2011-ci ilin dövlət büdcəsi dayanıqlı inkişafın möhkəmlənməsində yeni mərhələ olacaq

Bu gün Milli Məclisdə 2011-ci ilin dövlət büdcəsi son müzakirəyə çıxarılır

Müasir Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf xüsusiyyətləri sırasında mühüm məqamlardan biri son illərdə dövlətin düşünülmüş şəkildə iqtisadiyyatın idarəedilməsində rolunun əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirilməsi hesab edilə bilər. Bu özünü ilk növbədə dövlət büdcəsinin hazırlanması və qəbulu prosesində təzahür etdirir.

Son illərdə ölkəmizdə dövlət büdcəsinin cəmiyyətin sosial və iqtisadi inkişafında rolu yüksəlmişdir. Bütövlükdə, dövlət büdcəsinin məqsədi ölkənin iqtisadi, sosial və digər strateji proqramlarının, vəzifə və problemlərinin həlli, dövlətin konkret funksiyalarının həyata keçirilməsi üçün qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada maliyyə vəsaitlərinin toplanmasını və istifadəsini təmin etməkdir. Bu isə dövlət büdcəsinin tərtibi və icrasına məsuliyyətlə yanaşmağı, büdcə xərclərinin səmərəliliyinin artırılması üçün təkmil mexanizmlərin mövcud olmasını tələb edir ki, bunun da əsasında "Büdcə sistemi haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunu dayanır. Bu qanuna əsasən həm cari, həm də əsaslı xərclərin həcmi və istiqamətlərinin əsaslandırılması və razılaşdırılması prosesi büdcənin səmərəli tərtibinə əsas yaradır. Bu baxımdan, 2011-ci ilin dövlət büdcəsi ölkənin iqtisadi kursuna, ortamüddətli maliyyə siyasətinə, iqtisadi və sosial inkişaf proqnozlarına və müvafiq dövlət proqramlarına uyğun hazırlanmışdır.

"2011-ci ilin dövlət büdcəsi" haqqında qanun layihəsi qüvvədə olan müvafiq qanunvericiliyin tələblərinə tamamilə cavab verir. Büdcə zərfinə ənənəvi məlumatlarla yanaşı büdcə ilindən sonrakı 3 il üçün makroiqtisadi proqnozlar və dövlət büdcəsinin göstəriciləri proqnozu, icmal büdcə, ölkənin daxili və xarici borcları haqda məlumat, büdcə gəlirləri və xərclərinin paraqraf və xərc maddələri üzrə strukturu və digər məlumatlar daxil edilmişdir. Bu məlumatlar toplusu qanun layihəsinin dövlət vasitələrinin formalaşması və istifadəsində şəffaflığın artırılması yönümündə irəliyə doğru çox böyük addım olduğunu göstərir. Qanunvericiliyə müvafiq olaraq dövlət büdcə layihəsinin kütləvi informasiya vasitələrində nəşrində, əslində onun geniş müzakirəyə çıxarılması deməkdir. Bu baxımdan, yeni büdcə ilində hökumətin qarşıya qoyduğu konkret vəzifələri, bütövlükdə iqtisadi və sosial siyasəti düzgün qiymətləndirmək olduqca vacibdir.

Azərbaycanda milli iqtisadiyyatın bazar prinsipləri əsasında formalaşması prosesi artıq başa çatmışdır. Tamamilə yeni məzmunlu makroiqtisadi situasiya qərarlaşmış, yaxın keçmişdə iqtisadi proseslərin tənzimlənməsi və idarəedilməsi sferasında tətbiq olunan prinsip və prosedur qaydaları əhəmiyyətli mahiyyət dəyişikliyinə məruz qalmışdır. Mahiyyətcə təbii səciyyə daşıyan keyfiyyət yeniləşməsi sosial-iqtisadi həyatın istisnasız olaraq bütün sferalarını əhatə etmişdir.

Büdcə zərfinə daxil olan "Azərbaycan Respublikasının 2011-ci il və sonrakı üç il üçün iqtisadi və sosial inkişaf konsepsiyası və proqnoz göstəricilərinin" təhlili yuxarıda bəhs etdiyimiz keyfiyyət dəyişikliklərinin xarakterini, seçilən inkişaf kursu və konkret məqsədlərin reallığını müşahidə etməyə imkan verir.

Makroiqtisadi situasiya yeniləşmə müstəvisində

Hökumətin tərtib etdiyi proqnozlara görə, 2011-ci ildə ölkədə gözlənilən makroiqtisadi şəraiti bütövlükdə aşağıdakı kimi xarakterizə etmək mümkündür:

Davamlı və dayanıqlı makroiqtisadi tarazlığın sabitliyi meyarlarına cavab verən iqtisadi inkişaf kursu qarşıdakı ildə qorunacaqdır. Bu kurs iqtisadi sistemimizin modernləşdirilməsini, onun strukturunun diversifikasiyasını, iri infrastruktur layihələrinin realizasiyasını, enerji və ərzaq təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsini, ölkənin hərbi qüdrətinin yüksəlməsini, sosial sferanın maddi təminatının artırılmasını və s. kimi əlamətlərlə yanaşı milli iqtisadiyyatımızın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının mühüm göstəricisi kimi onun transmilliləşmə səviyyəsinin yüksəldilməsini əhatə edir;

Dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin forma və mahiyyətinin dəyişilməsi, onun bilavasitə iqtisadi fəaliyyətdə xüsusi çəkisinin azaldılması meylinin davam etdirilməsi, real sektorun mühüm sahələrində dövlət şirkərtlərinin korporatizasiyası və yenidən strukturlaşdırılmasının gücləndirilməsi;

İqtisadi inkişafın sosial yönümlüyünün ÜDM-in yenidən bölgüsü nisbətlərinin artması vasitəsilə daha da yüksəldilməsi;

Dünya neft bazarında sabitləşən əlverişli konyukturaya müvafiq olaraq ölkənin iqtisadi inkişafının sürətlənməsinə kənar faktorların təsirinin azaldılması.

Aydındır ki, makroiqtisadi inkişafın xarakteri və nəticəliliyi əhəmiyyətli dərəcədə sosial - iqtisadi siyasətin strateji məqsədlərindən birbaşa asılılıqda olur. Bu baxımdan iqtisadiyyatın real sektorunun modernləşdirilməsi və yenidən qurulmasının sürətləndirilməsinin məntiqi davamı kimi hökumət 2011-2014-cü illərdə iqtisadi siyasəti növbəti iki əsas məqsədə - "rəqabət qabiliyyətli milli iqtisadiyyatın qurulması"na və "sosial sahələrin inkişafına dövlət dəstəyinin gücləndirilməsi"nə nail olunmasına istiqamətləndirməyi nəzərdə tutur. Bu məqsədlərin reallaşdırılması iqtisadiyyatın strukturunun optimallaşdırılması, qeyri-neft sektorunun üstün inkişaf etdirilməsi, təbii resurslardan istifadənin səmərəliliyinin artırılması istiqamətlərində ortamüddətli tədbirlər kompleksinin həyata keçirilməsi vasitəsi ilə baş verəcəkdir.

Eyni zamanda, büdcə zərfində 2011-2014-cü illərdə dövlət tərəfindən iqtisadi tənzimləmənin prioritetləri də müəyyənləşdirilmişdir. Dövlət tənzimlənməsinin aparıcı istiqamətlərini - dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin optimallaşdırılması, inhisarçılığa qarşı mübarizənin gücləndirilməsi, azad və ədalətli rəqabət mühitinin, makroiqtisadi sabitliyin gələcəkdə də təmin edilməsi məqsədi ilə adekvat monetar və fiskal siyasət tədbirlərinin reallaşdırılmasının və koordinasiyasının gücləndirilməsi, qiymətli kağızlar bazarının inkişafının hərtərəfli stimullaşdırılması kimi çox əhəmiyyətli tədbirlər kompleksi təşkil edəcəkdir.

Ulu öndər Heydər Əliyevin böyük müdriklik və uzaqgörənliklə əsasını qoyduğu "neft strategiyası" və əlverişli tranzit - diversifikasiya siyasətinin reallaşdırılması ölkəmizin iqtisadi inkişaf sürətinə görə regionda liderliyini təmin etməklə bərabər, iqtisadi inkişafın yüksək dinamikası sayəsində keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsinə daxil olan ölkəmizdə iqtisadiyyatın elə bir sahəsi və ya ölkəmizin elə bir regionu yoxdur ki, orada iqtisadi inkişaf məqsədləri üçün son bir neçə ildə maliyyə təminatı problemi yaşansın. Əksinə, fərəhlə demək olar ki, biz son illərdə faktiki olaraq iqtisadiyyatın böyük maliyyə axınları şəraitində dayanıqlığının təmin olunması kimi vəzifəni həll etməyə çalışırıq. Bu kimi mahiyyətçə proqressiv dəyişikliklər isə hökumətin büdcə siyasətinə yeni prizmadan baxılması zərurətini yaratmışdır. Ona görə də son bir neçə ildə Azərbaycanın dövlət büdcəsi faktiki olaraq "inkişaf büdcəsinə" çevrilmişdir. Bütün bunların məntiqi nəticəsi olaraq milli iqtisadiyyatın rəqabətə tablılığı əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlmişdir.

Məlum olduğu kimi, ölkənin qlobal sistemdə mövqeyini qiymətləndirmək üçün istifadə olunan əsas göstəricilərdən biri Davos İqtisadi Forumu tərəfindən hər il tərtib olunan "Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik Hesabatı"nda göstərilən Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik İndeksidir. Azərbaycanda həyata keçirilən köklü islahatların və uğurlu sosial-iqtisadi siyasətin nəticəsidir ki, ölkəmiz bu hesabatda 2008-ci ilin nəticələrinə görə 69-cu yerdən, 2009-cu ildə birdən-birə 18 pillə (!) irəliləyərək 133 ölkə içərisində 51-ci yerə yüksəlmişdir. Bu, həm də ona görə əlamətdardır ki, qeyd edilən nailiyyət bütün dünyanı bürüyən qlobal iqtisadi böhranın fonunda əldə olunmuşdur. 2010-cu il hesabatında da milli iqtisadiyyatımız öz rəqabətqabiliyyətliliyinə görə yüksək mövqeyini saxlayır və bütün MDB ölkələrini, eləcə də Braziliya, Meksika, Türkiyə kimi dinamik inkişafa malik olan ölkələri xeyli qabaqlayır.

