Yaddaşımızın ekran salnaməsi

Azərbaycan kinosunun tarixi keçmişinə aydınlıq gətirməmişdən öncə qeyd etməliyik ki, bu sahənin də inkişafında xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin xidmətləri çox böyük olub. Xalqımızın taleyində, dövlətçiliyimizin tarixində, milli kinomuzun inkişafında silinməz izləri qalan ulu öndər Heydər Əliyevin 18 dekabr 2000-ci il tarixli sərəncamı da həmin xidmətlərin bariz nümunəsidir. Həmin sərəncamla hər il avqust ayının 2-si respublikamızda Azərbaycan Kinosu Günü kimi qeyd edilir.

Azərbaycan kinosunun artıq xeyli yaşı var. Milli-mənəvi sərvətlərimizi özündə əsrdən-əsrə, nəsildən-nəsilə çatdıran digər maddi mədəniyyət nümunələrimizin yaranması həm də tarixin daha dərin qatlarına qədər gedib çıxır. Ona görə də onları qoruyub gələcək nəsillərə çatdırmaq, ən azı, vətəndaşlıq və mənəvi borcumuzdur.

113 yaşlı Azərbaycan kinosunun ötən dövrlər ərzində bir çox uğurlara nail olması danılmaz faktdır. 1900-cü ildə Parisdə keçirilən Ümumdünya Kino Sərgisində nümayiş etdirilən filmlər arasında 1898-ci ildə Bakıda lentə alınan "Bibiheybətdə neft fontanı" xronikaları da olub. Azərbaycanda kino sənətinin əsasını qoyan həmin filmdən sonra ekranlaşdırılmış "Neft və milyonlar səltənətində", "Mavi dənizin sahillərində", "Kəndlilər", "Arşın mal alan", "O olmasın, bu olsun", "Uzaq sahillərdə", "Şərikli çörək", "Uşaqlığın son gecəsi", "Gün keçdi", "Bir cənub şəhərində", "İstintaq", "Babək", "Dənizi fəth edənlər", "Xəzər neftçiləri haqqında dastan" adlı filmlər nəinki xalqımızın yaddaşında özünə yer tapmış, dünya kinosevərlərinin unutmadığı ekran əsərləri sırasında da yer tutublar. Həmin kinofilmlər keçmiş SSRİ məkanında, həmçinin Avropada, Yaxın və Uzaq Şərqdə maraqla qarşılanmış, müxtəlif beynəlxalq kinofestivalların laureatı olmuş, kinematoqrafiyanın inkişafında mühüm əhəmiyyət daşımışlar.

Azərbaycan Şərqlə Qərb mədəniyyətlərinin qovuşduğu məkan kimi daim diqqət mərkəzində olub. Onun Böyük İpək yolu üzərində yerləşməsi, burada "qara qızıl"ın üzə çıxması digər ərazilərdən ölkəmizə insan axınına səbəb olub. Həmin dövrlərdə Azərbaycana artan maraq təbii idi. Ən diqqətçəkən məqam budur ki, Fransada ixtira edilmiş sinematoqrafiyanın çox keçmədən Bakıda peyda olmasıdı. Neft Bakısında yerli həyat tərzindən bəhs edən müxtəlif mövzulu ilk kinosüjetlərin çəkilməsi bir daha Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzinə çevrilməsinə işarə idi. 1898-ci il yanvar ayının 8-də Bakıda ilk dəfə olaraq xarici filmlər göstərilib. Həmin il iyun ayının 21-də isə paytaxtda Vasilivyatskinin teatr-sirkində Bakı həyatından bəhs edən "Şəhər bağında xalq gəzintisi", "Qatarın dəmiryol stansiyasına daxil olması", "Qafqaz və Merkuri" cəmiyyətinə məxsus gəminin yola salınması" və "Bazar küçəsi sübh çağı" kinosüjetləri nümayiş etdirilib.

Azərbaycanda kino sənətinin yaradılmasında Bakı elmi fotodərnəyinin katibi, naşir və fotoqraf Aleksandr Mişonun əməyi çox olub. O dövrlərdə Azərbaycanda kino sənəti yenicə ayaq açdığından, həmin süjetləri məhz 25 il Bakıda yaşayıb yaratmış A.Mişon lentə alıb.

