Yeni orfoqrafiya lüğəti hazırlanır

 

2001-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət Dil Komissiyası yaradılıb və ulu öndər Heydər Əliyev komissiyanın sədri seçilib. Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev, AMEA-nın prezidenti, akademik Mahmud Kərimov və xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anar sədrin müavinləri təyin ediliblər. Ölkəmiz yenidən müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra ana dilimiz də Dövlət Dili statusunu qazanıb və həmin vaxtdan ulu öndərin tövsiyəsi ilə komissiya orfoqrafiya lüğətinin yeni nəşrini hazırlamağa başlayıb.

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun lüğətçilik şöbəsinin müdiri, Dövlət Dil Komissiyasının üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor İsmayıl Məmmədov lüğət işini zərgər əməyinə bənzədir. Professor hesab edir ki, hazırlanan yeni lüğətə ən azı 2-3 minə yaxın söz əlavə olunacaq. Ümumilikdə isə yaxın gələcəkdə orfoqrafiya lüğətindəki sözlərin sayının 100 minə çatdırılacağı planlaşdırılır:

- Azərbaycanda orfoqrafiya lüğəti ilk dəfə böyük alimimiz Vəli Xuluflu tərəfindən 1929-cu ildə tərtib olunmuş və latın qrafikası ilə çap edilmişdir. Arada bir xeyli fasilə yarandıqdan sonra - 1940 və 1960-cı illərdə lüğət yenidən hazırlanaraq Kirill əlifbası ilə işıq üzü görüb. Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti 15 illik fasilədən sonra - 1975-ci ildə bir daha təkmilləşdirilmiş şəkildə sözlərin sayı 58 minə çatdırılmaqla nəşr olunub. Bu gün masamızın üzərindəki sonuncu nəşr isə 2004-cü ildə işıq üzü görüb və 80 min sözü əhatə edir. Dilin lüğət tərkibi daim artır, zənginləşir, eyni zamanda da yeni sözlər əlavə olunur. Bu inkişaf elə böyük sürətlə gedir ki, dilimizə daxil olub ümumişlək sözə çevrilən kəlmələrin hamısını eyni vaxtda əhatə etmək, yəni lüğət sözlüyünə salmaq bəzən mümkün olmur. Lüğətçilik tariximizə baxsanız, dediklərimizin şahidi olarsınız. Bu uzunillik fasilələr dövründə dilimizə çoxlu sözlər daxil olub. 2004-cü ildə nəşr edilən lüğət bu ləngimənin qarşısını tam olmasa da, nisbətən aldı.

- Lüğətə yeni daxil ediləcək sözlərin mənşəyi barədə nə deyə bilərsiniz? Alınma sözlər çoxdurmu?

- Hazırladığımız lüğətə daxil olacaq sözlərin içərisində bir qismi alınma olsa da, əksəriyyəti öz sözlərimizdir. Ana dilimizin sözyaratma imkanlarından istifadə hesabına yaranmış leksik vahidlərdir. Bir də ki, əcnəbi sözləri alıb olduğu kimi də lüğətə daxil etmirik. Dilin daxili imkanları hesabına bu sözlər orfoqrafiya qaydalarına uyğunlaşdırılır. Lüğətə o sözlər əlavə edilir ki, onlardan artıq mətbuatda, televiziyada, radioda, elmi və bədii dildə istifadə olunur. Təbii ki, bəzi sözlərə dəyişiklik ediləcək, bəziləri defislə yazılacaq və ya bəzilərində defis işarəsi atılacaq. Məsələn, yeni lüğətə "diskersiya", "toparlanmaq", "transsərhəd", "aksessuar", "ağır-cəngi", "kimlik" sözlər daxil ediləcək. "Kimlik" sözü hazırkı lüğətdə var, yeni lüğətə şəxsiyyət vəsiqəsi anlamında salınacaq. Bundan başqa, "super", "ober" hissəciklərinin birləşməsindən yaranan bir qrup sözlər də yeni lüğətə əlavə olunacaq. Bu hissəciklərlə yaranan sözlərin müəyyən qismi lüğətə daxil olub, bəziləri qalıb. Rus dilinin orfoqrafiya lüğətində "super"lə bağlı 21 söz var. 2004-cü ildə nəşr edilən Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətində belə sözlərin sayı 17-dir. Qalan sözlər, məsələn, "super-yaxta", "super-market" sözləri lüğətə daxil edilməyib. "Ober"lə bağlı "ober-ştrumbannfürer", "ober-ştrumfürer", "ober-leytenant", "ober-zabit", "ober-usta" kimi sözlər də indiyəqədərki lüğətdə yoxdur. Onlar hazırladığımız yeni varianta əlavə ediləcək.