Ölkəmizin rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsində uğurlu büdcə siyasətinin mühüm rolu danılmazdır. 2008-2009-cu illər "Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik Hesabatı"nda Azərbaycan "Büdcə balansı" subindeksinə görə 134 ölkə içərisində 31-ci yeri tuturdu. 2009-2010-cu illər hesabatında ölkəmiz bu göstəriciyə görə 133 ölkə içərisində 6-cı (!) mövqeyə, 2010-2011-ci illər hesabatında isə 4-cü mövqeyə yüksəlmişdir.

Makroiqtisadi inkişaf əyrisi yüksəlməkdədir

Azərbaycanda aparılan iqtisadi islahatların və həyata keçirilən yeni neft strategiyasının nəticəsi kimi iqtisadi həyatımızın bütün istiqamətlərində uğurlar əldə edilmişdir. 2008-ci ildən başlayan dünya iqtisadi böhranı şəraitində Azərbaycan iqtisadiyyatı xarici təsirlərə dayanıqlı olduğunu göstərmişdir. Belə ki, 2009-cu ildə dünya üzrə ümumi daxili məhsul 0,6 faiz, MDB ölkələrində 7 faiz azaldığı halda, Azərbaycanda bu göstərici 2009-cu ildə 9,3 faiz artmış, 2010-cu ildə isə 6 faizə qədər artması gözlənilir. Həmçinin iqtisadi böhranla əlaqədar olaraq dünyada məcmu tələbin həcminin azaldığı bir vaxtda Azərbaycanda analoji göstərici artmaqda davam etmişdir. Belə ki, 2009-cu ildə ölkədə son istehlak xərcləri 2008-ci ilə nisbətən 15,2 faiz artaraq 19,4 milyard manata bərabər olmuş, 2010-cu ildə də bu meylin davam edəcəyi gözlənilir. 2009-cu ildən başlayaraq dünya bazarında neftin və digər xammal növlərinin, o cümlədən metalın qiymətinin yüksəlməsi ixrac gəlirlərinin artmasına və nəticədə regional bazarda tələbin böyüməsinə səbəb olacaqdır. Bu da Azərbaycanda xüsusilə qeyri-neft sektorunun inkişafına müsbət təsir göstərəcəkdir.

Son dövrlərdə ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində ciddi və məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirilmişdir. Nəticədə ərzaq məhsullarına olan tələbatın böyük hissəsini yerli istehsal sayəsində ödəmək mümkün olmuşdur. Möhtərəm Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi, "Özümüzü dənli bitkilər üzrə 76 faiz təmin edirik. Quş əti 74 faiz, ət 94 faiz, kərə yağı 83 faiz, süd məhsulları və süd 85 faiz, un 94 faiz, şəkər 150 faiz, tərəvəz 102 faiz, meyvə 127 faiz - budur əsas qida məhsullarının statistikası". Prezident haqlı olaraq qeyd edir ki, 2-3 ildən sonra ölkə əhalisinin ərzaq məhsulları ilə təminatı 100 faizə çatacaqdır.

Ölkənin enerji təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsi də uğurla davam etdirilir. 2010-cu ilin sonuna neft hasilatı 50 mln.t., qaz hasilatı isə 28-30 mlrd. kub- metr olacaqdır. Dünya bazarında yüksələn xətlə davam edən əlverişli neft konyukturası Azərbaycan iqtisadiyyatının imkanlarını daha da artıracaqdır.

Məlum olduğu kimi, hələ 2003-cü ildən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev qeyri-neft sektorunu ölkənin iqtisadi inkişafının prioritet sahəsi kimi müəyyən etmişdir. Bu istiqamətdə dövlətin həyata keçirdiyi tədbirlərin nəticəsi olaraq son illərdə ümumi daxili məhsulun sahə strukturunda müsbət dəyişiliklər baş verməkdədir. Belə ki, qeyri-neft sektorunun ümumi daxili məhsulda payı 2008-ci ildə 37,9 faizdən 2009-cu ildə 45,4 faizə qədər artmış, 2010-cu ildə 47,4 faizə, 2011-ci ildə isə 49,7 faizə qədər yüksələcəyi proqnozlaşdırılır. Bu meylin gələcəkdə də qavam edəcəyini əsas kapitala investisiya qoyuluşlarının strukturundan da görmək olar. Belə ki, əsas kapitala yönəldilmiş investisiyanın ümumi həcmində qeyri-neft sektorunun payı 2004-cü ildə 24,7%-dən 2008-ci ildə 70,6%-ə, 2009-cu ildə 73,4%-ə qədər artmış, 2010 və 2011-ci illərdə təqribən 75%-ə bərabər olacağı proqnozlaşdırılır. Neft strategiyasının uğurla reallaşdırılmasının əsas nəticələrindən biri milli iqtisadiyyatın inkişafının maliyyələşdirilməsi üçün zəruri vəsaitlərin formalaşdırılmasından ibarətdir. Son illərdə ölkədə əsas kapitala investisiya qoyuluşlarının ümumi həcmində daxili investisiyaların payı 2004-cü ildə 26,9%-dən (2105 mln.m) 2010-cu ildə 69%-ə, 2011-ci ildə isə 75%-ə (6760 mln.m) bərabər olacağı proqnozlaşdırılır.

