Aşiqliyin ağrı dastanı

Nağıllaşan, dastanlaşan ömründə ağ günlərinin sayı barmaqla hesaba alınan, nakam taleli, saz-söz sənətkarlarından biri də XIX əsrin təxminən 30-cu illərində Kəlbəcər rayonunun Löh kəndində (sonralar bu kənd Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə Bəhmən Vətənoğlu kimi söz sərrafı da yetirəcəkmiş) yoxsul ailədə dünyaya gələn alagözlü, gülərüzlü Bəsti idi. O dövrün qızlarının və qadınlarının nəinki təkcə təhsil almaq hüquqlarının olmaması, ümumiyyətlə, məşəqqətli həyat tərzi keçirmələri barədə geniş bəhs etməyə ehtiyac yoxdur. Bəsti də həmin bəlanın qurbanına çevrilmiş və savad almasına imkan verilməmişdir. Lakin o, savadsız olsa da, ağıl-kamal sahibi kimi tay-tuşları arasında çox erkən yaşlarında seçilmiş, ustad saz-söz sənətkarlarının məclislərində el ədəbiyyatı incilərini öyrəndiyindən, özü də bədahətən qoşmalar qoşmuş, gəraylılar söyləmiş və hətta saz çalmağı belə öyrənmişdir.

Dövrün, zəmanənin amansızlıqlarının arzularını daşa döndərməsini Bəsti digər həmyaşıdlarından fərqli formada nəzmə çəkərək, fitri istedad sahibi olduğunu gizlətməmiş, az vaxt içərisində Göyçə mahalında, Kəlbəcərdə və yaxın el-obada məşhurlaşmışdır.

Bəsti Kərbəlayi Bayramalı qızı yeniyetməlikdən gəncliyinə doğru pərvazlananda qismətinə tuş gələn butasına əli yetməmiş, aşıq dili ilə desək, eşqinin oxu daşa dəymişdir. On yeddi-on səkkiz yaşlarında bir çobanla sevişən Bəstinin sonrakı taleyi barədə ancaq nisgillə söz açmaq olar. O özü bunu Ağdabanlı şair Qurbana (Dədə Şəmşirin atası) yazdığı "A Qurban" rədifli qoşmasında daha açıq formada göstərmişdir:

Bu yazıq canımı gətirdi cana,

Ədalətsiz divan, zalım zamana.

Atəşə pərvana, oxa nişana,

Piltəyə şam oldu canım, a Qurban.

Sevgisi yolunda şirin candan keçməyə hazır olan aşiq və aşığın dərdi o deyildi ki, onu sevgilisinə vermirdilər. Onsuz da bu sevgi onlara baha başa gəlmişdi. Yeniyetmə bir çobanı Bəstini istədiyinə görə qızın gözləri qarşısında qətlə yetirmiş, azad sevginin o dövr üçün əlçatmaz olduğunu bir daha qəddarcasına anlatmışlar. Bu dəhşətli səhnədən sarsılan Bəstinin faciəli sevgi dastanı dillər əzbərinə çevrilmişdi. O, dərdini təkcə ağı-bayatılarda deyil, qoşma və gəraylı, təcnis və divanilərdə, bir də divanəliyini telli sazın havacatlarında dilə gətirmişdir.

Aşıq Bəstinin təkcə sevgisini əyani şəkildə ifadə etmək bacarığı deyil, əlinə saz götürüb aşıqlıq etməsi o dövr üçün sanki ədəbi inqilab idi. Feodal-patriarxal adət-ənənələrin, dini qadağaların hökm sürdüyü həmin cəmiyyətdə qadının aşıqlıq etməsi o zaman cəsarət tələb edirdi. Bütün bunlar Bəstinin azad cəmiyyət arzularının ifadəsi, mübarizliyi, Azərbaycan qadınının, qızının müstəqillik ideyaları uğrunda bütün məşəqqətlərə sinə gərməyinin bədii ifadəsi idi. Aşıq Bəsti nəinki qorxu və qadağalardan çəkindi, qara geyinib sevgisinə yas saxlamış, əksinə, sazı, cəsarətli, üsyankar şeirləri ilə dövrün amansızlıqlarını, xurafatı sarsıtmış, aşıq kimi tərki-diyar olub el-obada mübarizlik toxumu səpmiş, adını qadın aşıqların sırasına yazmışdır.

O, mükəmməl elm, savada malik olmasa da, fitrətdən verilmiş istedadı bəs edirdi ki, fikrini kamil sənətkar, saz-söz xiridarı kimi ifadə etsin. O dövrdə çox məşhur olan "Qurban bulağı" ədəbi məclisinin üzvlərindən biri kimi xatırlanan Bəsti Ağdabanlı Qurbanın diqqətindən yayınmamışdır. Ağdabanlı Qurban Aşıq Bəstinin el-obada məşhurlaşmasını, mövqeyini qoşmalarının birində də göstərmişdir:

Bağça bülbülüsən güllər eşqinə,

Nəğməlisən - şirin dillər eşqinə.

Sənətkar olubsan ellər eşqinə,

Şöhrətin yayılıb hər yana, Bəsti.