Bitişik və ayrı yazılan sözlərə gəlincə, məsələn, indiyəqədərki lüğətdə "super" hissəciyi ilə başlayan sözlər bitişik yazılıb. Yeni orfoqrafiya qaydalarında isə göstərilir ki, bundan sonra bu cür sözlər defislə yazılacaq. Deməli, yeni lüğətdə "super" və "ober" hissəcikləri ilə başlayan sözlər defislə veriləcək. Əvvəlki orfoqrafiya qaydalarında mövcud olan "varı" şəkilçisi bundan sonra "vari" kimi yazılacaq. "Buynuzvarı", "qalxanvarı", "yüngülvarı" ifadələri "buynuzvari", "qalxanvari", "yüngülvari" kimi ifadələrdə "ı" saiti "i" saiti ilə əvəz olunacaq.

Bilirsiniz, orfoqrafiya lüğəti hazırlamaq çox çətin və dəqiqlik sevən işdir, xüsusi diqqət tələb edir. Heç kimin dilin zənginliyinə xələl gətirməyə haqqı yoxdur. Lüğət elə tərtib olunmalıdır ki, onu mürəkkəbləşdirmək, yeri gəldi-gəlmədi əcnəbi sözlərlə doldurmaq olmaz. İstifadə olunan dil hamı tərəfindən başa düşülməli, dilin qayda-qanunlarına uyğun gəlməlidir. Nəzərdə tutmuşuq ki, gələcək nəşrlərdə lüğətin sonuna coğrafi və şəxs adlarını da əlavə edək. 1960-cı ilin lüğətində qadın, kişi adlarını bildirən siyahı da verilmişdi. Belə bir siyahı orfoqrafik səhvlərin minimuma enməsinə kömək edər. Misal üçün, birinin adı sənəddə Firidun, digərininki isə Firudin yazılır və yaxud birinin adı Neymətdir, o biri Nemət. Coğrafi adlarda da belə yanlışlıqlar olur.

- Apostrof işarəsinin bərpa ediləcəyi ilə bağlı səslənən fikirlər nə dərəcədə doğrudur?

- 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiqlənmiş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları" əsasında apostrof işarəsi ləğv edildi. Ona görə də vaxtilə dilimizdə apostrof işarəsilə yazılan 80-ə yaxın söz indi apostrofsuz yazılır. Məhz bu qərardan sonra "şer" sözünü "şeir" kimi yazmışıq. Lakin elə sözlər də var ki, apostrof işarəsi götürüldükdən sonra da olduğu kimi yazılır. Məsələn, "fel" sözü apostrof götürüləndən sonra da "fel" şəklində yazılır. Lakin bu sözə də "i" saitinin əlavə edilərək "feil" kimi yazılması vacibdir. 1940-1950-ci illərin lüğət və dərsliklərində də "feil" yazılmışdı. "Feili-sifət", "feili-bağlama"- əslində bu variant düz hesab olunur, çünki dil qanunlarına tam uyğundur. Apostrof işarəsinin isə orfoqrafiyamıza və yazımıza yenidən bərpa ediləcəyi barədə deyilənlər doğru deyil.

- İsmayıl müəllim, yeri gəlmişkən, dilimizə daxil olan bəzi əcnəbi terminlər müxtəlif variantlarda yazılır. Misal üçün, həm "kompyuter", "kompyüter", həm də "kompüter" kimi. Güman etmək olarmı ki, yeni hazırlanan lüğətdə bu cür sözlərin vahid yazılış forması yaradılacaq?

- Haqlısınız! Bu cür faktlarla biz də tez-tez rastlaşırıq. Orfoqrafiya qaydalarına ciddi riayət olunmalıdır. Yeni hazırlanan sözlük bu kimi hallara son qoyacaq. Ən doğru variant "kompyuter" və "lisey" sözləri hesab olunduğundan lüğətə də bu variant salınacaq. Bundan başqa, "əmək haqqı" ayrı söz birləşməsidir, ayrı da yazılmalıdır. "Əməkgün" isə bitişik yazılmalıdır. Bəzən elə bilirlər ki, "ağciyər", "qaraciyər" sözləri ayrı yazılır. Ancaq bu ifadələr dilimizin ahənginə görə bitişik yazılır. Bir də görürsən "bugünkü" sözünü ayrı, "ogünkü" sözünü bitişik yazırlar. Əslində isə "bugünkü" sözü bitişik, "o günkü" sözü ayrı yazılmalıdır. Fikrimcə, "ogünkü" sözünün də bitişik yazılması məqsədəuyğun olardı. "Səhərəqədərki", "bayramaqədərki" kimi sözlər də bitişik yazılmalıdır. Çünki bu sözlər bir vurğu ilə tələffüz olunur və mürəkkəb söz kimi qəbul edilir. Tərkibində "qeyri", "əks", "külli", "kont", "ober", "eks", "super"lə başlanan sözlərin hamısı defislə yazılacaq. Bir sözün iki cür yazılışı da yolverilməzdir. Bəzən mətbuatda "qaça-qaç" kəlməsi "qaçhaqaç", "kəsəkəs" isə "kəshakəs" kimi yazılır. Bu sözlərin birinci variantı düzgün hesab edilir. "Qaçaqaç", "köçaköç", "pıçapıç", "kəsakəs" və sair.