Azərbaycanda iqtisadi artım tempinin yüksək olması məşğulluq səviyyəsinin də yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. Hazırda ölkəmiz əhalinin məşğulluğunun təmin olunması ilə əlaqədar ən gərgin dövrə qədəm qoymuşdur. Belə ki, əmək qabiliyyətli yaşda olanların əhalinin ümumi sayında xüsusi çəkisi 1999-cu ildə 56,8%-dən 2009-cu ildə 68,0%-ə qədər yüksəlmişdir. Nəticədə, əmək qabiliyyətli yaşda olan əhalinin sayı qeyd edilən dövrdə 1550 min nəfər artmışdır. Buna görə də son illərdə yeni iş yerlərinin açılması dövlətin iqtisadi siyasətinin prioritet istiqaməti kimi qəbul edilmiş, bununla əlaqədar olaraq "Azərbaycan Respublikasının regionlarının sosial-iqtisadi inkişafının Dövlət Proqramı 2004-2008-ci illər" həyata keçirilmiş, hazırda "Azərbaycan Respublikasının regionlarının 2009-2013-cü illər üzrə sosial-iqtisadi inkişafının Dövlət Proqramı" həyata keçirilməkdədir. Bu proqramlarla yanaşı ölkə Prezidentinin sərəncamı ilə "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Proqramı", "2006-2015-ci illər üzrə Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyası", "2007-2010-cu illər Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyasının həyata keçirilməsi üzrə Dövlət Proqramı" qəbul edilmişdir. 2004-2009-cu illərdə həyata keçirilmiş tədbirlər nəticəsində 900 min iş yeri açılmış, onlardan da 600 mindən çoxunu daimi iş yerləri təşkil edir. Həyata keçirilmiş tədbirlərin nəticəsi olaraq ölkədə işsizliyin səviyyəsi fasiləsiz olaraq azalmış və 2009-cu ildə 6 faiz təşkil etmişdir. 2010-cu ildə bu göstəricinin dəyişməyəcəyi gözlənilir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2010-cu ilin sentyabr ayının sonuna ABŞ-da işsizliyin səviyyəsi 9,6 faizə, avro zonasında isə 2008-ci ilin fevral ayında 7,2 faizdən 2010-cu ilin avqust ayında 10,1 faizə qədər yüksəlmişdir.

İqtisadi artım üçün ilk növbədə makroiqtisadi sabitliyin (aşağı inflyasiya səviyyəsinin, milli valyutanın proqnozlaşdırıla bilən məzənnəsinin, ümumi maliyyə sabitliyinin və s.) təmin olunması zəruridir. Son illərdə həyata keçirilən tədbirlər ölkəmizdə makroiqtisadi sabitliyin dayanıqlığını artırmışdır. Eyni zamanda qeyd etməyi zəruri hesab edirik ki, bir sıra qonşu ölkələrdə böhran şəraitində iqtisadi siyasətdə bu baxımdan fərqli yanaşmaların tətbiqi (Rusiya, Qazaxıstan, Ukrayna, Ermənistan və s.) çox acınacaqlı nəticələrə gətirmişdir. Prezident İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2009-cu ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasındakı yekun nitqində qeyd etdiyi kimi, həm böyük valyuta ehtiyatlarımız, həm güclü bank sektorumuz və istehlak qiymətlərinə güclü nəzarət bütün bunları (makroiqtisadi sabitliyi) təmin edəcəkdir. 2009-cu ildə ölkədə inflyasiyanın səviyyəsi 1,5 faizə, 2010-cu ilin ilk səkkiz ayında isə 5 faizə bərabər olmuşdur. Həmçinin milli valyutanın kursu 2009-cu ildə 1 ABŞ dolları 80,3-80,4 qəpik ətrafında sabitləşmişdir. Bütövlükdə, hökumətin apardığı iqtisadi siyasət göstərdi ki, dünya iqtisadiyyatında qlobal böhran proseslərinin mənfi təsirlərin o qədər də azalmadığı bir vaxtda daxili imkanlar hesabına ölkədə makroiqtisadi sabitliyi təmin etmək və onun dayanıqlılığını möhkəmləndirmək mümkündür. Məhz bu imkanlardan səmərəli istifadə qeyd edilən sahədə böyük uğurların əldə olunmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, 2008-ci ilin dördüncü rübündən başlayaraq, əsasən 2009-cu ilin birinci yarısında Azərbaycanın dövlət istiqrazlar bazarından 250 mln., bank sistemindən isə 1,7 mlrd. ABŞ dolları məbləğində vəsaitlər xaricə çıxarılmışdır. Belə şəraitdə dövlət başçısının düzgün və vaxtında verilmiş göstərişləri əsasında həm hökumət, həm də Mərkəzi Bank tərəfindən həyata keçirilmiş tədbirlər qlobal maliyyə böhranının ölkə iqtisadiyyatına mənfi təsirini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmışdır. Fikrimizcə, Mərkəzi Bank düzgün olaraq milli valyutanın məzənnəsinin sabit saxlanması istiqamətində tədbirlər görmüş, bununla da makroiqtisadi sabitliyi poza biləcək amillərin əhəmiyyətli hissəsini neytrallaşdırmışdır. Belə ki, dünya təcrübəsi göstərir ki, "kiçik" ölkədə valyuta bazarındakı dəyişiklik digər bazarlarda da tarazlığın pozulmasına səbəb olur. Bu baxımdan, milli valyutanın məzənnəsinin sabit saxlanması son illərdə ölkə daxilində manata olan etimadın artmasına, idxal məhsulları hesabına inflyasiya səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olmuş, ixracı stimullaşdırmış və bununla da əhalinin sosial rifahının qorunmasına imkan vermişdir. Bütövlükdə, Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatlarının artması milli valyutanın məzənnəsinin sabit saxlanması və ya idarəolunan şəkildə dəyişdirilməsinə, Neft Fondunun artan vəsaitləri ilə balanslı büdcəni formalaşdırmağa və onun xərclərini idarə olunan şəkildə artırmağa imkan verir. Bütün bunlar milli iqtisadiyyatı xarici təsirlərdən qorumağa, əsas makroiqtisadi göstəricilərin dəyişkənliyini məhdudlaşdırmağa şərait yaradır.

