İctimai və humanitar elmlərin tədrisi və tədqiqi dövrün-zamanın yeni tələbləri səviyyəsində olmalıdır

Son vaxtlar müdafiə etmək istəyənlərin sayı xeyli artmışdır ki, bu da şuraların işində müəyyən qədər gərginlik yaradır. Bunun da bir səbəbi odur ki, müdafiə üçün dissertasiyalar çox vaxt ayrı-ayrı elmi müəssisələr, institutlar tərəfindən göndərilir. Yaxşı olardı ki, kənar dissertasiyalar şuralara AAK-sı tərəfindən göndərilsin. Belə olarsa, bu iş müəyyən qədər tənzimlənər və digər tərəfdən də AAK-sı müdafiə edəcək adam və onun sənədləri haqqında əvvəlcədən xəbərdar olar.

Müdafiə etmək istəyənlərin sayının artmasının bir səbəbi də elmlə bilavasitə məşğul olmayan, elmdən kənar adamların bu işə yersiz müdaxiləsi ilə əlaqədardır. Belə adamlar da həm AAK-nın və eləcə də şuraların işində gərginlik yaradırlar. Bunlar müxtəlif vəzifələrdə çalışan məmurlar, iş adamlarıdırlar. Bu iş qaydaya salınmalı, müəyyən və qəti bir xətt olmalıdır. Belələri üçün şərait yaradan dissertanturadır. Burada bir boşluq vardır ki, bu da elmdən uzaq adamlar üçün keçid yeri qoyur. Odur ki, möhkəm bir səd yaradılmalı, yəni konkret tələblər qoyulmalıdır. Məsələn, bəlkə işlədiyi nazirliyin naziri, deputata Milli Məclisin sədri, prokurorluq işçisinə baş prokuror və s. xüsusi məktubla əsaslandırıb AAK-dan razılıq istəsin. Təbii ki, bunu da hər nazir etməyəcək və bu da yaranmış axının qarşısını almağa müəyyən qədər kömək edə bilər. Adətən belələri dərs demək istəyəndə razılıq məktubu alırıq. Elə də müdafiə üçün, dissertant olmaq, elmi-tədqiqatla məşğul olmağa görə niyə icazə istəməyək?

Ölkədə elmin vəziyyətinin ən önəmli göstəricilərindən biri keyfiyyətli elmi nəşrlərin yayımıdır. Qloballaşma mühitində humanitar və ictimai elmlər sahəsində yeni vəzifələr müəyyənləşdirilir. Yeni elmi istiqamətlərin sayının artımına paralel elmi-dövri nəşrlərin sayında da yüksəliş müşahidə olunur. Həmin yüksəlişə cavab olaraq müəllif, resenzent və jurnal redaktorları qarşısında ciddi tələb və məsuliyyət qoyulur. Bunu nəzərə alaraq biz 2009-cu ilin 3 dekabrında İdarəçilik Akademiyasında XXI əsrdə elmi-dövri nəşrlərdə məqalə yayımlanması prosesi, resenzent və redaksiya mövqeyini müzakirə etmək, xarici təcrübədə əldə edilən bilik və məlumatları paylaşmaq, xüsusilə də gənc alimlərin elmi fəaliyyətini stimullaşdırmaq və onların fundamental elmi tədqiqatların daxildə və xaricdə nüfuzlu jurnallarda, nəşriyyatlarda çap edilməsi üçün nə etməli suallarına cavab olaraq "Elmi nəşrlərin ekspert qiymətləndirilmə modeli: müəllif, resenzent və jurnal redaksiyasının mövqeyi" mövzusunda ictimai və humanitar elmlər sahəsində fəaliyyət göstərən elm və ali təhsil məktəblərinin professor, müəllim heyətinin, jurnal redaktorlarının və resenzentlərinin iştirakı ilə "dəyirmi masa" keçirdik. Bu gün qarşımızda duran əsas məqsəd jurnal yayımlamaq deyil, bilik istehsal etməkdir. Çünki elmi məqalə araşdırma nəticələrini tamamlayan, yazılmış və nəşr edilmiş hesabatdır. Elmi jurnallar elmin yayılmasında və tanınmasında ən önəmli ünsiyyət vasitəsidir. Bu gün dünyada 70 mindən çox müxtəlif adda elmi jurnallar çıxır. Bunların bəziləri elmi dairələr tərəfindən qəbul edilir, bəziləri isə sadəcə olaraq, çap olunur. Elmi nəşrlərin ən inkişaf etdiyi dönəm İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrü əhatə edir. Müharibədən sonra Amerika dövləti elmi araşdırmalara milyonlarla dollar vəsait ayırdı. Bu da elmi kəşflərin sayının artmasına və kəşflərin oxunmasının təşkilinə səbəb oldu. Nəticədə mövcud jurnallarla yanaşı, daha bir sıra yeni jurnallar da nəşrə başladı.

