Düşünülmüş, sürətli və davamlı inkişaf

"Ölkə 1991-93-cü illərdə demək olar ki, total böhran yaşayırdı. İqtisadi, siyasi, hərbi böhran Azərbaycanı çox ağır vəziyyətə salmışdı və daxili çəkişmələr, özbaşınalıq, anarxiya və xaos demək olar ki, Azərbaycanın gələcəyini də şübhə altına qoyurdu. 1993-cü ildə xalqın tələbi ilə Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətə qayıtmasından sonra vəziyyət sabitləşməyə başladı, bütün xoşagəlməz halların qarşısı alındı və Azərbaycan uğurlu inkişaf yoluna qədəm qoydu".

İlham ƏLİYEV

Sosial-iqtisadi böhrandan sürətli inkişafa doğru

Ötən əsrin son 15 ilində dünyanın ən nəhəng imperiyalarından sayılan SSRİ-də gedən proseslər Sovetlər İttifaqına üzv dövlət olan Azərbaycandan da yan keçməyərək ölkənin siyasi, iqtisadi həyatına dərindən təsir göstərirdi. 1980-ci illərin sonlarından başlayaraq SSRİ-də gedən dağıdıcı proseslər nəticəsində bütün əsas sahələrdə yaşanan böhran getdikcə dərinləşməkdə, mövcud tənəzzülün miqyası davamlı olaraq genişlənməkdə idi. Tarixi inkişaf və zərurətdən irəli gələn hal kimi sovet imperiyasının dağılmasından sonra yenidən dövlət müstəqilliyini əldə edən Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi hadisələr, ölkə iqtisadiyyatında idarəetmə və istehsal intizamının pozulması, respublikanın məcburi şəkildə cəlb olunduğu müharibə nəticəsində 20 faiz ərazimizin Ermənistan tərəfindən işğal olunması, sayı yüz minlərlə olan qaçqın və məcburi köçkünün öz doğma yurd-yuvalarından didərgin salınması ölkəmizdə ağır bir vəziyyət formalaşdırmışdı.

Müstəqillik illərinin iqtisadi tənəzzül mərhələsi

Ayrı-ayrı silahlı qruplaşmaların hakimiyyət uğrunda mübarizəsi, ölkədə hökm sürən anarxiya, siyasi və iqtisadi böhran, dövlət çevrilişi üçün edilən cəhdlər, nəqliyyat blokadası xalqın həyat şəraitini olduqca ağırlaşdırmışdı. Baş verənlər müstəqilliyin ilk illərində ölkə iqtisadiyyatını da xeyli zəiflətmiş, istehsal səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə azalmış, əhalinin istehlak qabiliyyəti də təbii olaraq adekvat şəkildə aşağı düşmüşdü. Artıq tarixin arxivinə qovuşmuş Sovetlər İttifaqına daxil olan ölkələr arasında 70 il ərzində formalaşmış iqtisadi əlaqələrin bir anda pozulması, istehsalın iflic vəziyyətinə düşməsi, intensiv şəkildə dəyişən qiymət indeksi nəticəsində inflyasiya prosesinin dərinləşməsi yaşanan iqtisadi böhranın daha dağıdıcı təsirə malik olmasına gətirib çıxarırdı. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində Ermənistan tərəfindən zəbt olunmuş ərazilərin iqtisadi inkişafdan kənarda qalması, iş yerlərinin itirilməsi nəticəsində əmək qabiliyyətli əhalinin istehsalda iştirak etmədən, sadəcə, istehlakçıya çevrilməsi, müharibə üzündən dövlət büdcəsindən hərbi məqsədlər üçün ayrılan xərclərin miqdarının artırılması, hakimiyyətdə yer alan səriştəsiz qüvvələrin problemlərin həllindən daha çox şəxsi mənafelərini güdməsi ağır sosial-iqtisadi vəziyyəti daha acınacaqlı hala gətirirdi.