Dövlət büdcəsi makroiqtisadi tənzimləmə və gəlirlərin yenidən bölgüsünün effektiv mexanizmidir

"Büdcə zərfi"nə daxil edilmiş sənədlərin araşdırılması göstərir ki, son illərdə olduğu kimi, 2011-ci ildə də ümumi iqtisadi inkişafa müvafiq olaraq büdcə gəlirlərinin artımının baş verəcəyi proqnozlaşdırılır. Qarşıdakı ildə də büdcə gəlirlərinin nəzərdə tutulan artım sürəti, hökumət tərəfindən büdcənin tənzimləyici rolunu yüksəltmək meyli kimi müsbət qiymətləndirilməlidir.

Büdcə gəlirlərinin strukturunda da əsaslı dəyişikliklər vardır. Bu baxımdan ilk növbədə ümumi gəlirlər sırasında qeyri-vergi dövlət gəlirlərinin payının artması meylinin bərpa olunması qeyd edilməlidir.

Büdcə xərclərinin planlaşdırılmasında nəzərə çarpan mühüm cəhətlərdən biri əhalinin sosial müdafiəsi və sosial təminatının gücləndirilməsi meylinin davam etdirilməsidir. Fikrimizcə, müvafiq xərclərin həcminin, pensiyanın baza hissəsinin, ehtiyac meyarının və sair bu kimi sosial normativlərin yaşayış minimumu səviyyəsinə hədəfləndirilməsi əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsini davam etdirəcəkdir.

Eyni zamanda dövlət büdcəsi xərclərinin son illərdə olduğu kimi artımla planlaşdırılması hökumətin sürətli inkişaf şəraitində iqtisadiyyatda inflyasiya təzyiqinin yumşaldılması və dayanıqlı inkişafın təmin edilməsi məqsədlərinə istiqamətlənmiş müsbət yanaşması kimi dəyərləndirilməlidir.

Bu baxımdan digər maraqlı məqam neft gəlirlərindən büdcə məqsədlərinə istifadə olunmasında sistemliliyin gücləndirilməsi üçün Dövlət Neft Fondundan transfertin həcminin artırılması hesab oluna bilər. Bütövlükdə, 2011-ci ildə böyük neft gəlirinin aktiv təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsinin sürətlənməsi davam edəcəkdir. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, bəzi müxalif dairələrin neft gəlirləri ilə bağlı mövqelərini anlamaq mümkün deyildir.

Neft - Azərbaycan iqtisadiyyatının ən mühüm baza sektorudur və onun iqtisadi inkişafımızdakı aparıcı rolu danılmazdır. Bu prioritetlik ən azı yaxın 10 il ərzində də saxlanacaqdır. Neft gəlirləri ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının əsas maliyyə mənbəyidir. Bu aspekti qabardanlar və bundan "narahat" olanlar əslində həqiqəti bilməyənlər, yaxud onu bilərəkdən anlamayanlardır.

Məsələ ondadır ki, Dövlət Neft Fondu vəsaitlərinin son bir neçə ildə dövlət büdcəsinə fəal transfer dövründə belə, Fondun məcmu vəsaitləri ilbəil artır. Yəni mühüm strateji məqsədlərə xidmət edən dövlət büdcəsinə vəsaitlərin yönəldilməsi özlüyündə düşünülmüş və səmərəli addımdır. Bu heç bir halda gələçək nəsillərin payına müdaxilə kimi dəyərləndirilə bilməz. Xüsusilə ona görə ki, Neft Fondunun və dövlət büdcəsinin həmin vəsaitləri cari xərclərə yox, əsasən strateji layihələrin realizasiyasına yönəldilir. Həmin layihələr isə bu gün və ya sabaha yox, gələcək üç-beş ilə deyil, onilliklərə xidmətə hədəflənir. Belə sadə həqiqətləri bilməyənlərin xalqa "yol göstərməsi" boşboğazlıqdan başqa bir şey deyildir.