Elmi məqalə araşdırma nəticələrini tamamlayan yazılmış və nəşr edilmiş tədqiqat işidir. Ümumiyyətlə, elmi jurnalın əsas məqsədi ayrı-ayrı məqalələri çap etmək yox, yeni biliyə əsaslanan bilik istehsal etməkdir.

Hazırda respublikamızda ictimai və humanitar elmlər üzrə çoxlu jurnallar çap olunur. Bu jurnallar demək olar ki, bir növ nəzarətdən kənardırlar. Görünür, onların keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün bir monitorinq mərkəzinin yaradılması üzərində düşünmək faydalı olardı.

Hələlik Azərbaycan elmini xarici ölkələrdə lazımi qədər təbliğ edə bilmirik. Zənnimizcə, elmi nəşrlərin ünvanlarının saytda yerləşdirilməsi bu işə kömək edərdi. Elmi nəşrlərdə çap olunan müəllif haqqında məlumat verilməsi də pis olmazdı. Bu jurnallara məqalələrin qəbulu qaydaları, onların ekspert qiymətləndirmə modeli, müəllif, resenzet mövqeyi məsələləri ətrafında da düşünmək, zərurət yaranarsa, müzakirəyə çıxarmaq da faydalı olardı. Jurnalların maliyyə baxımından münasib kredit imkanları da yaradılmalıdır.

İctimaiyyətçi alimlərimiz keçmiş mənəvi sərvətlərə, fəlsəfi, sosial-siyasi, iqtisadi və dini baxışlara yenidən nəzər salmalı, dövlətimizin daha da inkişaf edib möhkəmlənməsinə maneçilik törədən ideyaları rədd etməli, onun tərəqqisini təmin edən nə varsa, qoruyub saxlamalı, inkişaf etdirib gənc nəsilə çatdırmalıdırlar.

Son illər respublikamızda baş vermiş ciddi demokratik dəyişikliklərlə əlaqədar bu istiqamətdə bəzi işlər görülmüş, kafedraların adları dəqiqləşdirilmiş, tədrisin məzmununu yeniləşdirmək məqsədilə yeni proqramlar, dərs vəsaitləri və metodik tövsiyələr hazırlanıb çap edilmişdir. Dünya standartlarına uyğun tədris planları və proqramlarının hazırlanması üzərində mühüm işlər gedir. Bununla belə, təcrübəli müəllimlərin birgə səyləri ilə proqram, dərslik və dərs vəsaitlərinin hazırlanması işinə kafedralarda xüsusi diqqət yetirilməli və önəm verilməlidir. Təəssüf ki, əvvəllər çox önəm verilən bu iş hazırda xeyli diqqətdən kənarda qalmışdır. Buna görə də biz bir çox hallarda müəllimlik stajı və təcrübəsi, metodiki hazırlığı, biliyi çox az olan, yenicə müəllimliyə başlamış insanların çox ciddi bir fənn üzrə təkbaşına irihəcmli dərslik və ya dərs vəsaiti yazıb nəşr etdirdiyini görürük. Kafedralar, fakültə elmi şuraları, metodiki şuralar bu işə kifayət qədər tələbkarlıqla yanaşmır, bəzən rəyçiləri və redaktorları müəllif özü seçir və hazır rəylərə imza atdırırlar ki, bu da son dərəcə yolverilməz haldır. Bəzən dərsliklər yazan müəlliflərin dərs dedikləri fəndən heç öz proqramları belə olmur. Burada müəllifi fənnin tədrisi metodikası, keyfiyyəti yox, sadəcə olaraq, nəşrlərinin sayı maraqlandırır. Tədris prosesi üçün çox vacib olan bu işə kafedraların, elmi və metodik şuraların tələbkarlığı və məsuliyyəti artırılmalıdır. Bunlarla yanaşı, elə etmək lazımdır ki, bütün ali məktəblər üçün ixtisasından və xüsusiyyətindən asılı olaraq vahid tədris planları tutulsun. Pedaqoji kadrlar hazırlayan ali məktəblərin tədris planları isə, fikrimizcə, ümumtəhsil məktəblərinin tədris proqramlarına uyğunlaşdırılmalıdır.

