Elmdə islahatlara bir addım

Çin atalar sözüdür: "Min illik yol bir addımla başlayır!" Həqiqətənmi elmdə islahatların aparılması üçün bir addım yetərlidir?

Hər bir dövlət texnoloji proseslərin ləngliyinin nə demək olduğunu beynəlxalq rəqabət müstəvisində dəqiq təsəvvür edir. Nəhəyət ki, dövlət rəsmiləri səviyyəsində Azərbaycanda da bu narahatçılıq ortaya qoyuldu. Xüsusilə də, qısır və müasir tələblərə dəxli olmayan elmi tədqiqatların sadəcə, titul qazanmaqla nəticələnən gedişinə etiraz səslərinin ucaldılması mövzunun sağlam və səviyyəli müzakirəsi üçün daha münbit şərait yaratdı. Bizim mövzuya dair mövqeyimizin də bir müxalif siyasətçinin təhlil və tənqidi baxışı kimi deyil, elmimizin gələcəyi ilə bağlı vətəndaş təəssübkeşliyi kimi dəyərləndirilməsini təmənna edərdik.

XXI əsr başlayandan "Beyin gücü" kapitalı ifadəsini tez-tez işlətməli oluruq. "Bilgi çağı" adlanan Yeni Zamanın rəqabətə davamlılıq indikatoru kimi informasiya və yeni biliklər əsasında fəaliyyət göstərən texnologiyalar əsas götürülür. Azərbaycanda da son illərdə elm və texnologiyaya aid sahələrin iqtisadiyyatda çəkisinin artması ideyası dəstəklənməkdədir. Təsadüfi deyil ki, bu gün "Neft və qaz gəlirlərinin idarə olunması üzrə uzunmüddətli Strategiya"da insan kapitalının inkişafının stimullaşdırılması əsas hədəf olaraq önə çəkilir. Bu fikrin təsdiqi üçün elmin inkişafı və iqtisadiyyatın texnoloji bazasının səviyyəsinin yüksəldilməsini özündə ehtiva edən sənədlərin qısa siyahısına diqqət yetirmək kifayət edər: Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya; Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı; Azərbaycan Respublikasında kosmik sənayenin yaradılması və inkişafı üzrə Dövlət Proqramı; Ümumtəhsil məktəblərinin informasiya-kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı Proqramı (2005-2007-ci illər); 2009-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı; Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı; Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı; Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə informasiya və kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya (2003-2012-ci illər) və s.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 21 oktyabr 2009-cu il sərəncamı ilə Prezident yanında Elmin İnkişafı Fondunun yaradılması ölkədə elmin inkişafı istiqamətində atılmış olduqca əhəmiyyətli bir addımdır. Həmin fondun yaradılmasının məqsədi "Azərbaycan Respublikasında fundamental elmi tədqiqatların stimullaşdırılması, ölkəmizin təbii resurslarının, mədəni və tarixi irsinin öyrənilməsinin gücləndirilməsi, elmin müxtəlif sahələrində aparılan araşdırmaların səmərəliliyinin artırılması və dünya elmi məkanında Azərbaycan elminin layiqincə təmsil olunmasının təmin edilməsi" kimi ifadə edilmişdir. Bunlar bütövlükdə elmi tədqiqatlar və onların səmərəliliyinin artırılmasına yönələn mütərəqqi niyyətləri ortaya qoyur.

Bununla belə, elmə ayrılan xərclərin UDM-ə nisbəti və dövlət büdcəsində elm xərclərinin payının azalan tendensiya üzrə getməsi elmi tədqiqatların səmərəsizliyinə dövlətin reaksiyası kimi də başa düşülməlidir.

Aydındır ki, elmi fəaliyyətin bütün istiqamətləri üzrə bu xərclərin başlıca mənbəyi, eləcə də bu xərclərin başlıca istifadəçisi kimi dövlət sektoru çıxış edir. Belə ki, elmə ayrılan xərclərin 80-90%-dən çox hissəsi birbaşa və dolayı şəkildə dövlət büdcəsi hesabına formalaşır. Özəl sektorun payı isə cüzi olaraq qalır. Həmçinin elmə ayrılan xərclərdən istifadənin də 60-70% dövlət sektorunun payına düşür.