Məlum olduğu kimi, 2009-cu ildə ölkəmizdə ümumi daxili məhsul istehsalı 2003-cü ilə nisbətən 2,8 dəfə artmışdır. 2010-cu ilin ilk səkkiz ayı ərzində ümumi daxili məhsulun əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən artımı 3,8 faizə bərabər olmuşdur. İqtisadi artım tempinin yüksək olması dövlət büdcəsinin gəlirlərinin artmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, 2009-cu ildə dövlət büdcəsinin gəlirləri 2003-cü ilə nisbətən 8,5 dəfə artmışdır. Eyni zamanda, 2009-cu ilə nisbətən 2010-cu ildə büdcənin gəlirlərinin 11,4 faiz, 2011-ci ildə isə 16,8 faiz artması gözlənilir. Bununla yanaşı, son illərdə gəlirlərin yenidən bölgüsü mexanizmi kimi dövlət büdcəsinin milli iqtisadiyyatda rolu da yüksəlmişdir. Büdcə gəlirlərinin ümumi daxili məhsula nisbəti 2003-cü ildəki 17,1%-dən 2009-cu ildə 29,9%-ə qədər artmışdır. Bu göstəricinin 2010-cu ildə 31,5%, 2011-ci ildə isə 31,7% olması proqnozlaşdırılır.

2011-ci il dövlət büdcəsinin gəlirləri 12061 mln. manat, xərcləri isə 12748 mln. manat təşkil edir. 2011-ci ildə büdcənin gəlirləri 2009-cu ilə nisbətən 16,8%, 2010-cu ilə nisbətən 4,8%, büdcənin xərcləri isə müvafiq olaraq 3,9% və 21,4% artmışdır. Dövlət büdcəsinin kəsiri 687 mln. manat məbləğində müəyyən edilmişdir ki, bunun da ümumi daxili məhsula nisbəti 1,7% təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə dövlət büdcəsinin kəsiri Avropa Birliyi ölkələri üçün müəyyən olunmuş 3 faizlik normadan yüksək olmamışdır. Həmçinin 2011-ci ildə büdcə kəsirinin əvvəlki illərdən fərqli olaraq inflyasiya yaratmayan mənbələr hesabına maliyyələşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bu mənbələrə özəlləşdirmədən, daxili və xarici borclanmadan daxilolmalar və 2011-ci il 1 yanvar tarixinə dövlət büdcəsinin vahid xəzinə hesabının qalığı aiddir.

2011-ci il dövlət büdcəsinin gəlirlərinin 5425 mln. manatı vergilərdən daxilolmalar hesabına, 6480 mln. manatı Neft Fondunun vəsaitləri hesabına, qalan hissəsi isə digər mənbələrdən təmin olunması üzrə planlaşdırılır. Təhlil göstərir ki, vergi daxiolmalarının dövlət büdcəsinin gəlirlərində payı azalmışdır. 2009-cu ildə bu göstərici 49,7%-ə, 2010-cu ildə 47,5%-ə, 2011-ci ildə isə 45%-ə bərabər olmuşdur. Qeyd etməyi məqsədəuyğun hesab edirik ki, bu azalma Prezident İlham Əliyevin iqtisadiyyatda iyirmi ilədək dövrdə yığılıb qalmış, son dərəcə mürəkkəb forma almış və faktiki olaraq maliyyə sistemində şəffaflığın təmin edilməsinə ciddi maneə olan qarşılıqlı borcların birdəfəlik ləğvini təmin edən, enerji sektorunda dövlət büdcəsinə olan ümidsiz borcların ləğv edilməsi barədə fərmanı ilə bağlıdır və keçici xarakter daşıyır. Bununla belə, qeyd etmək vacibdir ki, vergi gəlirlərinin gözlənilən nisbi azalması artıq gələn ildə qeyri-neft sektorunun vergi gəlirlərinin artmasına mane olmayacaqdır. Belə ki, 2011-ci ildə qeyri-neft sektorundan daxilolmaların 3901,0 mln. manat olacağı gözlənilir ki, bu da cari ilə nisbətən 7,8% çoxdur. Son illərdə neft gəlirlərinin artması və bu gəlirlərin bir hissəsinin ölkənin inkişafına yönəldilməsi büdcə gəlirlərinin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. Neft strategiyasının uğurla reallaşdırılması nəticəsində yaranan neft gəlirləri büdcə gəlirlərinin artırılmasının əsas mənbələrindən biri kimi hələ uzun müddət qalacaqdır.

Dövlət büdcəsinin gəlirlərinin artması ilə yanaşı, büdcə siyasətinin nəticəliliyinin təmin olunması baxımından mühüm məqam xərclərin strukturu və xərc maddələrinin dinamikası hesab edilir. Son illərdə ölkəmizdə həyata keçirilən büdcə siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasıdır. Bu məqsədlə dövlət büdcəsi hesabına əhalinin təhsil, səhiyyə və mədəni xidmətlərə tələbatlarının ödənilməsi, pensiya və sosial təminat səviyyəsinin artırılması nəzərdə tutulur. 2011-ci ildə dövlət büdcəsindən sosial məqsədlər üçün nəzərdə tutulmuş xərclər 2010-cu ilə nisbətən 8,8% artırılaraq 4234 mln. manat təşkil edir, bu da büdcə xərclərinin 33,3%-nə bərabərdir.