İnkişaf mərhələsi ötən əsrin ortalarına təsadüf edən Azərbaycan kinosu qısa müddətdə böyük yol qət edib ki, bunun da səbəblərindən biri xalqımızın mədəniyyət və incəsənətə daim böyük dəyər verməsidir. Həmin illərdə nəinki sənədli, eyni zamanda bədii filmlərin də istehsalı xeyli artıb. Sənətkarlıq baxımından bir-birindən fərqlənən "Qara daşlar", "Bəxtiyar", "Görüş", "Qızmar günəş altında", "Onun böyük ürəyi", "O olmasın, bu olsun", "Ögey ana" və s. filmlər bu gün də tamaşaçıların zövqünü oxşayır. Azərbaycan kinolarının mühüm cəhətlərindən biri onların tərbiyəvi əhəmiyyət daşımasıdır. Hər bir filmimizin ana xətti vətənə, torpağa məhəbbət, dosta, yoldaşa sədaqət, xeyirxahlıq, xeyrin şər üzərində qələbəsi üzərində qurulub.

Teatr tamaşalarından fərqli olaraq kinofilmlər daha uzunömürlü olur. Kinonun incəsənət inciləri sırasına çıxarılmasında rejissorun dünyaya və hadisəyə fəlsəfi baxışı, duyumu və dünyagörüşü mühüm rol oynayır. O da danılmazdır ki, hər hansı əsərin obrazları, onları ifadə edən aktyorlar istər yazıçı və dramaturqdan, istərsə də rejissordan daha çox yadda qalır və sevilirlər.

Dövlət mükafatı laureatı, Azərbaycanın xalq artisti, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin professoru Eldar Quliyev kinomuzun inkişafına nəzər salaraq deyir: "Girov" filmi Polşa, Misir, Hindistan, İran, Almaniya, ümumiyyətlə, dünyanın bir çox ölkəsində yayılıb. Erməni vandalizminin çirkin siyasətini ifşa edən bu ekran əsəri bir sıra beynəlxalq festivallarda layiqli yer tutub. Fransa və İngiltərə kimi dünyanın inkişaf etmiş dövlətlərində bu filmin nümayişi ilə erməni vandalizminin iç üzü açılıb ki, bu da xalqımızın Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən çəkdiyi əzab və məşəqqətlərin daha geniş tamaşaçı auditoriyasına çıxarılması deməkdir".

Azərbaycan kinosunun inkişafı ilə bağlı Prezident İlham Əliyevin üç il öncə sərəncam imzaladığını xatırladan professor onu da qeyd etdi ki, müstəqillik illərinin əvvəllərində bütün digər sahələrdə olduğu kimi, kinomuz da durğunluq mərhələsini keçməli oldu. Məhz həmin illər kino-teatr salonları tamaşaçı nəfəsinə həsrət qaldı. Az qala, sovet hakimiyyətindən qalmadır deyə, mədəniyyət ocaqlarının, o cümlədən kino-teatrların binaları, kinoqurğular, bir sözlə, bütün infrastruktur darmadağın edilərək yararsız hala salınmışdı. Unudulmuşdur ki, sovetlər dönəmində də Azərbaycan kinosu şərəfli yol keçib. Belə olmasaydı, bir ildə kinoteatrlarda rejissoru T.Tağızadə olan "Dədə Qorqud" filminə 1,9 milyon nəfər, "Babək"ə isə 1,7 milyon nəfər tamaşaçı baxmazdı. Bir çox bədii və sənədli filmin həm ssenari müəllifi, həm aktyoru, həm də rejissoru kimi tanınan professor Eldar Quliyev xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin Kremldə çalışdığı, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini olduğu illərdə onunla görüşərkən kino sənətinin inkişafı istiqamətində verdiyi tövsiyələri əziz xatirə kimi yada salır: "Bütün hallarda sənədli əsərlərdən fərqli olaraq, bədii nümunələrin yaranmasına zaman lazımdır. 1941-1945-ci illər müharibəsində, xüsusən faşizm üzərində qələbə üçün Azərbaycanın göstərdiyi kömək təkcə Xəzər nefti ilə bağlı deyildi. Mən Moskvada ulu öndər Heydər Əliyevlə görüşlərimdə onun xalqımızın tarixi keçmişinə və gələcəyinə göstərdiyi diqqət və qayğısına heyran qaldım. Ümummilli lider mənə əsaslı bir iş görməyi, Bakının əsl qəhrəman şəhər olmasını təsdiqləyəcək film çəkməyi tapşıranda o böyük şəxsiyyətin qəlbindəki vətənpərvərlik məni çox qürurlandırdı. Onda qərara gəldik ki, müharibə dövründə arxa cəbhədəki vəziyyəti əks etdirən əsərlər yaradılsın. "Vətən keşiyində" filmi məhz Heydər Əliyevin ideyası əsasında ekranlaşdırıldı. Məhz bu xidmətlərinə görə idi ki, sonradan ulu öndərin həyatını və ictimai-siyasi fəaliyyətini əks etdirən ekran əsəri də yaradıldı. "Portret" filmində Azərbaycan Ordusunun yaradılması və möhkəmləndirilməsi istiqamətində ümummilli lider Heydər Əliyevin xidmətlərindən söhbət açılır.