Bununla yanaşı, müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycanın geosiyasi və geoiqtisadi rəqabət obyektinə çevrilməsi, ölkənin daxili işlərinə xaricdən edilən müdaxilələr, iqtidardakı səriştəsiz və idarəçilikdə təcrübəsi olmayan qüvvələrin bütün bunları neytrallaşdırmaq qabiliyyətində olmamaları ölkədə xaotik durumun formalaşmasında özünəməxsus rol oynayırdı. Hakimiyyətdəki qüvvələrin proseslərin gedişində reallığa əsaslanmayan mövqedən yanaşmaları Rusiya və İran kimi böyük qonşu dövlətlərlə siyasi-iqtisadi münasibətlərdə müəyyən soyuqluğun yaranmasına rəvac verdi. Bu da öz növbəsində Azərbaycanı o dövr üçün sərfəli sayılan əmtəə bazarından təcrid vəziyyətinə saldı, strateji cəhətdən bəzi faydalı məhsulların, məsələn, neftmaşınqayırma, radiotexnika, elektronika, kimya və neft-kimya məhsulları üzrə istehsalın dayanmasına səbəb oldu. Qeyd edilənlər, təbii olaraq, əhalinin məşğulluq və həyat səviyyəsinə mənfi prizmadan böyük təsir etməklə ictimai-siyasi sabitliyə də ciddi təhdidlər yaradırdı. 1991-1993-cü illərdə yanlış iqtisadi və hiperinflyasiyaya səbəb olan büdcə-pul-kredit siyasətinin aparılması fəaliyyətdə olan müəssisələrin maliyyə durumunun xeyli pisləşməsinə, dövlət xəzinəsinin boşalmasına, bank sisteminin çökməsinə, iqtisadiyyatın tamamilə dağılmasına rəvac vermişdi.

Belə şəraitdə planlı təsərrüfat sistemindən yeni iqtisadi münasibətlərə keçid və bunun üçün müvafiq işlərin görülməsi olduqca çətin xarakter daşıyır, reallıqda bu istiqamətdə hər hansı əhəmiyyətli addım atılmır, tədbirlər görülmürdü. Halbuki 1991-ci ildə dövlət suverenliyinin bərpasından sonra ölkədə demokratik dövlət quruculuğu və sərbəst bazar münasibətlərinə əsaslanan müstəqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması məqsədilə ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi sistemin transformasiyası obyektiv zərurət kimi çıxış edirdi. Lakin o dövrkü hakimiyyət mənsubları dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, demokratik, hüquqi-dünyəvi dövlət qurulması, bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçid, ölkənin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi, əhalinin təhlükəsizliyinin və sosial-iqtisadi rifahının yaxşılaşdırılması və digər bu kimi bir çox ciddi və taleyüklü vəzifələrin yerinə yetirilməsində, sözün əsl mənasında, aciz idilər. Müstəqilliyin ilk illərində digər sahələrdə olduğu kimi, iqtisadi sferada da ölkə üçün olduqca acınacaqlı bir mənzərə hakim idi.

Ümumiyyətlə, yeni şəraitdə Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü iki əsas mərhələyə ayrılır: 1991-1994-cü illəri əhatə edən tənəzzül və 1995-ci ildən başlayaraq bərpa və dinamik inkişaf dövrləri. Mürəkkəb siyasi və sosial-iqtisadi vəziyyətin səciyyəvi olduğu birinci dövr istər A.Mütəllibov iqtidarı, istərsə də AXC-Müsavat cütlüyünün hakimiyyəti illərində yeridilən yanlış siyasətin nəticəsi olaraq iqtisadi tənəzzül prosesinin dərinləşməsi, inflyasiyanın səviyyəsinin görünməmiş həddə çatması, xalqın yaşayış səviyyəsinin son dərəcə pisləşməsi, ictimai-siyasi böhran, vətəndaş müharibəsi, ölkənin parçalanma təhlükəsiylə üz-üzə qalması ilə xarakterizə olunur.

İqtisadiyyatda islahatlar aparılmasında ardıcıl, sistemli siyasət və konkret məqsədlərə hesablanmış fəaliyyət proqramlarının yoxluğu yeni şəraitdə iqtisadi inkişafı mümkünsüz edirdi. Əmək qabiliyyətli insanların iş yerlərini itirməsi, istehsal-kooperasiya əlaqələrinin qırılması, müəssisələrin əksəriyyətinin öz fəaliyyətlərini məhdudlaşdırması və ya da dayandırması, işçilərin kütləvi surətdə işdən azad edilməsi, əhalinin gəlirlərinin əsas hissəsini təşkil edən əməkhaqqının səviyyəsinin real ifadədə aşağı düşməsi, inflyasiya prosesinin sürətlənməsi vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı. Azad sahibkarlığın hələ möhkəm əsaslar üzərində təşəkkül tapmadığı bu dövrlərdə bazar konyukturasına cavab verməyən məhsul istehsalına rəvac verilməsi iqtisadi proseslərin daha gərgin məcrada inkişafına təkan verirdi. Çünki istehsalın şəraitə uyğunsuzluğu nəticəsində konkret alıcı auditoriyası tapmayan məhsullar tədavül dairəsində əmtəəlik məhsul ehtiyatı kimi yığılıb qalmaqda və iqtisadiyyatın inkişafında əlavə yükə çevrilməkdə idi. Belə vəziyyət, yəni istehsal ilə istehlak arasında yaranan uyğunsuzluq iqtisadi böhranın daha da dərinləşməsi ilə xarakterizə olunmaqda, problemlərin miqyasını bir qədər də genişləndirməkdə idi. Bundan başqa, ölkədaxili istehsalın əsası yaradılmadan qiymətlərin və xarici-iqtisadi əlaqələrin liberallaşdırılması yerli istehsalın tənəzzülə uğramasında əsas rollardan birini oynayırdı.