Sosial problemlərin həllini təmin etmək üçün davamlı iqtisadi inkişaf tempinə nail olmaq lazımdır. Bunun üçün isə makroiqtisadi sabitlik təmin olunmalı, vergi sistemi təkmilləşdirilməlidir. Bu şərtlərin təmin olunması büdcə siyasətinin əsas məqsədlərindən biridir. Bu məqsədlə büdcədə neftin qiymətinin ehtiyatlı sayıla biləcək proqnozu əsas götürülmüşdür. Əslində, neftin qiymətlərinin yüksək olaraq qalacağı gözlənilir və bunun da ölkənin maliyyə imkanlarının artmasına səbəb olacağı danılmazdır. Fikrimizcə, neft gəlirlərindən gələcək inkişafın təmin olunması üçün istifadə edilməsi istiqamətində aparılan siyasət təqdirəlayiqdir. Bu vəsaitlər ümumilikdə cəmiyyətin inkişafına xidmət edir. Bununla yanaşı, son illərdə neft gəlirlərinin dövlət büdcəsinə transferlərinin həyata keçirilməsi müəyyən inflyasiya təzyiqi yaradır. Lakin Mərkəzi Bank və hökumətin bu sahədə gördüyü tədbirlər bu təsiri məhdudlaşdırır. Fikrimizcə, son illərdə büdcənin xərclərinin artım tempi zəruri səviyyədə olmuşdur və bu da iqtisadiyyatın bu xərclərə uyğunlaşmasını təmin etmiş və şok effekti yaratmasının qarşısını almışdır. Belə ki, 2011-ci ildə inflyasiyanın səviyyəsinin 5% olacağı, milli valyutanın məzənnəsinin isə nisbətən sabit qalacağı proqnozlaşdırılır. Həmçinin, qeyri-neft sektorunun inkişafı da bu sahədən daxil olan vergi gəlirlərinin artmasına səbəb olacaqdır. Son illərdə həyata keçirilən tədbirlər ölkədə investisiya və sahibkarlıq mühitinin daha da yaxşılaşdırılmasına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, vergi ödəyicilərinin hüquqlarının artırılması və mənafelərinin qorunması, vergi yükünün aşağı salınması, vergi inzibatçılığının və vergi nəzarətinin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar ardıcıl tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Dövlət büdcəsinin qısa şərhini tamamlayaraq, onu qeyd etməyi vacib sayırıq ki, Azərbaycan Cənubi Qafqazda ən güclü iqtisadiyyata malik ölkədir və o, sözün əsl mənasında regionun iqtisadi güc mərkəzinə çevrilmişdir. Rəqəmlərlə ifadə edilsə, 2011-ci ildə dövlət büdcəmizin həcmi, digər iki qonşu dövlətin birlikdə büdcəsindən dəfələrlə çoxdur. Ölkəmizin 2011-ci ildə büdcə gəlirləri və xərcləri Ermənistanın müvafiq göstəricilərindən 6,3 dəfə və 5,7 dəfə çoxdur. Yalnız onu demək kifayətdir ki, 2011-ci ildə Azərbaycanın ümumilikdə hərbi xərcləri Ermənistanın bütövlükdə büdcəsindən xeyli yüksəkdir.

Bütün bunlar şübhəsiz ki, əsası ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş və möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilən iqtisadi inkişaf strategiyasının uğurla reallaşdırılması nəticəsində əldə olunmuşdur.

Dövlətin maliyyə imkanlarının artması ölkədə həm fiziki, həm də insan kapitalının yaradılması istiqamətlərində investisiya qoyuluşlarının artırılmasına səbəb olmuşdur. Bu sahələrin inkişafına çəkilən xərclər ölkə daxilində məcmu tələbin artmasına və bunun nəticəsində qeyri-neft sektoru sahələrinin inkişafına müsbət təsir göstərir. Bununla yanaşı, dövlət investisiyaları hesabına nəqliyyat, kommunal infrastruktur, təhsil, səhiyyə və digər sahələrin inkişafının təmin olunması insanların səmərəli fəaliyyəti üçün təminat imkanlarını artırmaqla yanaşı, qeyri-neft sektorunun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi baxımından da mühüm amillərdən biri kimi çıxış edir. Məhz qeyd edilən aspektə uyğun olaraq dövlət büdcəsindən kapital xərcləri son illərdə əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Belə ki, 2003-cü ildə dövlət əsaslı vəsait qoyuluşlarının həcmi 250 mln. manata bərabər olmuşsa, 2010-cu ildə bu rəqəm 5307 mln. manata qədər artmış, 2011-ci ilin dövlət büdcəsində isə 3383 mln. manat məbləğində nəzərdə tutulmuşdur. 2011-ci ildə Dövlət İnvestisiya Proqramı çərçivəsində 4569 mln. manat investisiya qoyuluşunun həyata keçirilməsi planlaşdırılır ki, bunun da 67,3%-i infrastruktur layihələrinin payına düşür.

Bütövlükdə, 2011-ci il dövlət büdcəsini sosial və investisiya yönümlü iqtisadi inkişafın təmin olunmasına istiqamətlənmiş büdcə hesab etmək olar. Belə ki, büdcə xərclərinin 33,3%-ni sosialyönümlü xərclər, 42,0%-ni isə kapital xərcləri (əsaslı vəsait qoyuluşları, əsaslı təmir və s.) təşkil edəcəkdir.

