Milli qürur günü

İyirminci yüzilliyin 80-ci illərinin ortalarından Azərbaycanda xalqımızın müstəqillik uğrunda mübarizəsinin yeni mərhələsi başlandı. Hərəkatın mütəşəkkilliyinə erməni millətçiləri tərəfindən süni surətdə yaradılan uydurma Dağlıq Qarabağ problemi və onun ətrafında baş verən dərin sosial-siyasi hadisələr də ciddi təsir göstərirdi.

Erməni millətçilərinin məkrli planlarının həyata keçirilməsində başlıca vasitə keçmiş SSRİ rəhbəri M.Qorbaçov idi. Hakimiyyətə gəldiyi ilk günlərdən o, birmənalı şəkildə erməniləri müdafiə edirdi. Əvvəl gizli, sonra isə açıq formada.

Erməni millətçiləri onu da yaxşı bilirdilər ki, həyata keçirmək istədikləri planlara mane olacaq potensial qüvvə yalnız Heydər Əliyevdir. Çünki bu dahi insan siyasi gücü, nüfuzu ilə onların qarşısını ala bilərdi. Ermənilərin niyyətləri ilə Qorbaçovun qısqanclıq və xəyanətkar mövqeyi də üst-üstə düşürdü. Odur ki, hər iki düşmən qüvvə birləşmiş, nəticədə 1987-ci ilin oktyabrında Heydər Əliyev tutduğu vəzifədən uzaqlaşdırılmış, bundan sonra erməni millətçilərinin fəallığı artmışdı. M.Qorbaçovun məsləhətçisi qatı daşnak Aqanbekyanın həmin ərəfədə Parisdə "Humanite" qəzetindəki bəyanatında bildirilirdi ki, Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibindən çıxarılıb Ermənistana verilməsinə dair Moskvanın artıq razılığı vardır. Bu fitnəkar bəyanatdan sonra "Qarabağ", "Krunk", "Miatsum" və başqa erməni-daşnak millətçi təşkilatlarının antikonstitusion fəaliyyəti genişləndi və Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi üçün müxtəlif planlar, ssenarilər hazırlanmağa başlandı. Milli münaqişələrin közərdiyi ilkin vaxtlarda - 1988-ci ilin əvvəllərində M.Qorbaçov Silva Kaputikyan başda olmaqla bir qrup şovinist erməni ilə görüşdü. Bu hadisədən sonra Xankəndidə, İrəvanda antiazərbaycan və antitürk ruhlu mitinqlər genişləndi. Burada Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılıb Ermənistana verilməsi barədə antikonstitusion tələblər və şüarlar irəli sürüldü və 1988-ci il fevralın 20-də belə bir qərar qəbul olundu. Vilayət soveti bu qərarın SSRİ Ali Soveti tərəfindən təsdiq edilməsini israrla xahiş etdi. Həmin vaxtlarda 4 min nəfərdən çox azərbaycanlı öz doğma yurdlarından qovuldu. Əskəran, Masis, Qafan, Vedi rayonlarında azərbaycanlılara hücumlar intensiv xarakter aldı. Günahsız insanlar öldürüldü və yaralandı. 1988-ci il fevralın 27-28-də Qafan rayonundan 200 nəfər azərbaycanlı qovuldu. 1988-ci ilin mart-aprelində Vedi, Uluxanlı (Zəngibasar), Masis, Ararat, Qafan, Göyçə rayonlarında azərbaycanlı əhali yaşayan kəndlər talan edildi, evləri, malı, mülkü, maşınları yandırıldı. Nəticədə qısa müddətdə həmin rayonlardan 230 min azərbaycanlı əhali dədə-baba yurdlarından zorla çıxarıldı. Çox ağır məşəqqətlərə, dəhşətli sarsıntılara məruz qalan soydaşlarımızdan 214 nəfər öldürüldü, 1154 nəfər yaralandı.

Bu olaylara Moskva göz yumur, M.Qorbaçov məkrli bəyanatlar verir, Azərbaycanın o zamankı rəhbərləri isə səriştəsiz mövqe nümayiş etdirirdilər. Belə bir zamanda Azərbaycan xalqı kütləvi mitinqlərə başladı. 1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarındakı Meydan hərəkatı xalqımızın müstəqillik uğrunda apardığı mübarizəyə gedən güclü və potensial ümumxalq hərəkatı və ümumxalq mübarizəsinin zirvəsi oldu.

