Düşünülmüş, sürətli və davamlı inkişaf

"Əsl açıq demokratik cəmiyyəti ancaq maddi rifah əsasında qurmaq mümkündür. İqtisadi cəhətdən geridə qalmış dövlətlərdə demokratik proseslər də geridə qalır. O ölkələr ki, onlar iqtisadi cəhətdən güclüdürlər, o ölkələrdə demokratiyanın inkişafı da çox yüksək zirvədədir. Ona görə iqtisadi islahatların davam etdirilməsi, xalqın maddi rifahının yaxşılaşdırılması demokratik cəmiyyətin qurulması və formalaşması üçün başlıca şərtdir. Ancaq bununla bərabər, əgər sadəcə olaraq iqtisadi məsələlərə diqqətimizi yönəltsək və siyasi islahatlarda hansısa bir yubanma olarsa, bu da Azərbaycan qarşısında duran vəzifələrin həlli üçün bizə imkan yaratmayacaqdır. Siyasi islahatlar mütləq aparılmalı və Azərbaycan müasir ölkəyə çevrilməlidir".

İlham ƏLİYEV

Vətəndaş cəmiyyətinin qurucusu

Tarixən formalaşmış siyasi nəzəriyyələr göstərir ki, əsl demokratiya yalnız vətəndaş cəmiyyəti ideyasının gerçəkləşdiyi, eləcə də vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının mövcud olduğu dövlətlərdə özünə möhkəm dayaqlar tapa bilər. Hüquqi dövlət özünün formalaşması və qərarlaşması prosesində nəinki fərdi azadlığın və hüququn qanunvericiliklə təmin olunmasını işləyib hazırlayır və möhkəmlədir, eyni zamanda vətəndaş cəmiyyətinin normal mövcudluğu və fəaliyyəti, onun başlıca təsisatları, prinsipləri və dəyərləri üçün təminat yaradır. Politologiyanın mürəkkəb kateqoriyalarından biri olan vətəndaş cəmiyyəti özlüyündə heç bir təşkilati mərkəzə malik olmayan cəmiyyətdir. Vətəndaş cəmiyyətini təşkil edən təşkilatlar və birliklər öz-özünə yaranır. Dövlətin hər hansı formada iştirak etmədiyi vətəndaş cəmiyyəti ictimai həyatı təşkil edən və tənzimləyən qüdrətli sferaya çevrilməklə, demokratik dövlətin ən mühüm tərəfidir. Vətəndaş cəmiyyəti institutlarının inkişaf dərəcəsi isə hər bir dövlətdə demokratiyanın inkişaf səviyyəsini əks etdirir.

XIX-XX əsrlərdə inkişaf etmiş ölkələr üçün vətəndaş cəmiyyətinin təşəkkülü ictimai məqsədlərin qəbulu və etirafı kimi dəyərləndirilir. Xüsusən də ötən əsrin ikinci yarısında vətəndaş cəmiyyətinə doğru irəliləmək coşqun iqtisadi və elmi-texniki inkişafın tərkib hissəsi kimi səciyyələnmişdir. Y.İ.Averyanovun rəhbərliyi altında nəşr olunmuş politologiyaya dair ensiklopedik lüğətdə vətəndaş cəmiyyəti belə səciyyələndirilir: "Vətəndaş cəmiyyəti dövlətdən asılı olmayan, lakin onunla əlaqə kəsb edən, həmin cəmiyyətin üzvləri arasında inkişaf etmiş iqtisadi, mədəni, hüquqi və siyasi münasibətlərdir, dövlətlə birlikdə inkişaf etmiş hüquqi münasibətlər yaradan, yüksək sosial, iqtisadi, siyasi, mədəni və əxlaqi statusa malik olan cəmiyyətdir".

Vətəndaş cəmiyyəti azad və bərabərhüquqlu fərdlərin bazar və demokratik hüquqi dövlətçilik şəraitinə dövlət vasitəsilə tənzimlənən qarşılıqlı münasibətlərin çoxcəhətliliyidir. Vətəndaş cəmiyyəti aşağıdan öz-özünə təşəkkül tapan ictimai orqanizm olmaqla xüsusi mənafelərin və fərdiyyətçiliyin azad oyun sferasıdır. Yəni bu cəmiyyətin formalaşmasını şərtləndirən birliklər öz-özünə, vətəndaşlar qrupunun və ya müəssisələrin təzahürü ilə yaranır. Onlar öz mənafelərini və tələbatlarını reallaşdırmağa çalışırlar. Ölkədə vətəndaşların könüllü birliyini və müəssisələrini özündə birləşdirən möhkəm ictimai "şəbəkə" rolunu oynayan vətəndaş cəmiyyəti eyni zamanda yüksək inkişaf etmiş demokratik cəmiyyətin əlamətidir. Vətəndaş cəmiyyətini təşkil edən birliklər vətəndaşların iqtisadi, ailə, hüquqi, mədəni və digər mənafelərinin geniş dairəsini əks etdirir, bu mənafeləri təmin etmək məqsədilə yaradılır. Bu mənada, o həm də bütövlükdə ictimai rəyin ifadəçisi olmaqla özünü spesifik formada təzahür edən siyasi hakimiyyətinə xidmət edir.