Elm xərclərinin mənbəyinin və istifadəsinin əsasən dövlət sektorunun payına düşməsi elm-istehsal inteqrasiyasının aşağı səviyyədə olmasını, həmçinin istehsal sahələrinin əksəriyyətində texnoloji inkişafın yüksəldilməsi üçün müvafiq tədbirlərin yetərli olmadığını göstərir. Bu, eyni zamanda, dünyanın inkişaf etmiş dövlətlərində olan tendensiyaların əksinə bir tablo ortaya qoyur. Problemin izahına ilk olaraq bu məsələdən başlamaq vacibdir. Gerçək budur ki, müasir elm hər şeydən öncə, sifarişdən asılıdır. Elm cəmiyyətin və dövlətin qarşısında duran zəruri problemlərin tədqiqi və açılışı üçün intellektual və texniki hazırlığa sahib, vəsaitlərlə təmin edilmiş seçkin insanların mərhələlər üzrə nəticəyə dayanan fəaliyyətidir. Bu insan harada yetişəcək? Təhsil sisteminin mərhələləri içində. Bu vəsaitlər harada toplanacaq? Elm ocağı deyilən binaların içində. Bu binaların içində elm mühiti varmı? Müstəqil Azərbaycan elmi deyilən anlayış nə dərəcədə doğrudur? Axı, biz Sovet elm məkanının tərkib hissəsi olmuşuq. Buradan hansı mirasla çıxmışıq və başqalarından əlahiddə fərqimiz nə olmuş? Elm mühiti necə, yarada bilmişikmi? Elm və cəmiyyət əlaqələrinin mahiyyətini doğru izah etmişikmi?

Bütün cəmiyyətlərdə elmə skeptik yanaşmalar mövcuddur. İngiltərədə keçirilən bir sorğunun nəticələri maraqlıdır: ictimaiyyətin əsas hissəsi hesab edir ki, elmin inkişafı biznes üçün daha əlverişlidir. Başqa sözlə, elmin gəlir gətirmə imkanları daha böyük maraq kəsb edir. Bunu bir neçə aspektdən izah etmək olar. Birincisi, elm, iqtisadi dəyər və praktikada tətbiqinə görə daxili mahiyyətə malikdir. İstər təbiət, istərsə də humanitar sahələrdə aparılan tədqiqatlar bilik kütləsini artırır, sivilizasiyanın səviyyəsini yüksəldir. Elmin daxili dəyəri təhsil funksiyası - toplanmış biliklərin nəsillərə ötürülməsi, biliklərin yenilənməsi və vaxtaşırı qiymətləndirilməsi ilə sıx bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, təhsil funksiyası daha geniş ölçülərə malikdir. Buna görə də geniş kütlələrin maariflənməsi və təhsil alması cəmiyyətin demokratik əsaslarının möhkəmlənməsi və inkişafı nöqteyi-nəzərindən əsas alətdir. Cəmiyyətin sıravi üzvü üçün elmin əlçatan olması onun açıqlığı və demokratikliyinə dəlalət edir.

İkinci yeri elmin uğurları, yeni biliklər yaratması - innovasiya mahiyyəti tutur. Fundamental və humanitar elm sahələrindəki varislik və tamamlama prinsipi elm sahələrini müasir inkişaf səviyyəsinə gətirib çıxarıb. Maraqlı bir bənzətmə var: sənaye cəmiyyətində elektrik mühərriki hansı rolu oynayırdısa, müasir cəmiyyətdə də internet oxşar rolu oynayır.

Elmin ən mühüm funksiyalarından biri siyasətdə əsaslandırılmiş qərarların qəbul edilməsinə yardım göstərməkdir. BMT-nin proqnozlarına görə, 50 ildən sonra planetimizin əhalisi 9 milyarda çatacaq. Bu qədər insanın təbii resursları çox istismar etməməklə zəruri tələbatlarını necə ödəmək mümkündür? Elmsiz bu mürəkkəb məsələni həll etmək qeyri-mümkündür. Ona görə də zənginliyi dünyada ömrünü başa vurmuş sənaye sahələri (neft və mədənçilik) üzrə kiçik tədqiqat uğurları istisna olmaqla hansısa sahədə əlahiddə uğurlarımızı saymaq mümkün deyil. Çünki sənaye sahələri dünyadakı iqtisadi rasionallığı inkar edən bir məkandır. Əhali potensialı bizə yaxın, xam maddə resursları məhdud olan İordaniya nümunəsinə diqqət etsək, görərik ki, bu dövlət bilgi sənayesində böyük investisiyalara imza atmaqla 50 mindən artıq insanı bu sahədə məşğulluğa cəlb etməyi bacardı. Bir vaxtların geridə qalan Hindistanı proqramlaşdırma və biotexnologiyaya qoyduğu investisiyalara görə dünyada hesablaşılan ölkəyə çevrilib.