Mərkəz riyakarlıq edərək güclənməkdə olan hərəkatın qarşısını almaq taktikası yeritdi. 1989-cu il yanvarın 12-də "Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində xüsusi idarəçilik formasının tətbiqi haqqında" SSRİ Ali Sovetinin qəbul etdiyi qərar ermənilərin istəyinə uyğun idi. Çünki DQMV-də xüsusi idarəçilik forması tətbiq edildiyi ilk gündən A.Volski burada yaşayan bütün azərbaycanlı soydaşlarımızın çıxarılmasına nail oldu. Qısa müddətdə 50 min nəfər azərbaycanlı DQMV-dən qovuldu. 1989-cu il noyabrın 28-də vilayətin idarəsi mərkəzin nəzarəti altında olan Azərbaycan SSR Təşkilat Komitəsinə tapşırıldı. Təşkilat komitəsinin sədri təyin edilən V.Polyaniçko, əslində, öz sələfinin siyasətini davam etdirir və azərbaycanlılar sıxışdırılırdı.

1989-cu ilin sonu, 1990-cı ilin yanvarında Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət xeyli kəskinləşdi, qarşıdurma dərinləşdi, mövcud iqtidarın hadisələrə nəzarəti son dərəcədə zəiflədi. Yanvarın 13-14-də Bakıda süni şəkildə erməni talanı təşkil olundu. Mərkəz tərəfindən düşünülmüş və taktiki baxımdan hərtərəfli hazırlanmış bu məkrli plan hazır ssenari üzrə aparıldı. Sovet rəhbərliyi bu yolla Azərbaycan xalqının müstəqillik uğrunda apardığı mübarizənin qarşısını almaq, milli-azadlıq hərəkatına zərbə vurmaq, habelə digər müttəfiq respublikalara dərs vermək üçün 1990-cı il yanvarın 19-da "Bakı şəhərində fövqəladə vəziyyətin tətbiq edilməsi haqqında" fərman imzaladı. Lakin bu fərmanın tətbiqi barədə əhaliyə xəbər verilməmişdi. SSRİ rəhbəri M.Qorbaçovun göstərişi və Azərbaycanın o zamankı səriştəsiz rəhbərlərinin razılığı ilə Bakıya qoşun yeridildi. Azərbaycanı informasiya blokadasına almaq və xalqın haqq səsini boğmaq üçün SSRİ DTK-sının "Alfa" qrupu respublika Televiziyasının enerji blokunu yanvarın 19-da partlatdı. Televiziya susduruldu, kütləvi informasiya vasitələri üzərinə, qəzet və jurnalların nəşrinə qadağalar qoyuldu. Beləliklə, Azərbaycan tam şəkildə blokadaya düşdü, əhali hər hansı bir məlumat almaq mənbəyindən mərhum oldu.

Mərkəz tərəfindən Azərbaycana qarşı aparılan mənəvi, ideoloji və siyasi təcavüz qısa müddət ərzində faciəli sonluqla bitdi. Bakı şəhərində fövqəladə vəziyyət haqqında fərmandan xalq faciədən sonra xəbər tutdu. Yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə dinc əhaliyə qarşı misli görünməmiş vəhşiliklər edildi. Sovet ordusunun xüsusi təlim görmüş qoşun hissələri 3 istiqamətdə Bakıya yeridilərək dinc əhaliyə qarşı misli görünməmiş cinayətkarlıq aksiyaları törətdilər. 20 Yanvar faciəsi zamanı, rəsmi məlumata görə, 133 nəfər öldürülmüş, 744 nəfər yaralanmış, 841 nəfər qanunsuz həbs edilmiş, külli miqdarda maddi və mənəvi zərər vurulmuşdur. Əməliyyat zamanı hərbçilər tərəfindən gözə dəyən hər kəs öldürülür, yaşayış evləri atəşə tutulur, təcili yardım maşınları, yol kənarında dayanan avtomobillər tankların altına salınıb əzilir, yaralananlar sonradan yerindəcə vurulur, yaralılara yardım göstərən tibb işçiləri güllələnirdi.

Bakıya hücum Türkan-Qala tərəfdən yanvarın 19-da, saat 21 radələrində başladı. Bakıya yeridilən qoşun dəstələrinin tərkibində ermənilər də var idi. Onlar cinayətkar babalarının törətdikləri 1918-ci il vəhşiliklərini təkrar etdilər.