Ali məktəblərdə sosial-siyasi elmlərin tədrisini dünya standartları səviyyəsinə qaldırmaq məqsədilə xaricdəki qabaqcıl ali məktəblərlə təcrübə mübadiləsi, elmi əlaqələr genişləndirilməli, gənc müəllimlər ABŞ, Rusiya, Fransa, Türkiyə və digər ölkələrdə ixtisaslarına uyğun təkmilləşmə keçirməlidirlər. Aspirant və tələbələrin ən istedadlılarının, xüsusən xarici dilləri az-çox bilənlərin Avropa və Şərqin nüfuzlu universitetlərində təhsil almaları təmin edilməlidir.

Təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi elmi-tədqiqat işləri ilə bilavasitə bağlıdır. Təəssüf ki, heç də bütün tədris müəssisələrində, kafedralarda kifayət qədər yaradıcı elmi mühitin, geniş elmi diskussiyaların mövcudluğunu demək olmaz. Hələ də elmi-pedaqoji kadrların bir çoxunda prinsipiallıq, öz işinə tənqidi münasibət, yüksək məsuliyyət hissi kimi keyfiyyətlər çatışmır. Ali məktəb kafedralarındakı müəllimlərin heç də hamısı ciddi elmi-tədqiqatlarla məşğul olmur. Bəzi müəllimlər, ümumiyyətlə, elmi konfranslarda iştirak etmir, tədqiqat işi ilə məşğul olanlar isə əsərlərini çap etdirməkdə son dərəcə çətinlik çəkirlər.

Nöqsanlardan biri də sosial-siyasi elmlər sahəsində kafedraların, ali məktəblərin birgə apardıqları tədqiqatların azlığıdır. İctimai elmlər sahəsində çalışan alimlərin birgə işləri, birgə tədqiqatlar aparmaları çox faydalı olardı.

ABŞ və Qərb ölkələrində elmi-tədqiqat işləri başlıca olaraq universitetlərdə və tədris müəssisələrində aparılır. Biz hələ ali məktəblərdə elmi-tədqiqat işlərinin səviyyəsini lazımi yüksəkliyə qaldıra bilməmişik. Halbuki həyat, indiki şərait elmi-tədqiqat işlərinin səviyyəsini yüksəltməyi, ali məktəblərin üzünü elmə doğru çevirməyi tələb edir. Biz buna nail olmasaq, tədrisin keyfiyyətinin yüksəldilməsindən danışa bilmərik.

Elmi araşdırmaların miqyasını genişləndirmək məqsədilə bu gün tədris müəssisələrində elmi-tədqiqat laboratoriyaları, mərkəzlər, institut, assosiasiyalar və yaradıcılıq birliklərinin təşkili işi genişləndirilməli, ali məktəblərdə milli yüksəlişimizi sürətləndirəcək problemlər sahəsində elmi araşdırmalara üstünlük verilməlidir.

Azərbaycanda kütləvi informasiya vasitələrinin azad fəaliyyəti daim dövlətimizin diqqət mərkəzində saxlanılır. Məhz buna görə də təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev xüsusi sərəncamla ölkəmizdə kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafına dövlət dəstəyi Konsepsiyasını təsdiq etmişdir.

Hazırda cənab prezidentin rəhbərliyi altında orada nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsinin təmin edilməsi istiqamətində ardıcıl iş aparılır. Bütün bunların sayəsində də Azərbaycanın kütləvi informasiya vasitələri, xüsusilə ictimai fikrə geniş təsir etmək imkanlarına malik olan teleradio yayımı bu gün mühüm və səmərəli inkişaf yolu keçməkdədir.