İqtisadi böhran rəqəmlərin dili ilə

Həmin dövrdə sosial gərginliyi azaltmaq üçün ölkə iqtisadiyyatının real imkanları nəzərə alınmadan əməkhaqqının və sosial ödənişlərin yüksəldilməsi cəhdləri və çoxsaylı güzəştlərin tətbiqi isə inflyasiya prosesinin daha da sürətlənməsinə və hiperinflyasiyaya çevrilməsinə gətirib çıxardı. Qiymətlərin və xarici iqtisadi fəaliyyətin liberallaşdırılması ölkədə bahalaşma ilə müşayiət olunurdu. Nəticədə 1991-ci ildə istehlak mallarının qiyməti 1990-cı ilə nisbətən 2,07 dəfə artdığı halda, növbəti illərdə bu artım bir neçə dəfə sürətlənmişdi. 1992-ci ildə istehlak qiymətləri 1991-ci ilə nisbətən 10,12 dəfə, 1993-cü ildə 1992-ci ilə nisbətən 12,3 dəfə, 1994-cü ildə 1993-cü ilə nisbətən 17,63 dəfə artmışdı.

Bu mərhələnin iqtisadi mənzərəsi həmin illərin makroiqtisadi göstəricilərində daha aydın nəzərə çarpır. 1991-1994-cü illər ərzində ölkə iqtisadiyyatında ümumi daxili məhsul (ÜDM) hər il orta hesabla 16,5 faiz azalmışdı. Tənəzzül meyli sənayedə xüsusilə kəskin xarakter almış, 1985-ci ilə nisbətən sənaye istehsalının həcmi 1991-ci ildə 10 faiz, 1992-ci ildə 37 faiz, 1993-cü ildə isə 50 faizə qədər azalmışdı. Ölkə istehsal potensialının demək olar ki, üçdəikisini itirmişdi. İstehsal sahələrinin sıradan çıxması nəticəsində işsizlik səviyyəsi artmışdı.

Büdcə kəsirinin ümumi daxili məhsula nisbəti 1991-ci ildəki 0,1 faizdən 1994-cü ildə 13 faizə qədər çoxalmışdı və büdcə kəsiri bütövlükdə Mərkəzi Bank tərəfindən maliyyələşdirilirdi. 1992-1994-cü illərdə xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi 42 faiz azalmış, 1994-cü ilədək ölkə iqtisadiyyatına bir manat da olsun belə xarici sərmayə qoyulmamışdı. 1994-cü ildə Milli Bankın uçot dərəcəsi 250 faizə çatmışdı və bütün bunlar ondan xəbər verirdi ki, əslində, ölkə iqtisadiyyatı idarəolunmaz vəziyyətə düşmüşdü. Qeyd olunan proseslər əhalinin güzəranının ağırlaşmasına səbəb olmuşdu. 1991-1995-ci illərdə əhalinin pul gəlirləri real ifadədə 3,3 dəfə, adambaşına pul gəlirləri orta hesabla 3,6 dəfə aşağı düşmüşdü. 1991-ci ildən başlayaraq 4 il ərzində əhalinin əməkhaqqı isə 5,7 dəfə azalmışdı. 1993-cü ilə qədər ölkədə sahibkarlıq sektoru istiqamətində ciddi islahatların həyata keçirilməməsi və sistemsiz epizodik tədbirlər bazar iqtisadiyyatının aparıcı elementlərindən sayılanı sahibkarlıq institutunun inkişafını ləngidirdi. Eyni zamanda, bazar iqtisadiyyatının digər mühüm sektorlarının, məsələn, ticarət, xidmət, nəqliyyat, vasitəçi-təchizat və bank fəaliyyətinin meydana çıxması prosesi kortəbii və formal xarakter daşıyırdı. Həmçinin ölkənin yeni iqtisadi sistemə keçid dövrünü yaşamağa başladığı ilk illərdə ixrac potensialı da kəskin azalmış, xarici ticarət əlaqələri demək olar ki, tamamilə kəsilmiş və ya xeyli məhdudlaşmışdı. Bu da milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin böhran mərhələsinə düşməsinə öz təsirini mütləq göstərməli idi. Xarici ticari fəaliyyət, həmçinin zəruri təşkilati-hüquqi baza yaradılması sahəsində təcrübəsizlik ona gətirib çıxardı ki, müəssisələr, xüsusilə yeni yaranmış bazar strukturları, bir qayda olaraq, qazanc məqsədilə yüz milyonlarla dollarlıq neft məhsullarını, alüminiumu, pambığı və digər strateji məhsulları dünya qiymətlərindən xeyli aşağı qiymətə ixrac edirdilər.