Hazırda Avropa İttifaqı ölkələri fizika və kimya üzrə dünya elmi məhsulunun 50 faizini, biotibbi tədqiqatlarda, klinik tibdə, riyaziyyatda, Yer və Kosmos haqqında elmdə dünyadakı məhsulun 40 faizini yaradır. Avropa alimlərinə XX əsrin son rübündə dünyanın inkişafının simvollarına çevrilmiş çoxlu elmi uğurlar məxsusdur. Belə ki, tibb sahəsində inqilab sayılan cihaz olan tomoqraf- dünya elminin bütünlükdə inkişafında yeni mərhələ sayılmaqdadır. Bu cihaz Böyük Britaniyada 1971-ci ildə yaradılmışdır. Yeni elmi tədqiqatların ən əsas fərqliliyi budur ki, artıq elmi axtarışların mərkəzində insan durur, fizika isə öz yerini biologiyaya buraxmağa başlayır. Həmin Böyük Britaniya ötən əsrin sonlarının daha ciddi nailiyyətinin sahibidir - artıq kiçik canlıların klonlaşdırılmasının uğurlu sınağını keçirmişdir.

Bu nümunələrin ardından Azərbaycan elm mühitinə dönüş xeyli problemlidir. Son illərin hansısa elm sahəsində dünyanın marağını cəlb edəcək yenilik olmamışdır. Fəlsəfə, tarix, riyaziyyat, fizika, zoologiya, astronomiya, ədəbiyyat, sosiologiya, hüquq, tibb və hamısı bir yerdə istisna nümunə ortaya qoymaq mümkün deyil. Lokal Azərbaycan mühitindən kənarda, qalıcı tədqiqatları olan alim adı dilə gətirmək çox çətindir. Bunlar bizim ayıbımız deyil, sadəcə, elm ocağı deyilən mühitin zəifliyi ilə əlaqədardır. Eyni zamanda, qarşıda duran daha ciddi problemlərdən biri də elmin populyarlaşdırılması ilə bağlıdır. Bu iş o səviyyədə aparılmalıdır ki, hətta az yaşlı məktəblilərin də elmə həvəsi yaransın.

Əlbəttə, nümunə olaraq bu gün keçmiş SSRİ-nin varisliyini götürmüş Rusiyanın müasir dünya elminə töhfəsinə diqqət yetirmək kifayətdir ki, Azərbaycanda bu sahədə geriliyə bəraət qazandırmaq mümkün olsun. XX əsrin son rübündən başlayaraq Avropa elmi həm Şimali Amerika və Yapon elmi ilə, həm də "Asiya qaplanları", Hindistan və Çinin tədqiqat təcrübələri ilə yarış içindədir. Bu rəqabətin nəticələri təkcə kəmiyyət parametrləri ilə ölçülməməkdədir. Hələ 2000-ci ilin göstəricilərinə görə elmi tədqiqatların 38,4% bu gün Şimali Amerikada, 35,4% Avropada, 19% Yaponiyada və Asiyanın "yeni sənaye ölkələrində" aparılır. Tədqiqatların təqribən 93%-i postsovet məkandan kənarda olanların payına düşür. Qalan 7%-in az bir hissəsi Rusiyanın payına düşürsə, Sovet elminin bu qədər potensialından bu dövlətin də nə qədər qabiliyyətsiz istifadə etdiyi göz qabağındadır. Yəni, Rusiyanın müasir texnoloji mənada rəqabətə davamlı olmayan bir vəziyyətə düşməsindən söhbət gedir. Bu o deməkdir ki, Azərbaycandakı tədqiqatların dünya elminə zərrə qədər töhfəsi yoxdur. Bunu sadəcə, yeni müstəqillik əldə etməyimiz, maddi-texniki bazanın zəifliyi ilə izah etmək vəziyyətdən çıxış yolu deyil. Təməldə birinci və bir addımın nə olacağını müəyyənləşdirmək durur: Təhsil islahatının nə dərəcədə effektivliyi. İllərdir Bolonya prosesinin imitasiyası təhsil sahəsində islahatlar qatarının çoxdan ötüb keçdiyini göstərir.