Göründüyü kimi, təqdim olunan büdcə zərfi büdcə haqqında mövcud qanunvericiliyə tam uyğun şəkildə tərtib olunmuşdur və o, özündə Azərbaycanın bugünkü iqtisadi və sosial inkişafının reallıqlarını, dünya bazarında qlobal iqtisadi böhrandan sonrakı dövrdə qərarlaşmış situasiyanı, inkişaf meyillərini və perspektivlərini əks etdirir.

Büdcə doğrudan da mükəmməl bir sənəddir, elmi proqnozlara əsaslanan real büdcədir və onun istər gəlirlərinin, istərsə də xərclərinin tam reallaşması üçün imkanlar kifayət qədərdir, hətta qeyd edilməlidir ki, büdcənin əksər parametrləri bir qədər ehtiyatla müəyyənləşdirilmişdir. Mən 2011-ci ilin büdcəsini əsaslandırılmış, proqram-məqsədli yanaşmaya əsaslanan inkişaf büdcəsi adlandırardım. Belə ki, büdcə xərclərinin əsasən məqsədli proqramlar əsasında həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur ki, bu da, bir tərəfdən vəsaitlərin xərclənməsi üzərində ciddi dövlət nəzarətinin təmin olunmasına, digər tərəfdən isə həmin xərclərdən daha səmərəli istifadə olunmasına şərait yaradır.

Eyni zamanda, büdcə layihəsində son üç ildə qərarlaşmış sosial və investisiya yönümlülüyün saxlanılması pozitiv istiqamət kimi dəyərləndirilməlidir. Büdcədə neftin qiymətinin 60 dollar həcmində nəzərdə tutulması dünya iqtisadıyyatında baş verə biləcək hər hansı bir xoşagəlməz hadisələrdən, başqa sözlə, risklərdən büdcənin qorunmasını təmin etməyə imkan verir. Hətta, bu, 2011-ci ilin büdcəsinin kəsirlə deyil, profisitlə başa çatmasına da əvvəlcədən təminat verir.

Təqdim olunan büdcə zərfi haqqında fikirlərimi ümumiləşdirərək bir məsələni xüsusi qeyd etmək istərdim ki, son bir neçə il ərzində ölkə Prezidentinin bilavasitə rəhbərliyi ilə iqtisadi qurumlar tərəfindən büdcə sisteminin çox mükəmməl institusional sistemi formalaşmış, dövlət gəlirlərinin yenidən bölgüsünün effektiv mexanizmi qurulmuşdur.

Azərbaycan yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymaqdadır. Məhz bu mərhələdə inkişafın əsas məqsədləri ölkənin iqtisadi potensialının daha da gücləndirilməsi, sosial sferanın yüksək sürətli tərəqqisi, sosial xidmətlərin keyfiyyətinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması, onların ünvanlılığının səmərəliliyinin artırılması və ən ümdəsi, insan kapitalının inkişafının təmin edilməsidir.

Sonuncu aspekt yeni dünya düzənində layiqli yer tutmağın əsas şərtidir. Bu mənada büdcədən elm və təhsilə ayrılan vəsaitlərin həcmi və qarşıda duran məsələlərlə bağlı bəzi təkliflərin nəzərə alınmasını məqsədəuyğun hesab edirik:

- Yeni maliyyələşdirmə sisteminin qeyd-şərtsiz üstünlüklərinə baxmayaraq, həm bakalavr, həm də magistr səviyyəsində hər bir təhsil alana düşən vəsaitin artırılmasına ciddi ehtiyac vardır;

- Təhsil işçilərinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması yönümündə müvafiq tədbirlərin görülməsi vacibdir;

- Təhsil qanununda nəzərdə tutulduğu kimi, adambaşına maliyyələşdirmə mexanizmi təkcə ali məktəblərlə məhdudlaşmamalı, təhsilin bütün pillələrinə şamil edilməlidir;

- Elmə ayrılan xərclərin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına baxmayaraq (2008-2011-ci illər ərzində 1,7 dəfə), vəsait çatışmamazlığı hiss olunmaqdadır. Ayrılan vəsaitin 75%-dən çox hissəsi əməkhaqlarına, avadanlıqların alınmasına və müxtəlif xidmətlərin ödənilməsinə sərf olunur. Bilavasitə fundamental elmi-tədqiqatlar üçün nəzərdə tutulan vəsaitlər kifayətedici həcmdə deyildir;

- Elm Fondu üçün əvvəlki ildə ayrılmış, lakin istifadə olunmamış vəsaitin növbəti ilin xərclərinə əlavə edilməsi məqsədə müvafiq olardı.

Qeyd edilən tövsiyələrin nəzərə alınması informasiya iqtisadiyyatı quruculuğunda əhəmiyyətli irəliləyişlərə şərait yaradardı. Bütün bunlarla yanaşı, bir daha qeyd etmək vacibdir ki, 2011-ci ilin dövlət büdcəsi Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafında uğurlu bir mərhələnin reallaşması üçün real təminat yaradacaqdır.

Şəmsəddin Hacıyev,

Milli Məclisin Elm və təhsil

komitəsinin sədri,

iqtisad elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.- 2010.- 22 oktyabr.- S. 3, 4.