Bütün bunlar istehsal vasitələri bazarını formalaşdıran mühüm faktorlardan biri kimi çıxış edən ixrac potensialından səmərəli istifadə əmsalının çox aşağı olduğunu, bir sözlə, arxa plana keçirildiyini göstərirdi. Bazar münasibətlərinin təşəkkülü və bu münasibətlərə əsaslanan istehsal vasitələri bazarının inkişafı üçün zəruri hesab edilən ilkin şərtlərin yaradılması sahəsində böyük problemlər özünü göstərirdi. Elə bunun nəticəsi idi ki, iqtisadiyyatın bazar modelinə uyğun hüquqi mexanizminin yaradılması istiqamətində heç bir ciddi addım atılmamışdı.

Milli iqtisadiyyatın digər sahələri kimi, neft sənayesində də tənəzzül prosesi güclənmiş, hasilat getdikcə aşağı düşmüş, neftçilərin sosial-iqtisadi vəziyyəti son dərəcə ağırlaşmışdı. Əgər 1990-cı ildə respublikada 12 milyon 513 min ton neft hasil olunmuşdusa, 1992-1993-cü illərdə bu göstərici 9 milyon 563 min tona düşmüş, "qara qızıl" hasilatı 21,2, mavi qaz hasilatı isə 36 faiz azalmışdı. Neft məhsulları və avadanlıqlarının istehsalı sahəsində böhranlı vəziyyət yaranmış, bu sahə üzrə ixtisaslaşmış zavodlar hakimiyyətdə yüksək vəzifələr tutmuş şəxslərin dəyəri milyon dollarla ölçülən korrupsiya və mənimsəmə obyektinə çevrilmişdi. Bundan başqa, maliyyə vəsaitinin məhdudluğu xarici şirkətlərin və investorların cəlb olunmasını strateji zərurətə çevirsə də, Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü ilə yanaşı, ölkəni bürümüş daxili ziddiyyətlər, səbatsızlıq, özbaşınalıq Qərbin neft şirkətlərini Azərbaycandan çəkindirirdi. Eyni zamanda, aparılan danışıqlarda Azərbaycanın iqtisadi maraqları tam təmin olunmurdu. Azərbaycan neftinə maraq göstərən xarici neft şirkətləri ilə ilkin mərhələdə aparılan danışıqlar artıq 1993-cü ilin yazında başa çatmaq üzrə idi. Həmin dövrdə Azərbaycan elə bir müqavilənin imzalanmasına yaxınlaşmışdı ki, o, nəinki xalqın mənafelərini nəzərə almır, həmçinin ölkənin qiymətli təbii sərvətini talan edərək iqtisadiyyata böyük ziyan vururdu.

Birmənalı şəkildə qeyd etmək olar ki, birinci mərhələdə aparılmış zəif islahatlar və kosmetik iqtisadi tədbirlər nəticəsində bütün iqtisadi indikatorlarda neqativ meyillər müşahidə olunmuşdur. Ümumiyyətlə, iqtisadi tənəzzül dövrü adlandırılan ilk dövrdə aparılmış sistemsiz iqtisadi islahatlar aşağıdakı neqativ hallara səbəb oldu: maliyyə-bank sistemi iflic vəziyyətə düşdü; büdcə kəsirinin ÜDM-ə nisbəti artdı; bütünlüklə büdcə kəsiri Mərkəzi Bank tərəfindən maliyyələşdirildi ki, bu da pul kütləsinin həddindən çox artmasına səbəb oldu; 1992-1994-cü illərdə pul emissiyası əhalinin pul gəlirinin 40-45 faizini təşkil etdi; 1992-1994-cü illərdə kredit həcminin ümumi daxili məhsula nisbəti 55-60 faiz təşkil etdi; 1994-cü ildə Mərkəzi Bankın faiz dərəcələri 250 faizə çatdı; 1992-ci ildə tədavülə buraxılmış milli valyuta - manat tezliklə qiymətdən düşməyə başladı və 1995-ci ilədək onun məzənnəsi Rusiya rubluna nisbətdə 9 dəfə, ABŞ dollarına nisbətdə isə 245 dəfə aşağı düşdü; ölkədə inflyasiya özünün pik səviyyəsinə çatdı; 1992-1994-cü illərdə xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi 42 faiz azaldı; 1994-cü ilədək ölkə iqtisadiyyatına bir manat da olsun belə xarici sərmayə qoyulmadı; bu dövrdə əhalinin real pul gəlirləri kəskin şəkildə azaldı və sair bu kimi neqativ hallar özünü büruzə verdi. Beləliklə, ölkə iqtisadiyyatında baş verən dağıdıcı meyillər, əhalinin maddi vəziyyətinin ağırlaşması, sosial gərginliyin artması yeni iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsini tələb edirdi və o dövrkü hakimiyyət buna qabil deyildi.