Bizdə elmdə islahat anlayışı yerinə elmi-tədqiqat mühitinin yaradılması istiqamətində mövcud akademiya, institut və universitetlərdə zəruri struktur dəyişikliklərinin aparılması ifadəsi daha gerçəkçi səslənir. Bu durumun elmin inkişafına təkan verəcəyini proqnozlaşdırmaq olarmı? Bunu proqnozlaşdırmaq çox-çox çətindir. Mümkün görünən odur ki, bu dəyişikliklər ən azı, xüsusi fitri istedadlar üçün münbit araşdırma mühiti yaradılmasına gətirib çıxara bilər.

Bizim üçün əlçatmaz sayılan ABŞ artıq çoxdan postsənaye və texnoloji elmlərdə mübahisəsiz dünya lideri olmuşdur; Qərbi Avropa isə əvvəlki kimi fundamental nəzəri biliklərin daşıyıcısı olaraq qalır. Kulturoloji planda avro-amerikan əməkdaşlığı "elm-yaradıcılıq" və "elm-kütləvi istehsal"ın qarşılıqlı əlaqəsi kimi önə çıxır. Görünür, məhz bu qarşılıqlı əlaqələr başlayan əsrin əsas elm parametrlərini müəyyən edəcəkdir. Bu parametrlərin bizim elm mühitində yerləşməsi necə təsəvvür olunur? Ümumiyyətlə, müasir anlamda elm yoxdursa, elmdə islahatlar real məzmun daşıya bilərmi?

Əlbəttə, öz sosial funksiyalarını yerinə yetirən dövlət elmi dərəcələrin daşıyıcısı olan məhsuldar və qeyri-məhsuldar şəxslərə müavinət formasında bir şeylər düşünə bilər. Ancaq etiraf edək ki, hansısa tələsik struktur islahatları da təhsil təməli zəif olan elmin çiçəklənəcəyini vəd etmir. Dövlət vəsaiti hesabına xaricə göndərilən tələbələrin daha zəngin laboratoriyaları və təhsil pillələrini yarımçıq qoyaraq dönüşlərinin də bir səmərəsi görünmür. İndiki şərtlərdə Milli Elmlər Akademiyasının Çılpaq strukturlarının Çılpaq universitetlərə köçürülməsi ziddiyyətləri daha da dərinləşdirəcək.

Bizdə elmi tədqiqatlara vəsait ayırmaq yerinə, içində yer almağımız real görünməyən dünyanın, xüsusilə də, məsafəcə bizə yaxın olan Avropanın elmi tədqiqatlar məkanı ilə çevik tanışlıq sistemi qurmalıyıq. Qlobal problemlərin həllinə yönəlik tədqiqatların çevik tərcüməsi və təbliği sistemini yaratmalıyıq. Yəni, dünyadakı elmi inkişafı effektli izləmək, elmlə məşğul olma imitasiyasından daha faydalıdır. Nyuton fizikasının dəmir qanunları sayəsində formalaşan idrak sistemimiz, gələcəyi anlamada çətinlik çəkməyimizə səbəb olmaqdadır. Nyutonçu düşüncə bizə transformasiya prosesinin düzxətli və davamlı olduğunu, gələcəyin nəzarət altına alına və düzgün proqnozlaşdırıla biləcəyini öyrətmişdir. Yeni elm adlandırılan Kvant fizikası və Xaos nəzəriyyəsi isə bizə transformasiya prosesinin əslində düzxətli olmadığını, gələcəyin qeyri-müəyyən, nəzarət altına alınması imkansız və proqnozlaşdırıla bilməyən olduğunu öyrətməkdədir. Mütəxəssislərin fikrincə, düzxətli olmayan transformasiya prosesi və gələcəyin qeyri-müəyyənliyindən doğan fürsət və imkanlar, inkişaf etməkdə olan ölkələrə inkişafın, sahib olduqları gənc fəal insan potensialını yüksək bir təhsil prosesindən keçirərək və "beyin gücünü" effektli bir şəkildə təşkilatlandıraraq, inkişaf etmiş ölkələrin tarixi prosesdə keçdiyi mərhələləri bir-bir keçməyə ehtiyac duymadan, bir sıçrama ilə mümkün ola biləcəyi ümidini verməkdədir.