Təəssüf ki, bu gün KİV orqanları, xüsusilə də müasir media sisteminin çevik qolu sayılan teleradio kanalları tərəfindən ölkədə yaradılmış əlverişli demokratik mühitdən sui-istifadə hallarına, bu sahədə mövcud normalara və qaydalara riayət olunmamasına da yol verilir. Belə ki, teleradio kanallarının hazırkı səviyyəsi bir çox hallarda xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərinə xələl gətirir, burada işıqlandırılan məsələlərin bir qismi mentalitetimizə uyğun gəlmir. Belə verilişlər gəncləri milli-mənəvi dəyərlərdən uzaqlaşdırır. Akademik Ramiz Mehdiyevin 02 oktyabr 2009-cu il tarixində "Azərbaycan" qəzetində dərc olunan "Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və vəzifələr" başlıqlı məqaləsində efir məkanı ilə bağlı çox aktual məsələlər qabardılır və açıq göstərilir. Həmin məqalənin çox dəyərli cəhəti ondadır ki, burada həm də mövcud problemlərin həlli yolları göstərilir.

Akademik Ramiz Mehdiyev problemə sistemli və kompleks şəkildə yanaşaraq teleradio kanallarının fəaliyyətində nöqsan və çatışmazlıqları, həm də onların aradan qaldırılması yollarını təklif edir ki, bu da həm elmi, həm də praktiki əhəmiyyət kəsb etməklə xüsusi maraq doğurur. Fikrimizcə, məqalənin əsas ruhu elə bundadır. Təqdirəlayiq haldır ki, məqalədə televiziyaların, həmçinin konkret verilişlərin reytinqinin müəyyənləşdirilməsi metodologiyası da təqdim olunur və bu metodologiyanın mahiyyəti açıqlanır, işin keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün dünya təcrübəsinə müraciət etmək təklif olunur.

Fikir plüralizminə, müqayisəli təhlillərə, polemikaya geniş yer verilən və çox əhatəli olan həmin məqalədə müəllif yerli televiziya və radio qurumlarının kifayət qədər ciddi və ağrılı problemlərinə toxunaraq bununla kifayətlənməmiş, eyni zamanda həmin problemlərin həlli yollarını da aydın şəkildə göstərmişdir. Dərc olunan gündən özünün dərin məzmunu ilə seçilən bu məqalə ətrafında geniş ictimai müzakirələr gedir ki, bu da orada qaldırılan məsələlərin, problemlərin cəmiyyətimizi, o cümlədən ziyalılarımızı, alimlərimizi dərindən narahat etdiyini göstərir.

Akademik Ramiz Mehdiyevin elmi yaradıcılığına, onun ölkəmizdə gedən siyasi, sosial-iqtisadi proseslərin tədqiqinə həsr olunmuş elmi əsərlərinə, bütün cəmiyyətimizdə olduğu kimi, bizim Dövlət İdarəçilik Akademiyasında da böyük maraq göstərilir. Məhz belə yazılardan biri də haqqında bəhs etdiyimiz məqalədir. Təbiidir ki, bu məqalədə qaldırılan olduqca vacib problemlərə, cəmiyyətimiz üçün taleyüklü əhəmiyyət daşıyan həmin məsələlərlə bağlı filosof - alimin dəyərli düşüncə və mülahizələrinə akademiyamızın alimləri biganə qala bilməzdi. Məhz buna görə də Dövlət İdarəçilik Akademiyası həmin məqaləyə operativ reaksiya vermiş, onun haqqında mənim "Azərbaycan" qəzetində ayrıca yazım dərc olunmuş və həmin məqaləyə müsbət münasibət bildirilmiş, həmçinin noyabr ayında kafedralararası elmi-metodoloji seminarda professor-müəllim heyətinin, aspirant, dissertant, müdavim və magistrantların iştirakı ilə həmin məqalənin geniş müzakirəsi keçirilmişdir.