Xaosdan sürətli tərəqqiyə keçid

Yalnız böyük həyat təcrübəsinə malik olan, dünya miqyasında tanınmış siyasətçi, həyatını xalqına xidmətə həsr etmiş ümummilli lider Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə qayıtmasından sonra ölkədə hadisələrin inkişaf axarı dəyişdi. Azərbaycan həqiqi dövlət müstəqilliyinə qovuşmaqla öz tərəqqisinin sürətli yüksəliş mərhələsinə qədəm qoydu. Proseslərin inkişaf istiqamətini əvvəlcədən görən, ona pozitiv təsir göstərən və novatorluqla yanaşan, yüksək nüfuz və təşkilatçılıq bacarığına malik olan, daim qətiyyətlilik, prinsipiallıq nümayiş etdirən, praqmatik, rasional addımlar atan Heydər Əliyevin apardığı məqsədyönlü, ardıcıl siyasət yaşanan iqtisadi tənəzzülün qarşısını aldı. Bunun nəticəsində ölkədə maliyyə vəziyyəti sabitləşdi, iqtisadiyyata cəlb olunan investisiyaların həcmi ildən-ilə artdı, xalqın həyat səviyyəsi yaxşılaşmağa başladı. Müstəqil dövlət quruculuğu prosesinə başlanması fonunda iqtisadi tərəqqinin yeni istiqaməti yarandı, bu məqsədlə müvafiq inkişaf konsepsiyaları, sənəd və proqramlar qəbul olundu.

Daxili siyasi sabitliyin bərqərar olması, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində yeni və çevik siyasətə başlanması, bu fonda atəşkəs əldə edilməsi irimiqyaslı iqtisadi islahatlara başlanılması üçün də əlverişli şərait yaradırdı. Artıq ölkənin iqtisadi inkişafında və əhalinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasında nəzərəçarpacaq irəliləyişlər əldə olunmağa başlandı. İqtisadiyyatın problemlərini qlobal çərçivədə həll edən ulu öndər iqtisadi inteqrasiya və Azərbaycanın digər ölkələrlə bu kontekstdə əməkdaşlığına xüsusi önəm verirdi. Bu mənada, Heydər Əliyevin belə bir fikri inkarolunmazdır ki, ölkələrin iqtisadi sahədə bir-birləri ilə düzgün qurulmuş ikitərəfli əməkdaşlığı, bir tərəfdən, bu əlaqələrdə iştirak edən hər bir dövlət üçün mənfəətdirsə, digər tərəfdən, iqtisadi inteqrasiya bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının inkişafının yeganə yoludur. Beləliklə, ölkəmizin inkişaf strategiyası geosiyasi şərait, dünya iqtisadiyyatının inkişaf meyilləri və milli mənafelər, respublikamızın potensial imkanları nəzərə alınaraq müəyyənləşdirildi.

Sərt büdcə, pul-kredit, vergi, gömrük siyasəti və real sosial siyasət aparılması, qiymətlərin, xarici iqtisadi fəaliyyətin, valyuta bazarının liberallaşdırılması, müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətində dövlətin rolunun xeyli məhdudlaşdırılması (dövlət sifarişinin, kvota, lisenziyalaşdırma və sair sisteminin ləğvi) nəticəsində ümumi daxili məhsulun real həcminin aşağı düşməsi prosesini dayandırmaq, büdcə kəsirini və inflyasiyanı yol verilən səviyyədə saxlamaq, pul dövriyyəsini normal hala salmaq, manatın məzənnəsini sabitləşdirmək, əhalinin yaşayış səviyyəsinin aşağı düşməsi kimi mənfi tendensiyanın qarşısını almaq, iqtisadiyyatın inkişafını əsaslı şəkildə bazar tənzimləyicilərinin təsiri altına keçirmək mümkün oldu. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mahiyyətini itirən vergi növlərinin ləğv olunması, vergi sistemində aparılan islahatlar nəticəsində dövlət büdcəsinin gəlirlərinin artmağa başlaması büdcə kəsirlərinin qarşıdan gələn illər ərzində azalmasında mühüm rol oynadı. Ulu öndərin gərgin səyləri, həyata keçirdiyi müdrik daxili və xarici siyasət nəticəsində 1993-1995-ci illərdə respublikada ictimai-siyasi sabitliyi tam təmin etmək, daxildəki hərbi müxalifəti zərərsizləşdirmək, iqtisadi sistemdəki anarxiyanı aradan qaldırmaq, yeni iqtisadi münasibətlərin elmi əsaslarını formalaşdırmaq mümkün oldu. Bu mühüm amil ölkənin siyasi və iqtisadi təhlükəsizliyinə real təhdidi aradan qaldırmağa və genişmiqyaslı islahatların başlanmasına imkan verdi.