Danılmaz bir həqiqətdir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə akademik elmin əsas struktur vahidi və elmi yaradıcılığın beşiyi kimi "universitet ideyası" çıxış edir. Hazırda Avropada pedaqoji proses faktik olaraq mənfəətli deyil. Pulu qazanan elmdir, bunu tədqiqatlar nəticəsinə görə qazanır, habelə ali təhsil ocaqlarının nüfuzu bilavasitə elmi nəticələrlə bağlıdır. Əvvəllər elm ali təhsildən fərqli olaraq səmərəlilik problemi ilə qarşı-qarşıya idi, indi isə hətta fundamental tədqiqatlar bazar məntiqinə daha tez uyğunlaşa bilirlər. Ali məktəblər, xüsusilə, universitetlər Avropa İttifaqının Çərçivə proqramının reallaşmasında aktiv rol alırlar. Bu o demək deyil ki, universitetlərin tədqiqat potensialı təhsil potensialından daha da effektlidir. Bəllidir ki, kiçik sənayeləşmiş ölkələrin öz rəqabət qabiliyyətlərini mühafizə etməsinin və ya bunu inkişaf etdirməsinin müəyyənləşdiricisi olan milli innovasiya sistemidir. Belə ki, iqtisadiyyatdakı struktur dəyişikliklərinin həyata keçirilməsi üçün əsas bazanı universitetlər, tədqiqat mərkəzləri, texnoloji infrastruktur və digər elmi və texnoloji mərkəzlər təşkil edir. Sadəcə, bu qurumların varlığı da kifayət etmir, qurumlar arasındaki effektli əlaqələr və müştərək öyrənmə şəraitinin yaradılması da zəruridir. İnkişaf etməkdə olan ölkələr arasında xüsusilə, Braziliya və Cənubi Koreya və kiçik bir ölkə nümunəsı olaraq Finlandiyanın təcrübələri incələnirsə, bu söylədiklərimiz daha yaxşı anlaşıla bilər. Bunun üçün də beynəlxalq standartlara cavab verən və Bolonya Prosessinin imitasiyası ilə deyil, mahiyyəti ilə uzlaşan bir neçə muxtar universitetin mövcudluğuna zərurət vardır. Sual olunur, universitetlərimiz idarəetmədə nə qədər müstəqildir? Universitetlərimiz tərəfindən beynəlxalq standartlara cavab verən neçə elmi jurnal nəşr edilir? Hər il neçə adamımızın beynəlxalq nüfuzlu jurnallarda elmi məqaləsi dərc olunur?

Obyektiv meyarlar olaraq Təhsilin keyfiyyəti, Fakültənin keyfiyyəti, Tədqiqatlar, Elmi İstinad indeksi (SCİ), İctimai Elmlər İstinad İndeksi (SSCİ), Sənət və Bəşəri Elmlə İstinad İndeksi (AHCİ), İnstitutun tutumu nəzərə alınır. Bu obyektiv meyarlara görə, haqlı olaraq çoxsaylı ABŞ, Avropa İttifaqı və Yaponiya universitetləri liderlik edir. Təsadüfi deyil ki, "Dünyanın ən yaxşı 500 universiteti" içində Rusiyadan 2 (Moskva Dövlət Universiteti və Sankt-Peterburq Dövlət Universiteti) və Türkiyədən 2 (İstanbul və Hacettepe universitetləri), İrlandiya və Hindistanın hər birindən 1 Universitet var. Hazırda Azərbaycan universitetlərinin bu meyarlara yaxınlaşması əlçatmaz görünsə də, ən azı, bəzi elmi standartların sürətlə yüksəldilməsinə nail olmaq mümkündür.

