Xoreoqrafiya sənətinin ulduzu

Xalq artisti, baletmeyster Rəfiqə Axundovanın adı təkcə Azərbaycan xoreoqrafiya sənətinin tarixinə yazılmayıb. Ömrünün 60 ildən çoxunu Azərbaycan baletinin inkişafına həsr edən azərbaycanlı qadın sənətkar həm də uzun illər xarici ölkələrdə pedaqoq, baletmeyster kimi də fəaliyyət göstərib. Bu sahədə qazanılan uğurlar isə həm ona şöhrət gətirib, həm də adının dünya mədəniyyətinin qabil sənətkarları ilə bir sırada dayanmaq xoşbəxtliyini bəxş edib. Bir fakta diqqət yetirək: əgər Əlcəzairdə tamaşaya qoyulan ilk baletin yaranma tarixi Rəfiqə Axundovanın adı ilə bağlanırsa, bu, həqiqətən fəxr doğuran amildir.

Rəfiqə Axundova 7 avqust 1931-ci ildə Bakıda anadan olub. Rəqsə olan marağı onu Bakı Xoreoqrafiya Məktəbinə gətirib. Təhsil aldığı illərdə Rəfiqənin gələcəkdə istedadlı xoreoqrafiyaçı olacağını müəllimləri də uzaqgörənliklə söyləyiblər. O, buradakı təhsili ilə kifayətlənməyərək məktəbi bitirən kimi Moskvada Böyük Teatrda təkmilləşmə kursu keçib. 1951-ci ildən ömrünü və yaradıcılıq fəaliyyətini Azərbaycan Opera və Balet Teatrına bağlayan Rəfiqə Axundova 20 il burada solist kimi çalışmışdır. Sonra uzun müddət həmin teatrın baletmeysteri olmuş, 1990-cı ildə isə baş baletmeysterliyə yüksəlmişdir. Hazırda təqaüddə olan Rəfiqə Axundova, mütəxəssislərin də dediyi kimi, Azərbaycan xoreoqrafiyasının banilərindən sayılır.

O, "Qız qalası" (Ə.Bədəlbəyli), "Yeddi gözəl", "İldırımlı yollarla" (Q.Qarayev), "Gülşən" (S.Hacıbəyov), "Məhəbbət əfsanəsi" (A.Məlikov), "Baxçasaray fontanı" (B.Asafyev), "Jizel" (A.Adan) və s. baletlərdə əsas partiyaların ifaçısı olub. Böyük məhəbbət və plastik cəhətlərlə təqdim etdiyi partiyalar öz cazibədarlığı ilə seçilirdi. Məsələn, müxtəlif baletlərdən çəkdiyimiz ləçəklərə mütəxəssislərin sözləri ilə qiymət versək, belə bir fikrin dəfələrlə vurğulandığının şahidi oluruq. Dünya şöhrətli bəstəkar Qara Qarayevin baletlərində Rəfiqə Axundovanın özünəməxsus ustalıq və məharətlə yaratdığı obrazlar o qədər fərqli və təsiredici idi ki, hətta bəzən həyatda ona Aişə, Gözəllər gözəli, Fanni deyirdilər. O, bütün hərəkətləri, oyunları ilə son dərəcə yumşaq rəqsləri, dinamikası ilə səhnədə əsl gözəllik yaradırdı. Rəfiqə Axundovanın iştirak etdiyi baletlərə baxanlar indi də onun partiyalarını böyük rəğbətlə xatırlayırlar.

Rəfiqə Axundova həm də yaradıcı baletmeyster olub. O, həyat yoldaşı Maqsud Məmmədovla birlikdə Azərbaycan Opera və Balet Teatrında "Xəzər balladası" (T.Bakıxanov), "Qobustan kölgələri" (F.Qarayev), "Yallı", "Azərbaycan süitası" (R.Hacıyev), "Babək" (A.Əlizadə), "Şelkunçik" (P.Çaykovski), hətta 1975-1978-ci illərdə Qara Qarayevin "İldırımlı yollarla" və "Yeddi gözəl" baletlərinə quruluş da vermişdir.