Fövqəladə vəziyyətin tətbiq edilməsinə baxmayaraq, yanvarın 22-də Azərbaycan xalqı şəhidlərilə vidalaşdı. Bakıdakı matəm mərasimində bir milyondan çox insan iştirak etdi. Bu, Azərbaycan xalqının azadlıq, haqq, ədalət, demokratiya və müstəqillik uğrunda mübarizə səsi idi, mərkəzin qanlı əməllərinə qarşı etirazı idi. Küçələrdə, binaların divarlarında "Qorbaçov cəlladdır!", "Rədd olsun Sov.İKP!", "İşğalçılar, rədd olub gedin!" şüarları yazılmışdı. Kommunist Partiyasının biletləri tonqallarda yandırılır, qanlı cinayəti törədənlər lənətlənirdi.

O zamankı Azərbaycan rəhbəri Ə.Vəzirov gizli şəkildə respublikadan çıxmışdı. Vəzifəyə gətirilən A.Mütəllibov isə Moskva himayədarlarının buyurduqlarını yerinə yetirirdi. Azərbaycan xalqının belə ağır vəziyyətində o zaman vəzifədən və siyasi səhnədən uzaqlaşdırılmış Heydər Əliyev böyük cəsarət nümayiş etdirərək yanvarın 21-də Azərbaycanın Moskvadakı Daimi nümayəndəliyinə gedib mətbuat konfransı keçirdi. Ulu öndər Bakıda törədilən qanlı faciənin səbəblərini və təşkilatçılarını "cinayətkar" adlandırdı və aksiyanı törədənlərin məsuliyyətə cəlb edilməsini qətiyyətlə tələb etdi. Həmin mitinqdə Heydər Əliyev çıxışında demişdi: "Azərbaycanda baş vermiş hadisələri hüquqa, demokratiyaya yabançı, humanizmə və ölkəmizdə elan olunmuş hüquqi dövlət quruculuğu prinsiplərinə zidd hesab edirəm. Azərbaycandakı vəziyyəti öz axarına salmaq, siyasi həyatdakı qeyri-sabitliyi nizamlamaq üçün kifayət qədər imkan olmuşdur. Təəssüf ki, Azərbaycanın rəhbərliyi, həmçinin ölkənin ali siyasi rəhbərliyi bu imkanlardan istifadə edə bilməmişdir". Elə həmin gün Heydər Əliyev Azərbaycan xalqına başsağlığı teleqramı göndərdi. Teleqramda deyilirdi: "Bakı şəhərinə sovet ordusu hissələrinin yeridilməsi ilə əlaqədar xalqımızın başına gətirilən faciədən, dinc əhalinin qırılmasından böyük ürək ağrısı ilə xəbər tutdum. Bu matəm günündə həlak olanların ailələrinə və yaxınlarına, bütün Azərbaycan xalqına dərin hüznlə başsağlığı verirəm".

Ulu öndər Moskvada Azərbaycan nümayəndəliyindəki bəyanatını kütləvi informasiya vasitələrilə bütün dünyaya çatdırdı. Ümummilli liderin tarixi çıxışının mətni, böyük maneələrə baxmayaraq, respublikada da yayıldı. Xalq Heydər Əliyev kimi nüfuzlu bir şəxsiyyətin onunla birgə olduğunu gördü və ürəkləndi.

Faciəyə hüquqi-siyasi qiymət verilməsi də ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyəti dövründə mümkün oldu. 20 Yanvar faciəsinin törədilməsi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 29 yanvar 1994-cü il tarixli qərarı bu baxımdan böyük əhəmiyyət daşıyır. Qərarda qanlı 20 Yanvar hadisələrinin günahkarları aydınlaşdırıldı, elmi idarələr və tədqiqatçı alimlər qarşısında faciənin araşdırılması və KİV-də işıqlandırılması vəzifələri müəyyənləşdirildi.

20 yanvar hadisəsi xalqımızın yaddaşına qanlı faciə kimi daxil olsa da, bütövlükdə milli tariximizin ən şanlı səhifələrindən birini təşkil edir.

Artıq xalqımızın haqq səsi və Azərbaycan həqiqətləri bütün dünyada eşidilir. Dünya onu da bilir ki, ölkəmiz sürətlə inkişaf edir. İndi iqtisadi inkişaf tempinə görə Azərbaycan dünyada birinci yerdədir, regionda güclü dövlətə çevrilib.

Nuru MƏMMƏDOV,

professor

Xaqani MƏMMƏDOV,

Professor

Azərbaycan.- 2010.- 20 yanvar.- S. 3.