Digər tərəfdən, dövlət tərəfindən latın əlifbası ilə ədəbiyyatların kütləvi nəşri müsbət hadisə olmaqla yanaşı, bədii ədəbiyyata aid nəşrlərə aludəçilik bu sahədə bəzən lazımsız əsərlərin tarixi irs adı altında kitabxana yığnağını daha da artırdı. Halbuki dövlətin maliyyə dəstəyi altında dünya elminin, ədəbiyyatının yeniliklərini dərhal Azərbaycan dilində cəmiyyətə qazandırmaq imkanları üzərində çalışmaq lazım idi. Çoxşaxəli Tərcümə Mərkəzi sistemi yaradaraq elmi nəşrlərin vacib nümunələrini dərhal elm ictimaiyyətinə qazandırmaq təxirəsalınmaz vəzifə kimi qarşımızda durmalıdır. Təəssüf ki, humanitar sahədə yazılan tədqiqat işlərinin daxili coğrafiyadan bir addım uzağa getmədiyi və getməyəcəyi hamımıza bəlli olduğu halda, tədqiqatlar sahəsində bütün ağırlıq yenə də bu istiqamətə yönəldilməkdədir. Yeni və orijinal nümunələri dünyaya təqdim etmək imkanları demək olar ki, yoxdur. Fizika, riyaziyyat, biotibbi tədqiqatlar sahəsində də heç bir innovasiya hadisəsi ilə rastlaşmayacaqsınız. Üstəlik, "klassik indikatorlar" sayılan nəşrlərin sayı və sitat gətirilmə indeksi baxımından da nümunələrimiz yox səviyyəsindədir.

Digər tərəfdən, elmlə cəmiyyət arasında əlaqələrin qurulmasında kütləvi informasiya vasitələrinin rolu artırılmalıdır. Məsələn, Rusiyada çıxan məşhur "Nauka i jizn" jurnalı elm sahələrində çoxçeşidli və əhəmiyyətli məlumatlar verməklə yanaşı, həm də insanların elmə marağını artırır. Inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində elm haqqında çoxsaylı jurnallar nəşr olunur, televiziya və radio proqramları fəaliyyət göstərir.

Maraqlı bir nümunəyə diqqət yetirək: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən 2004-2008-ci illərdə Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının nəşr olunması haqda sərəncam imzalanıb. Sərancamda 1976-1987-ci illərdə çap olunmuş Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası kimi hazır universal bazanın mövcud olması da müsbət bir hal kimi vurğulanırdı. Buna baxmayaraq, Rusiya Ensiklopediyasının ildə 3 cildi çapdan çıxır, Azərbaycan Ensiklopediyasının titullardan ibarət tərkibi 6 ildə bir cildin akademik nəşrini ortaya qoya bilməmişdir. Keyfiyyətli ensiklopediya yaratmaq üçün də yuxarıda qeyd olunan islahatların aparılması mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Dünya isə bizim kimi kiçik çevrədə fırlanmır. Məsələn, Avropa elminin ölkələrüstü inkişafı üçün Avropa İttifaqının "Çərçivə proqramı" qəbul olunub. Üçpilləli qarşılıqlı əlaqənin əsas prinsipi - dövlətin fundamental elmlərə şərtsiz dəstəyi; ayrı-ayrı üzv dövlətləri üçün bahalı olan layihələrin ittifaq səviyyəsində dəstəklənməsi; innovasiyanın artımı üçün dövlət və regionlar arasında elmi-texniki inkişaf proqramının həyata keçirilməsi olur. Analoji olaraq bizdə də ölkənin texnoloji inkişaf səviyyəsini xarakterizə edən müvafiq göstəriciləri əsas götürməklə daha konkret hədəflərin və ölçüləbilən göstəricilərin əks olunduğu "Azərbaycan Respublikası innovasiya potensialının inkişafı üzrə Dövlət Proqramı"nın hazırlanması məqsədəuyğun olardı.

Maraqlıdır ki, Avropa İttifaqı tədqiqatçıların sayına, patentlərin sayına və yüksək texnologiyaların ixracına görə ABŞ-dan geri qalır. Bunu anlayaraq Avropa Komissiyası 2000-ci ilin yanvarında qitədə "bilgiyə əsaslanan cəmiyyətin" formalaşmasının əsası kimi Avropa Elm Məkanının yaradılmasını bəyan etdi. Avropa Parlamenti 18 may 2000-ci il qətnaməsi ilə bu layihəni dəstəklədi və Avropa Elm Məkanı ideyası Avropanın elm ictimaiyyəti və iş çevrələri tərəfindən məmnuniyyətlə qəbul olundu. Qeyd edək ki, həmin Məkan üçün nəzərdə tutulan növbəti 6-cı "Çərçivə proqramı"nın strukturu aşağıdakı ixtisas sahələri üzrə müstəqil şəkildə bölünürdü:

- tədqiqat aktivliyi (sənaye tədqiqatlarının üstünlüyü, milli proqramların şəbəkə və koordinasiyası);

- tədqiqat və innovasiya (Avropa İttifaqında texniki innovasiya imkanlarının genişləndirilməsi);

- tədqiqat infrastrukturu, habelə iri masştablı elektron şəbəkələr sahəsində Avropa siyasətinin həyata keçirilməsi;

- elm, texnologiya və innovasiyalarda insan resursları (mobilliyin təşviq olunması, qadınların iştirakı, gənclər üçün cəlbedicilik, üçüncü ölkələrdən tədqiqatçıların cəlb olunması);

- elm, cəmiyyət və vətəndaş (Avropada elm, siyasət və cəmiyyətin etik tələbləri arasında yeni "ictimai müqavilənin" müəyyən edilməsi);

Diqqət cəlb edən məqam odur ki, bu Çərçivə Proqramının ardınca "Avropa tədqiqatları" prioritetlərinə aşağıdakılar aid olunmaqdadır:

- biologiyada "postgenetik tədqiqatlar" və ümumdünya meyarlarına uyğun səviyyədə əsas xəstəliklərin öyrənilməsi;

- nanotexnologiyanın fənlərarası sahə kimi tədqiqi;

- informasiya cəmiyyəti sahəsində, xüsusilə, vahid Avropa problemiminə aid sahədə tədqiqatlar;

- beynəlxalq tədqiqat sferası kimi aeronavtika və kosmos;

- yüksək qeyri-müəyyənlik və risklərlə xarakterizə olunan tədqiqatlar;

- Avropanın inkişaf modelinə kompleks yanaşan tədqiqatlar.

Bununla belə, hazırda Avropada elmin bir institut kimi perspektivi heç də tam aydınlığa qovuşmamışdır. Son 40 ildə elm sahəsində büdcə azalmaları daha çox müşahidə olunmağa başladı. Bu, əsasən "soyuq müharibə"nin tamamlanması ilə başlayan müdafiə elminin ixtisarı ilə əlaqəli idi. Praktik olaraq idrakın bazarda səmərəliliyə və tez tələb olunana tabe olunması eyni zamanda baş verdi. Şərtsiz elmi prioritetlər sistemi faktik olaraq Tibb və Farmakologiya üzərində ağırlıq qazandı. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə fundamental tədqiqatların qaneediciliyi barədə tezislər əhəmiyyətini itirməyə başladı. Elm "hədsiz tətbiqi" olmuş və texnoloji baxımdan daha çox istehsal prosesinə yaxınlaşmışdır.

Bəs bu vəziyyət elmdə nəyi vəd edir? "Həyat haqqında elmin" bütün spektrləri daha çox inkişaf edir: genetikadan tibbi problem olan narkoasılılıqdan reabilitasiyaya qədər. 3-cü minilliyin başlanğıcında ümumdünya ənənəsi biotibbi tədqiqatlarının əhəmiyyətli artımı, fiziki elmlərdə nəşrlərin artımı, "köhnə biologiyaya" (klassik bioloji elmlərə) marağın əhəmiyyətli azalması və kimya, riyaziyyat və texniki elmlər sahəsində elmi axtarışların ümumi həcminin azacıq azalması ilə xarakterizə olunur.

Gəlinən nəticə budur ki, artıq 3-cü minilliyin başlanğıcına dünya elminin üç ağırlıq mərkəzi formalaşmışdır: Şimali Amerika, Avropa və Asiya. Onlar arasında əməkdaşlıq XXI əsrdə necə olacaqdır? Biz bu prosesi izləməklə yanaşı, Amerika, Avropa və Asiya elminə çatmaq imkanlarımız olmasa da, onların nəzərdə tutduğu istiqamətləri, qlobal elmi problemlərin siyahısını, Avropa tədqiqatları prioritetlərini masamızın üzərindən asıb, israrla öyrənməliyik.

Fazil MUSTAFA,

Böyük Quruluş Partiyasının

başqanı, Milli Məclisin deputatı,

fəlsəfə doktoru

Azərbaycan.- 2010.- 28 yanvar.- S. 6.