Bəstinin də məclislərində iştirak etdiyi "Qurban bulağı"ndakı saz-söz yarışmalarında həmişə "Ərəbzəngi"yə çevrilən bu nakam taleli qız, sən demə, sonralar Azərbaycanın ozan-aşıq, sənətinin ən qüdrətli qadın nümayəndələrindən biri olacaqmış. Aşıq Ələsgərdən və Ağdabanlı Qurbandan görüb-götürmüş Bəsti ustad dərsini kamil sənətkarlardan almışdır.

Aşıq o dövrün bəy-xanlarının əmək adamlarına, nökər-naibə verdiyi əzab-əziyyəti kəskin tənqid etməkdən çəkinməmiş, onları nəzmə çəkərək, mübarizəsini cəsarətlə davam etdirmişdir. "Hallı-havalı", var-dövlətinə güvənənlərin baş kəsməyə hazır olduğunu o, qoşmalarının birində belə ifadə etmişdir:

A bəy, nə gəzirsən hallı-havalı,

Süleyman mülkünün yiyəsi kimi?!

Nədəndir yaxşının başın kəsməyə

Hazırsan xəncərin tiyəsi kimi?!.

Aşıq Bəstinin el arasında "Kor Bəsti" kimi məşhurlaşması onun yaradıcılığında da öz əksini tapmışdır. Faciəli məhəbbətini sazla ifadə edən Bəsti doğma kəndindən çıxıb el-el, oymaq-oymaq gəzməyə, aşıqlıq etməyə başlamış, qəlbini çuğlayan dərdləri sazla, sözlə dilə gətirmişdir. Deyirlər, sevgilisinin nakam taleyinə əbədi yas saxlayan Bəstinin ağlamaqdan gözlərinin nuru itmiş, o, erkən yaşlarından qəlbinin, ruhunun işığına yaşamışdır.

Aşıq Bəstinin yaradıcılığı hələ ötən əsrin 50-60-cı illərində ədəbi tədqiqatın obyektlərindən birinə çevrilmişdir. Həmid Araslının toplayıb 1964-cü ildə nəşr etdirdiyi "Azərbaycan aşıq yaradıcılığı"nda, Əzizə Cəfərzadənin "Azərbaycanın aşıq və şair qadınları" kitabında, 2005-ci ildə "Adiloğlu" nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış "Kəlbəcər dünyası: yüz şairin bir kitabı"nda (toplayıb tərtib edənlər: A.Cəmil, M.Nərimanoğlu) bu barədə geniş məlumatlar verilmişdir. Onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru İlham Məmmədlinin iyirminci yüzilliyin Azərbaycan ədəbi prosesinin orijinal qollarından olan Kəlbəcər ədəbi mühitinin ədəbi-tarixi qaynaqları, onun bədii özəllikləri, ayrı-ayrı nümayəndələrinin yaradıcılığının tədqiqinə həsr olunan "XX əsr Kəlbəcər ədəbi mühiti" monoqrafiyası bu baxımdan olduqca dəyərli ədəbi mənbədir.

Aşıq Bəstinin yaradıcılığı bütünlüklə tədqiq olunmadığından əldə edilən ədəbi nümunələr yalnız xalqın yaddaşında qalanlardandır. Onun ilk araşdırıcısı filologiya elmləri doktoru, folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı olmuşdur. O, 1969-cu ildə Aşıq Bəstinin "Lalə", 2001-ci ildə isə "Bənövşələr"ini kitab şəklində oxucuların ixtiyarına vermişdir. Aşığın tədqiqatçısı kimi o, "Bəsti və Xançoban" dastanını bərpa edib nəşrə hazırlasa da, təəssüf ki, çap etdirmək imkanı olmamışdır.

Aşıq Bəsti haqqında Azərbaycanın ədəbi ictimaiyyətinin tanınmış simaları dəfələrlə söz açmış, şeirləri təhlil edilmişdir. M.Təhmasibin, P.Əfəndiyevin, Ş.Qurbanovun, N.Rəfibəylinin, yazıçı Elçinin və digərlərinin Aşıq Bəsti barədə fikirləri daha çox diqqət çəkmişdir.

Aşıq Bəsti Kəlbəcərdən gedəndən sonra Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunda bir müddət yaşadıqdan sonra qəriblik onu doğma el-obalara qaytarsa da, o, yenidən Daşkəsən, Gədəbəy və Samux rayonlarına üz tutmuş, el məclislərində dastan danışmış və neçə-neçə şagird də yetişdirmişdir.

Torpaq insanı müdrik çağlarında özünə daha çox bağlayır. Elə Kor Bəsti də ömrünün axırlarına yaxın yenidən doğulduğu kəndinə qayıtmış, 1936-cı ildə, təxminən 100 yaşında vəfat etmişdir.

Kəlbəcərin düşmən tapdağı altında qalan kəndlərinin biri və Göyçə ilə həmsərhəd olan, Löh qalasına söykək bu obanın müqəddəsləri arasında bir ad da daim nisgillə xatırlanır.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan.- 2010.- 22 sentyabr.- S. 7.