Naxçıvanda təhsilin ensiklopedik tədqiqi

Yeni nəşrlər

Millətin, hətta bir bölgənin də tarixdə yaşamasının əbədiliyini şərtləndirən başlıca amillərdən biri təhsil və onun inkişaf səviyyəsidir. Bu baxımdan tarix elmləri doktoru, professor Həmzə Cəfərovun yaxın günlərdə çapdan çıxmış "Naxçıvanda təhsil: inkişaf yolu və imkanları" adlı monoqrafiyası Azərbaycanda təhsil tarixinin tədqiqində mühüm hadisə hesab edilməlidir.

Kitabın mühüm məziyyətlərindən biri XIX və XX əsrlərdə Naxçıvanda təhsilin inkişafına təsir edən amillərin düzgün və ətraflı şəkildə açılıb göstərilməsidir. Müəllif çoxsaylı mənbələrə istinad edərək vurğulayır ki, uzun illər görkəmli ziyalılarımız Naxçıvanda təhsilin inkişafına xüsusi əhəmiyyət vermiş, xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə təhsilin maddi bazasını möhkəmləndirmiş, məktəblər açmış, xalqın savadlanması naminə mühüm xidmətlər göstərmişlər. Buna görə professor H.Cəfərov yeni faktlar, mənbələr əsasında Naxçıvanda XX əsrdə maarifçilik hərəkatının yüksək səviyyədə olduğunu, bir çox uğurlara imza atıldığını inandırıcı şəkildə qeyd etmişdir.

Kitabda XIX əsrdə Naxçıvanda dünyəvi təhsilin vəziyyətinə xüsusi diqqət yetirilmiş, əsrin sonlarında meydana çıxan yeni tipli şəhər və qəza təhsil ocaqlarının meydana gəlməsi prosesinin anatomiyası verilmişdir. Müəllifin qeyd olunan məsələlərlə əlaqədar elmi mülahizələri diqqət çəkir. Kitaba ilk dəfə daxil edilən sənədlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Professorun Ordubadda "Əxtər"(1892), Naxçıvanda "Tərbiyə"(1894) məktəblərinin fəaliyyətinə dair gətirdiyi faktlar maarifçilik hərəkatının səciyyəvi cəhətlərini işıqlandırmaqla yanaşı, xüsusilə öz dövrünün görkəmli məktəbşünas-pedaqoqu Məhəmmədtağı Sidqinin xidmətlərini də geniş oxucu kütləsinə çatdırmağa imkan vermişdir.

Tədqiqatçı təhsilin tarixinə dair indiyədək daha ciddi araşdırmaların aparılmadığını da düzgün qeyd edir. Son vaxtlara qədər regionun təhsil tarixi barədə sanballı bir tədqiqat işi ortaya çıxarılmamışdır. Ədalət naminə qeyd etməliyik ki, bu kitab Naxçıvanda təhsilin inkişaf tarixinə aid ümumiləşdirilmiş əsər hesab edilə bilər.

Bəşər mədəniyyətinin ən qədim məskənlərindən biri, Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan diyarı zəngin maarifçilik ənənələrinə malik olmuşdur. Müəllifin orta əsr qaynaqlarına əsasən gəldiyi nəticə ondan ibarətdir ki, Yaxın Şərqin qədim mədəniyyət mərkəzlərindən olan Naxçıvan şəhəri elmin, təhsilin inkişaf etdiyi, yeni üsullu ilk məktəblərin və mədrəsələrin yarandığı yaşayış məskənlərindəndir.

Gətirilən faktlar Naxçıvan Muxtar Respublikasında təhsilin dinamikasını izləməyə imkan verir. Kitabda qeyd edilir ki, 1939-cu ildə muxtar respublikada əhalinin hər 10 min nəfərinə 77 nəfər ali təhsilli düşürdüsə, 1989-cu ildə bu rəqəm 223, 1995-ci ildə 554, 2008-ci ildə isə 685 nəfər olmuşdur. Bütün bu gerçəkliklər təhsil sahəsindəki uğurların göstəricisidir.

Naxçıvan bir çox Azərbaycan alim və mütəfəkkirlərinin vətəni olmuşdur. Monoqrafiyada Naxçıvanda maarif sisteminin təşəkkül tapmasına dair verilən məlumatlar Azərbaycan həqiqətlərinin təbliğində və dünyaya çatdırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müəllif XX əsrin 20-30-cu illərində Naxçıvan MSSR-də təhsilin inkişafı ilə bağlı yeni arxiv materiallarından istifadə etmişdir ki, bu da təhsil sistemində olan dəyişikliklərin, əldə edilən uğurların tam şəkildə əks olunmasına geniş imkanlar yaratmışdır. Kitabdan aydın görünür ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasında təhsilə ayrılan xərclərin ilbəil artması sayəsində mədəni-maarif müəssisələrinin, məktəblərin tikintisinə və əsaslı bərpasına ciddi diqqət yetirilir.

Tədqiqatın ən mühüm məziyyətlərindən biri də təhsil sisteminə "unutsaq unudularıq" bucağı altından baxılmasıdır. Ona görə də bu sahə ilə bağlı elmi-tədqiqat əsərində heç nə unudulmamışdır, desək, daha ədalətli olar. Bu kitab gələcək tədqiqatçılar üçün mühüm mənbəyə çevriləcəkdir. 1991-2001-ci illərdə inşa edilmiş və əsaslı təmir olunmuş təhsil müəssisələri, tikilən və əsaslı təmir olunan uşaq bağçaları, yeni yaradılan musiqi məktəbləri, kompüter tədris mərkəzləri, istifadəyə verilmiş redaksiya-nəşriyyat və poliqrafiya müəssisələri, ali məktəblərə, muzeylərə, teatrlara aid zəngin faktlar əsərin tutumunu və əhəmiyyətini daha da artırır.

"Müstəqillik dövründə Naxçıvan Muxtar Respublikasında təhsilin inkişafı" adlanan fəsildə ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə gənclərin Naxçıvandan Türkiyəyə təhsil almağa göndərilməsi ilə əlaqədar yeni faktlar oxuculara təqdim olunur. Qeyd edilir ki, Heydər Əliyevin siyasi təcrübəsi və qətiyyəti sayəsində muxtar respublikada sabitlik təmin olunmuş, demokratik, hüquqi dövlət quruculuğuna başlanmış, xalqla muxtar respublika rəhbərliyi arasında həmrəylik və birlik yaradılmışdır.

Kitabda 2003-2010-cu illər Naxçıvanda təhsilin intibah dövrü hesab edilir və buna dair çox maraqlı faktlar və nəticələr təqdim olunur. Monoqrafiyada muxtar respublikada işləmiş təhsil nazirləri haqqında yazılar verilmiş, təhsil müəssisələrinin şəkilləri, bunlarla yanaşı, təhsilin bütün göstəriciləri barədə geniş məlumatlar öz əksini tapmışdır. Bütün bunlar isə kitabın daha da oxunaqlı olmasına dəlalət edir.

Təhsilin inkişafının bu şəkildə ardıcıllıqla, yüksək elmi səviyyədə ətraflı tədqiq edilməsi əsərin ensiklopedik səciyyə daşıdığına sübutdur. Bu kitab hamıya lazımdır. Ona görə ki, belə tədqiqatlar insanları aydınlıq xəzinəsinə - Günəşə yolçuluğa dəvət edir.

Həsənbala SADIQOV,

Gəncə Dövlət

Universitetinin professoru

Azərbaycan.- 2011.- 14 aprel.- S. 7.