İnkişafın milli modelinə gedən yol

1994-cü il sentyabrın 20-də dünyanın 8 ölkəsini təmsil edən 11 transmilli neft şirkəti ilə yeni tariximizə "Əsrin müqaviləsi" adı ilə daxil olan möhtəşəm kontraktlar imzalandı və bununla da Azərbaycanın dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyasının və ölkənin hərtərəfli inkişafının möhkəm təməli qoyuldu. Digər tərəfdən, Azərbaycan MDB məkanında Qərbin iri neft şirkətləri ilə böyük miqyasda saziş imzalayan ilk dövlət olmaqla, Xəzər dənizində beynəlxalq əməkdaşlığın əsasını da yaratdı. Əldə edilən mənfəət neftinin satışından daxil olan vəsaitlərin səmərəli idarə edilməsi, həmin vəsaitlərin prioritet sahələrin inkişafına və sosial-iqtisadi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edən layihələrin həyata keçirilməsinə yönəldilməsi təmin olundu.

Neft sektoru ilə yanaşı, ulu öndərin rəhbərliyi altında, eyni zamanda, planlı iqtisadi sistemdən liberal bazar iqtisadiyyatına keçid üçün digər sahələrdə də genişmiqyaslı islahatlara başlanıldı. Belə ki, bazar iqtisadiyyatına uyğun qanunvericiliyin, büdcə, vergi, bank sistemlərinin formalaşdırılması, aqrar islahatlarının həyata keçirilməsi, dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi, sahibkarlığın inkişafı üçün əlverişli biznes mühitinin yaradılması nəticəsində bazar iqtisadiyyatına keçidin əsası qoyuldu və sahibkarlıq sinfi formalaşdı. Özəl sektorun ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında və ümumi daxili məhsulun istehsalında xüsusi çəkisi sürətlə yüksəldi. Sərbəst bazar münasibətlərinə əsaslanan sosial istiqamətli iqtisadi sistemin formalaşdırılması nəticəsində xalqın maddi rifahı yüksələn xətt üzrə yaxşılaşmağa başladı. Dayanıqlı və davamlı xarakterə malik iqtisadi yüksəliş ölkədə mövcud olan təbii-iqtisadi, texniki-istehsal və elmi-texniki potensialın fəal surətdə təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb olunması ilə də müşahidə olundu. Bütün bunlar ictimai tərəqqi prosesini sürətləndirməklə bərabər, siyasi, sosial-iqtisadi sabitliyi daha da möhkəmləndirdi, dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya edən Azərbaycanın yeni-yeni uğurlara imza atmasını şərtləndirdi.

Ən böyük nailiyyətlərdən biri isə ondan ibarətdir ki, bu dövrdə ölkəmizdə aparılan müstəqil dövlət quruculuğu prosesində iqtisadi islahatların və inkişafın mahiyyət etibarilə yeni bir modelinin - Azərbaycan modelinin əsası qoyuldu. Sonrakı illərdə davamlı və dinamik inkişaf məntiqinə əsaslanan bu modelin strateji istiqamətlərinin sərbəst bazar münasibətlərinə əsaslanan və özünüinkişaf qabiliyyətinə malik olan sosialyönümlü bütöv iqtisadi sistemin - müstəqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması, ölkədə mövcud olan təbii-iqtisadi, texniki-istehsal və elmi-texniki potensialın fəal surətdə təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb olunması, milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli şəkildə inteqrasiyasının təmin olunması özünü qabarıq büruzə verdi. Sözügedən model üzrə iqtisadi siyasətin həyata keçirilmə taktikasının fərqləndirici xüsusiyyətlərini - göstərilən istiqamətlərin hər biri üzrə fəaliyyətin paralel şəkildə həyata keçirilən əlaqələndirilmiş proqramlar üzrə aparılması, lakin iqtisadi inkişafın obyektiv qanunauyğunluqlarını nəzərə alan, gələcəyə hesablanan və cəsarətli qərarların qəbul olunması, sosialyönümlülüyün gözlənilməsi, milli mentalitetin nəzərə alınması və mütərəqqi dünya təcrübəsinə arxalanması təşkil edir.