Kinematoqrafçıların dəstəyi, rejissorlarla aktyorların sənət yanğısı ilə çəkilmiş "Nakəs", "Qətl günü" "Pəncərə", "Təhminə", "Dağıdılmış körpü", "Yuxu", "Vahimə", "Nə gözəldir bu dünya", "Yük" və s. filmlərimiz tamaşaçı qəlbinə yol tapan ekran əsərləri sırasına daxil edilib.

Filmlərimizin beynəlxalq kinofestivallarda qazandığı uğurlar onların dünyanın ən aparıcı kino-teatrlarının salonlarında nümayişinə şərait yaradıb. Ötən əsrin 60-70-ci illərində çəkilmiş kinolarda hiss olunan yalançı, tənqid, pafos, müdaxilə sonralar ekranlaşdırılmış "Özgə ömrü", "Bağlı qapı arxasında", "Təxribat", "Lətifə", "Sahilsiz gecə" filmlərində müşahidə edilmədi. Bu da artıq sovetlər dövrü mühitinin yaratdığı illüziyaların tədricən dağılmasından irəli gəlirdi.

2006-2010-cu illərdə Azərbaycan filmləri 40-a yaxın ölkədə 90-dan artıq beynəlxalq festivalda iştirak edib. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Kinematoqrafiya şöbəsinin müdiri Cahangir Məmmədovun dediyinə görə, ötən son beş ildə 19 qısametrajlı film çəkilib ki, "Çalış, nəfəs alma", "Lal çinar", "Qanadlarıma sığal çək", "Yalançılar" və s. bu sıradandır.

Kino sənətinin inkişafına dövlət dəstəyi adıçəkilən sahəyə ayrılmış maliyyə vəsaitində də özünü göstərməkdədir. 2006-cı ildə dövlət sifarişi ilə film çəkilişinə 2,1 milyon manat vəsait ayrılırdısa da, bu rəqəm ötən il 6 milyon manata çatdırılıb. Son beş ildə dövlət sifarişi ilə çəkilmiş 23 tammetrajlı ("Yalan", "Əlvida, cənub şəhəri", "Cavid ömrü", "Hökmdarın taleyi", "Kabusun gözüylə", "Tərsinə çevrilmiş dünya", "Məhkumlar", "Biz qayıdacağıq", "Bəşəriyyətin xilası", "Vəkil hekayətləri" və s.) filmlərimizin geniş tamaşaçı auditoriyasında rəğbətlə qarşılanması da məhz müstəqillik illərində bu sahədə əldə edilən uğurlardandır.

2008-2018-ci illər üzrə kinonun inkişafına dair Dövlət Proqramı çərçivəsində Bakı şəhərindəki "Nizami" kino-teatrı təmir edilib müasir texnoloji avadanlıqlarla təmin edilib. Heydər Əliyev Fondu ilə birgə layihə çərçivəsində çəkilən cizgi filmləri bərpa edilərək, "Bir nağıl söylə mənə"nin (iki DVD toplusunda) təqdimatı keçirilib ki, onların elektron versiyaları uşaq evlərinə, qeyri-hökumət təşkilatlarına, həmçinin telekanallara hədiyyə edilib.

Azərbaycan kinosunun uzunömürlülüyündə korifeyləşmiş sənətkarlarımız da az olmayıb. Onların xatirə gecələrinin, yubileylərinin dövlət tədbiri səviyyəsində keçirilməsinə ötən illər ərzində mühüm diqqət yetirilib. Son illər Mikayıl Mikayılovun, Muxtar Dadaşovun, Həsən Məmmədovun, Şahmar Ələkbərovun, Qəmər Salamzadənin, Arif Babayevin, Həsən ağa Turabovun, Lütfəli Abdullayevin, Ceyhun Mirzəyevin, Leyla Bədirbəylinin, Ələsgər Ələkbərovun, Adil İsgəndərovun, Sabit Rəhmanın, Rasim Ocaqovun, Həsən Seyidbəylinin və digər kino xadimlərinin xatirə gecələrinin keçirilməsi də bir daha dövlətimizin və onun başçısının adıçəkilən sahənin inkişafına xüsusi diqqət və qayğısının bariz nümunəsidir.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan.- 2011.- 2 avqust.- S. 5.