Akademiyamız gənclərlə işləyir. Burada tələbələrlə yanaşı, həm də müdavimlər - dövlət qulluqçuları da təhsil alır, ona görə də biz dərhal bu məqalədə irəli sürülən məsələlərlə, qarşıya qoyulan vəzifələrlə diqqətlə tanış olduq, görəcəyimiz işləri müəyyən etdik. Məhz bu məqsədlə də biz bu problemi müzakirəyə çıxardıq. Məqalə müəllimlər qarşısına bu sahədə konkret vəzifələr qoyur. Belə ki, biz tədris prosesində, fəlsəfə, politologiya və hüquq fənlərinin tədrisində burada qaldırılan məsələlərə hökmən toxunmalıyıq. Biz sağlam nəsil yetişdirməliyik, kökünü, mentalitetini unudan nəsil yox! Biz hörmətli akademikimiz Ramiz Mehdiyevə bu yazısına və orada qaldırdığı problemlərə görə dərin minnətdarlığımızı bildiririk. O, xalqının gələcəyini düşünən bir alim kimi hərəkət edir. Tarixən bizim belə filosoflarımız olub, onların fikirlərinə etirazlar olsa da, öz yanaşmalarını, tövsiyələrini çəkinmədən bildiriblər, alim sözlərini deyiblər! Akademik Ramiz Mehdiyev də məhz belə filosoflardandır. O, cəsarətlə belə bir problemi ortaya qoydu və cəmiyyətimiz tərəfindən də çox yaxşı qarşılandı!

Akademik Ramiz Mehdiyevin qeyd etdiyi kimi, kütləvi informasiya vasitələrinə yüksək tələblər Azərbaycan dövlətçiliyinin keyfiyyətcə yeni inkişaf dövrünü yaşaması ilə əlaqədardır. Yəni bu, o deməkdir ki, Azərbaycan cəmiyyəti və dövləti yeni innovasion mərhələyə daxil olmuşdur. Akademik Ramiz Mehdiyev öz əsərlərində Heydər Əliyevin ideyalarına əsaslanaraq bu yeni inkişaf prosesinin sistemli paradiqmasını formalaşdırmışdır. Azərbaycanın müasir innovasion inkişafı birinci növbədə elmi biliklərə əsaslanmalıdır. Ramiz Mehdiyev yazır ki, nəzəri tədqiqat səviyyəsində məlum olan biliklərin kütləviləşdirilməsi və əhaliyə çatdırılması KİV-nin əsas maarifçilik funksiyalarından biridir. Odur ki, kütləvi informasiya vasitələrində, aparıcı televiziya kanallarında fəlsəfi mövzulara daha geniş yer verilməsi, polemikalar aparılması da günün tələbidir. KİV qarşısında qoyulan bu vəzifə bütün bilik sahələrinə, o cümlədən siyasi və hüquqi biliklərə də aiddir. Bir ali təhsil müəssisəsi olaraq nəzəri-elmi bilikləri istehsal etmək, həm də həmin bilikləri kütlələrə çatdırmaq sahəsində Dövlət İdarəçilik Akademiyasının kollektivi tərəfindən də səmərəli işlər aparılır və qarşıda mühüm vəzifələr durur. Akademiyamızda təhsilin bütün formalarında - mühazirələrdə, seminar məşğələlərində, buraxılış işlərində, magistr dissertasiyalarında elmi-metodoloji prinsiplər ciddi realizə olunmalıdır. Biz başa düşürük ki, bütün fənlər üzrə ümumi biliklər Azərbaycanın demokratik inkişaf prosesi ilə sıx bağlı şəkildə şərh olunmalıdır.

Biz ictimaiyyətçilər hörmətli Ramiz müəllimin yola saldığımız 2009-cu ilin son rübündə mətbuatda dərc olunmuş və ictimaiyyətçi alimlərimizin böyük marağına səbəb olmuş bu məqalələrində qaldırılmış problemləri dərindən öyrənib ümumiləşdirərək tədrisdə və elmi-tədqiqat işlərində nəzərə almalı, fəaliyyətimizi son dərəcə faydalı mülahizə və təkliflər əsasında dövrün, zamanın bugünkü tələblərinə uyğun şəkildə yenidən qurmalıyıq.

Seyfəddin QƏNDİLOV,

Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti yanında Dövlət

İdarəçilik Akademiyasının

rektoru, Dövlət Qulluğunu

İdarəetmə Şurasının üzvü,

tarix elmləri doktoru, professor,

əməkdar elm xadimi

Azərbaycan.- 2010.-15 yanvar.- S. 4.