindən 800-900 metr hündürlükdə yerləşən 5 bulaq və 32 kəşfiyyat quyusundan ibarətdir. Yerin təkindən suyun 53-57 dərəcə C temperatura malik qaynar halda çıxması onu termal sular qrupuna daxil edir. O, maddələr mübadiləsini yaxşılaşdırdığından ilk növbədə müxtəlif mənşəli nevrologiya ağrılarında yaxşı təsir göstərir. Bu cür balneoloji vannalar bel-omba radikuliti, revmatizm, poliatrit, osteoxandroz, dəri xəstəliklərində, eləcə də bir çox qadın xəstəliklərinin müalicəsində yüksək səmərə verir.

Mütəxəssislərin fikrincə, "Darıdağ" mərgümüşlü suyu isə bu qəbildən dünyada məhşur olan İtaliyadakı "Cənubi Tirol", "Ronçenyo", Fransadakı "Lya-Bulbul" arsenli sularından həm keyfiyyətinə, həm də gündəlik debitinə görə xeyli üstündür. Bütün bunlar isə Naxçıvandakı mineral suyu Avropa ölkələrindəki mərgümüşlü sular içərisində ilk yerə çıxarır.

Regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramlarına uyğun olaraq muxtar respublikada həyata keçirilən genişmiqyaslı quruculuq tədbirlərindən Darıdağ arsenli su müalicəxanasına da pay düşüb, burada yeni müalicəxana obyekti tikilib istifadəyə verilib. Naxçıvan-Ordubad magistral şose xəttindən sağlamlıq ocağınadək 5 kilometrlik yola asfalt döşənib. Hər gün onlarla xəstə bu balneoloji müalicəxanadan istifadə edir.

"Əshabi-kəhf" mineral suyu da artıq öz sirrini açıb. Babək rayonu ərazisində, Əshabi-Kəhf dağının ətəyində çağlayan bu suyun tərkibi az minerallaşmış, hidrokarbonatlı-xlorlu-sulfatlı, natriumlu-kalsiumlu olmaqla radonla zəngindir. O, məhşur "Pyatiqorsk" (Şimali Qafqaz) suyunun analoqu olmaqla yanaşı sinir, ürək-damar və revmatizm xəstəliklərinin müalicəsində effektli hesab olunur.

Debiti xeyli az olan bu bulaq öz "sirli" aləmi ilə də seçilir. Bu mənada onu möcuzəli su adlandıranlar da yanılmırlar. Hər on beş dəqiqədən bir qaynayaraq qazlı halda yerin səthinə çıxan su sonra yoxa çıxır. Son illər bu bulaq üzərində köşk və kiçik hovuzlar düzəldilib, insanların istirahəti üçün şərait yaradılıb. Qazlı və köpüklü halda çıxan mineral su hovuzlara yığılaraq balneoloji məqsədlər üçün istifadə olunur.

M.MƏMMƏDOV

Azərbaycan.- 2010.- 8 oktyabr.- S. 7.