- Bəzən durğu işarələri də yerində işlədilmir. Belə xətalara çoxumuz yol veririk. "Vergül", "dırnağaalma", "nida" və başqa işarələrdən elə yerdə istifadə edilir ki, fikir yayınır. Sizcə, orfoqrafiya lüğəti kimi durğu işarələrinin də nəşr edilib masaüstü kitaba çevrilməsinin vaxtı çatmayıbmı?

- Bu gün mətbuatda, yazılı ədəbiyyatda dilimizin qayda-qanunlarına əməl edən yazarlarımız, jurnalistlərimiz çox olsa da, bu qaydalara əməl etməyənlər də az deyil, xüsusən də durğu işarələrinə. Qaydalara görə modal sözlər cümlənin ortasında gələrsə, hər iki tərəfdən vergül işarəsi qoyulmalıdır, ədatlarda isə heç vaxt vergül qoyulmur. "Mən ki gözəl deyildim" cümləsində "ki"dən sonra vergül işarəsi qoyulmamalıdır, çünki "ki" burada bağlayıcı deyil, ədatdır. Çox vaxt vergül işarəsindən ehtiyac olmadan, yersiz istifadə edilir. "Həmçinin", "eyni zamanda", "görə", "xüsusən" sözlərindən sonra da vergül işarəsi qoyulmamalıdır. Cümlədəki sözlər arasında yaranan fasilədən sonra da vergül işarəsi qoymaq sözün ahəngini və fikri hədəfdən yayındırır. Bəzən hansısa sözü cümlənin ortasında böyük hərflə yazırlar. Səbəbini soruşanda cavab verirlər ki, bu ifadəni xüsusi qabartmaq istəyiblər. Dil heç kimin şəxsi əmlakı, ya da əşyası deyil ki, istədiyi kimi, zövqünə uyğun işlətsin. Boykot sözünü dırnağa almaq isə heç başadüşülən deyil. Bu sözü dırnağa alırıqsa, deməli, təsdiq edirik. Tutaq ki, "futbolçular məşqçinin mövqeyi ilə razılaşmayıb növbəti matçı boykot etdilər", yəni oyundan imtina edirlər. Boykotu dırnaqda vermək isə məşqçinin fikrini müdafiə etmək mənasını verir. Yazarlarımız, qəzet işçilərimiz dilin qrammatikasını, orfoqrafiya qaydalarını mükəmməl öyrənməli, hər sözü və durğu işarəsini yerində işlətməlidirlər.

Durğu işarələrinin nəşri haqqında soruşdunuz və vacib bir məsələyə toxundunuz. "Durğu işarələri" kitabı sonuncu dəfə 1977-ci ildə akademik Zərifə Budaqova tərəfindən hazırlanaraq nəşr olunmuşdu. İndi həmin kitab demək olar ki, nadir nüsxədir, heç yerdə yoxdur. Ümumiyyətlə, dilimizin orfoqrafiya və qrammatika qaydalarının pozulmaması üçün durğu işarələri və orfoqrafiya lüğəti kitabları hamının masasının üstündə olmalıdır.

İxtisarlara əlavə edilən şəkilçilər də çox vaxt dolaşıqlıq yaradır, düzgün işlədilmir. Şəkilçilər sözün son hecasındakı səsin tələffüzünə uyğun yazılmalıdır: MEA-dan, BMT-yə, MDB-nin. Yüksək dövlət vəzifələrinin, qurumların, beynəlxalq günlərin adlarının baş hərfləri də böyük yazılmalıdır. Məsələn, Bərdə Rayon Təhsil Şöbəsi. Çünki bu, qurumun tam adıdır.

- İsmayıl müəllim, yeni orfoqrafiya lüğəti nə vaxt işıq üzü görə bilər?

- Şöbəmizin vəzifəsi yeni orfoqrafiya lüğətini tam hazırlayıb təhvil verməkdən ibarətdir. Ən geci bir-iki aya bu işi tamamlamaq fikrindəyik. Düşünürəm ki, nəşri də ləngiməz.

 

 

Söhbəti yazdı: Rəsmiyyə RZALI

 

Azərbaycan.- 2010.- 22 oktyabr.- S. 7.