Azərbaycan iqtisadi islahatlar və inkişaf modelinin həyat qabiliyyətli və səmərəli olmasının ən yaxşı sübutu son illərdə ölkəmizdə sosial-iqtisadi inkişaf sahəsində əldə olunmuş nailiyyətlərdir. Belə ki, bu model üzrə həyata keçirilən siyasət tez bir zamanda ölkə iqtisadiyyatında əsaslı keyfiyyət dəyişikliklərinin baş verməsinə səbəb oldu: inflyasiya cilovlandı, Mərkəzi Bank tərəfindən büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsi praktikasına son qoyuldu, büdcə kəsiri kifayət qədər aşağı hədd sayılan səviyyəyə endirildi.

Bu dövrdə diqqətçəkən mühüm proseslərdən biri də ciddi struktur islahatlarının əsasının qoyulması idi. Həmin dövrdə və sonrakı müddətdə bir sıra nazirlik, dövlət konserni və birliyi ləğv olundu, çoxlu sayda səhmdar cəmiyyətləri yarandı, kvotalaşdırma sistemi, ixrac və sair üçün vergilər sadələşdirildi. Belə vəziyyət özəl sektorun daha sürətli inkişaf mərhələsinə qədəm qoymasını, məhsul istehsalnda sahibkarlıq institutunun xüsusi çəkisinin artan xətt üzrə inkişaf etməsində mühüm rol oynadı. Bununla faktiki olaraq həm də ölkədə istehsal vasitələri bazarının çoxşaxəli bir sistem üzrə fəaliyyətinin əsası qoyuldu. Ölkədə azad rəqabət mühiti yaxşılaşdıqca və bazar infrastrukturu genişləndikcə istehsal vasitələri bazarının formalaşması təbii olaraq sürətlənmə mərhələsinə qədəm qoydu.

İqtisadi tərəqqinin yeni istiqamətləri

Azad, səmərəli sahibkarlıq mühitinin qurulmasına istiqamətlənmiş strategiyanın uğurla reallaşması yeni dövrün tələblərinə cavab verən istehsal vasitələri bazarının formallaşmasına geniş şərait yaratmaqda idi. Təbii ehtiyatların istehsal dövriyyəsinə cəlb edilməsi, istehsal sahələrinin yaradılması, sənaye potensialından səmərəli istifadə olunması sabit maliyyə şəraitinin formalaşmasında ilkin baza rollarından birini oynmaqla yanaşı, sənayenin inkişafına səbəb olmaqda idi. Ölkədə istehsal vasitələrinin, o cümlədən maşın, mexanizm, elektrotexniki avadanlıqların istehsal həcminin artırılması üçün maddi-texniki baza, təbii ehtiyatlar, iqtisadi resurslar və intellektual potensialdan səmərəli istifadə dövrü də məhz Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdışından sonra başlandı. 1993-1995-ci illərdə islahatların zəruriliyi, onların əsas istiqamətləri, aparıcı sahələrin dünya inteqrasiyası və dünya qloballaşması sistemində inkişafının ilkin hüquqi bazası və təşkili problemləri həll olundu. Ulu öndər kənd təsərrüfatında islahatlar aparılmasına da xüsusi diqqət yetirərək aqrar sektorun qida sənayesinin inkişafında çəkisinin artmasına böyük diqqət və qayğı göstərirdi.

Beləliklə, ötən əsrin 90-cı illərinin ilk yarısında cərəyan edən proseslərin təhlili göstərir ki, ölkəmizdə 1993-1995-ci illərdə ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən qətiyyətli, məqsədyönlü tədbirlər ölkədə əvvəllər baş alıb gedən özbaşınalıqlara və xaosa son qoyaraq ictimai-siyasi sabitliyi təmin etdi, Azərbaycanın hərtərəfli sosial-iqtisadi inkişafı və beynəlxalq iqtisadi sistemə inteqrasiyası ücün əlverişli şərait yaratdı. 1995-ci ildən başlayaraq ardıcıl aparılan islahatlar nəticəsində iqtisadiyyatın inkişafında ciddi irəliləyiş əldə edildi, bir çox sahələrdə, xüsusilə makroiqtisadi ğöstəricilərin artımında yüksək nəticələrə nail olundu, iqtisadi potensialın formalaşmasında həlledici rol oynayan sahibkarlığın təməli qoyuldu və onun inkişafında əhəmiyyətli uğurlar qazanıldı. Eyni zamanda, əhalinin rifah halının yaxşılaşdırılması, sosial müdafiəyə ehtiyacı olan insanlara dövlət qayğısının artırılması istiqamətində mühüm addımlar atıldı.

Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti və gərgin fəaliyyəti nəticəsində 1995-ci ildən etibarən ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafı və dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyası sahəsində çox böyük nailiyyətlər əldə olundu. Uğurla həyata keçirilən müstəqil dövlət quruculuğu prosesində iqtisadi islahatların və inkişafın mahiyyət etibarilə yeni bir istiqaməti yarandı. Ümummilli liderin bilavasitə rəhbərliyi ilə ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf xəttini müəyyən edən bir çox irimiqyaslı konsepsiya, strategiya və proqramlar qəbul edildi, maşınqayırma sənayesinin, aqrar bölmənin, turizmin inkişafını, habelə yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə əhəmiyyətli addımlar atıldı. Bunlar ölkə iqtisadiyyatının davamlı və dinamik inkişafını təmin etmək üçün zəmin yaratdı, sərbəst bazar münasibətlərinə əsaslanan sosial istiqamətli iqtisadi sistemin formalaşdırılmasına əsaslı təsir göstərdi. Bununla yanaşı, ölkədə mövcud olan təbii-iqtisadi, texniki-istehsal və elmi-texniki potensialın fəal surətdə təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb olunmasına, milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli şəkildə inteqrasiyasının təmin edilməsinə gətirib çıxardı.

Baş verən dəyişikliklər nəticəsində artıq 1995-ci illərin sonlarından başlayaraq iqtisadi böhrana son qoyuldu, ölkədə makroiqtisadi sabitliyə nail olundu, dinamik iqtisadi inkişafı təmin etmək üçün əlverişli şərait yarandı. Həmin dövrdə ölkədə aparılan ardıcıl və sistemli iqtisadi islahatların ən mühüm istiqamətlərindən birini də dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi və azad sahibkarlığın inkişafı üçün əlverişli şərait yaradılması təşkil edirdi. Özəlləşdirmə və torpaq islahatı, habelə özəl sektorun inkişafı üçün əlverişli şərait yaradılması nəticəsində ümumi daxili məhsulda qeyri-dövlət sektorunun payı daha sürətlə artmağa başladı. Bütün bunlar iqtisadi inkişafda yeni bir mərhələnin başlandığını göstərirdi. Yeni mərhələnin əsas hədəfi isə milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsinə və dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiyasına nail olmaqla, uzunmüddətli perspektivdə ölkədə dinamik sosial-iqtisadi inkişafın davamlılığını təmin etməkdən ibarət idi.

Ölkənin malik olduğu iqtisadi potensialın gücləndirilməsi və bu potensialın kompleks şəkildə səmərəli reallaşdırılması, o cümlədən qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi, hər bir regionun malik olduğu potensialdan tam və səmərəli istifadə olunması və onların inkişafının tarazlaşdırılması, çoxlu sayda yeni iş yerlərinin açılmasına şərait yaradılması, sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, sosial xidmətlərin həcminin, keyfiyyətinin və ünvanlılığının əhəmiyyətli dərəcədə artırılması, yoxsulluğun azaldılması yeni mərhələdə qarşıda duran əsas prioritetlər sırasında yer alırdı. Bu zaman əsas iqtisadi sahələr üzrə fəaliyyətin paralel şəkildə həyata keçirilməsi və əlaqələndirilmiş proqramlar üzrə aparılmasına da xüsusi önəm verilirdi. Digər tərəfdən, iqtisadi inkişafın obyektiv qanunauyğunluqlarını nəzərə alan, gələcəyə hesablanan və cəsarətli qərarların qəbul olunması, bu zaman sosialyönümlülüyün gözlənilməsi və mütərəqqi dünya təcrübəsindən faydalanması yeni mərhələdə iqtisadi inkişafın xarakterik xüsusiyyətləri sırasında yer alırdı. Bununla yanaşı, o da xüsusi olaraq qeyd edilməlidir ki, qısa bir vaxt ərzində bütün sahələrin dinamik inkişafında, siyasi, sosial-iqtisadi və digər sahələrdə davamlı yüksəlişin yaşanmasında, sarsılmaz özüllər üzərində qurulmuş sabitliyin yaradılmasında və ictimai tərəqqinin təmin edilməsində Heydər Əliyev dühası böyük rol oynadı.

Bütün bunlar inkişafın Azərbaycan modelinin yaranmasına böyük töhfələr verməklə, sözügedən modelin real həyatda tətbiqinə və ölkəmizə möhtəşəm uğurlar qazandırmasına geniş imkanlar yaratdı.

(Ardı var)

Azərbaycan.- 2011.- 5 avqust.- S. 2.