Rəfiqə Axundovanın bu sahədəki istedadına Azərbaycandan kənarda da bələd idilər. Dünyanın çox məşhur opera və balet teatrları azərbaycanlı baletmeysterin məharətinə məftun kəsilmişdilər. Bu səbəbdən də o, uzun müddət Əlcəzair, İsveç, Misir və Belçikada pedaqoq-baletmeyster işləmişdir. Əlcəzairdə "Üç inqilab" adlı ilk milli baletini (R.Hacıyev, M.Məmmədovla birgə) və "Muğam" musiqili xoreoqrafiya lövhəsini tamaşaya qoymaqla adını bu ölkənin mədəniyyət tarixinə həkk etdirdi. Ötən əsrin 70-ci illərində Rəfiqə Axundovanın xoş sorağı dünyanın möhtəşəm balet səhnələrindən gəlirdi. O, hətta Novosibirskdə "İldırımlı yollarla" baletinin quruluşunu vermiş, Qahirədə "Yeddi gözəl", Antverpendə "Kaleydoskop" baletlərini (M.Məmmədovla birgə) tamaşaya qoymuşdur.

1969-cu ildə Parisdə keçirilən VII Beynəlxalq Rəqs Festivalında Rəfiqə Axundovanın iştirakı ilə "Xəzər balladası", "Qobustan kölgələri", "Azərbaycan süitası" nümayiş etdirilib. Paris Rəqs Akademiyasının diplomuna layiq görülən Rəfiqə Axundovanın özünəməxsus sənəti və istedadı haqqında Fransa mətbuatı maraqlı rəylər dərc etmişdir.

Dövlət müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra uzun illər bir-birinə həsrət qalmış Türkiyə ilə Azərbaycan sənətçiləri arasında ünsiyyət yarandı. Maraqlıdır ki, qardaş Türkiyədən dəvət alanlar sırasında Rəfiqə Axundova da ilkinlərdən olub. O, 1994-cü ildə Qara Qarayevin "Yeddi gözəl" baletini (M.Məmmədovla birgə) Ankarada tamaşaya qoymağa nail olub. Beləliklə də türkiyəli sənətsevərlərə Azərbaycan baletinin özünəməxsus məziyyətlərini çatdırmaqda Rəfiqə xanımın xidmətləri əvəzsizdir.

Azərbaycan baletinin inkişafındakı xidmətlərinə görə fəxri ada, mükafata, "Şərəf nişanı" ordeninə layiq görülən bu ustad xoreoqrafçı milli kinomuzun tarixinə də öz imzasını atıb. 1954-cü ildən başlayaraq 2001-ci ilə qədər müxtəlif filmlərdə biz bu məlahətli və gözəl xanımın rəqslərini görür, ekran əsərlərinə gətirdiyi zərif görüntülərə maraqla baxırıq. "Doğma xalqıma", "Dədə Qorqud", "Qərib cinlər diyarında", "Qayınana", "Yeddi gözəl", "Bəyin oğurlanması", "Bir qəlbin iki dastanı" və s. filmlərdə xalq artisti Rəfiqə Axundovanın özünəməxsus, şux və milli rəqsləri yaddaşımızdan silinməyib.

Ötən əsrin 50-ci illərindən Azərbaycan balet səhnəsinə cəsarətlə addım atan, onun inkişafı naminə müxtəlif əziyyətlərə tab gətirən, yorulmadan çalışan, həm baletmeyster, həm də pedaqoq kimi fədakarlığından zövq alan xalq artisti Rəfiqə Axundova indi ömrünün 80-ci zirvəsindədir. İlkinlər heç zaman unudulmurlar. Rəfiqə Axundova kimi sənət fədailərinin böyük əziyyət və zəhmətlə saldığı yolda indi neçə-neçə gənc həvəs və inamla addımlamaqdadır. Azərbaycan mədəniyyətinin töhfələri dünyanı heyrətdə qoyur. İllərdir ki, yurdumuz beynəlxalq musiqi festivallarına, yarışmalara, müsabiqələrə məharətlə ev sahibliyi edir. Azərbaycan mədəniyyətinin xoş sorağı ölkələri dolaşır. Bu sevincdən Rəfiqə Axundova kimi sənətkarlarımıza da pay çatır. Çünki böyük sənətə gedən yolun ilk uğurlarını məhz onlar salıblar.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2011.-7 avqust.- S. 5.