Vətəndaş cəmiyyətində assosiasiya həyatı, kütləvi hərəkatlar sferası, partiyalar, inama və digər əlamətlərə görə təzahür edilən qruplaşmalar azad şəkildə formalaşır. Onlar hakimiyyət səlahiyyətlərinin bir hissəsinin özünüidarəyə həvalə olunması hesabına onun mərkəzləşdirilməsinə nail olur, münaqişəsiz, razılıq əsasında çoxluğun və azlığın qarşılıqlı fəaliyyətini həyata keçirir. Vətəndaş cəmiyyəti elə böyük ictimai qüvvədir ki, dövlət onunla hesablaşmaya bilməz. Eyni zamanda vətəndaş cəmiyyəti nə qədər çox inkişaf etmiş olarsa, dövlətin demokratikliyi üçün bir o qədər geniş meydan açılar. Çünki vətəndaş cəmiyyəti bəşər sivilizasiyasının müasir səviyyəsində fərdlər, qruplar və birliklər arasında dövlət vasitəsilə şərtlənməyən inkişaf etmiş iqtisadi, mədəni, hüquqi, siyasi münasibətlərdir. Prinsip etibarilə siyasi strukturlardan kənarda təşəkkül tapan vətəndaş cəmiyyəti bu strukturları da əhatə edir. Çünki siyasi strukturlar vətəndaş cəmiyyətinin bir hissəsidir və vətəndaşlar tərəfindən yaradılır.

Vətəndaş cəmiyyəti dövlətdən fərqli elə bir sahədir ki, burada vətəndaşlar öz maraqlarından çıxış edərək birgə fəaliyyət göstərə bilərlər. Ümumilikdə, vətəndaş cəmiyyəti özündə müxtəlif sosial və siyasi subyektlərin maraqlarını cəmləşdirir. Vətəndaş cəmiyyəti - azad insanların özlərinin, onların könüllü birliklərinin və cəmiyyətlərinin dövlət hakimiyyətinin müdaxiləsi olmadan istibdadından uyğun qanunlar tərəfindən qorunan özünü ifadə etmək formasıdır.

Ötən əsrin 90-cı illərində vətəndaş cəmiyyətinin qurulması ətrafında müzakirələr dünyanın bütün ölkələrini bürümüş, milli dövlətlər çərçivəsində hər hansı istibdad rejiminin mövcudluğunu təhlükə altına almışdır. Vətəndaş cəmiyyəti "soyuq müharibənin" qurtarması ilə başlanan dövrün əsas ünsürünə çevrilmişdir. Bu anlayışın nəzəri və praktik aspektlərinin aktuallığı sıravi vətəndaşların və onların könüllü birliklərinin rolunun bəşər cəmiyyətinin bütün sferalarında - iqtisadi, siyasi, sosial, mənəvi həyatda açıq-aşkar artması ilə şərtlənir. Xoşməramlı insanların yaratdığı ictimai təşkilat və hərəkatların beynəlxalq gərginliyin yumşaldılmasında, təbii fəlakət və müsibətlərə, sosial bədbəxtliklərə düçar olmuş xalqlara yardım göstərilməsində qazandığı uğurlar yaxşı məlumdur. Bu uğurların əsasında vətəndaş cəmiyyətlərinin inkişafı, vətəndaşların və onların könüllü birliklərinin yüksək fəallığı durur.

Vətəndaş cəmiyyəti anlayışının genezisi ilə bağlı tarixən mövcud olan mülahizələrdən çıxış edərək bu mürəkkəb orqanizmin "tərifini" verməyə çalışaq: birincisi, vətəndaş cəmiyyəti əmək vasitəsilə öz fərdlərinin tələbatlarını təmin edən və müəyyən inkişaf mərhələsində olan insan birliyi formasıdır; ikincisi, vətəndaş cəmiyyəti individlərin könüllü formalaşmış ilkin birlikləri (dövlət və siyasi strukturlardan başqa ailə, kooperasiyalar, peşə, yaradıcılıq, idman, etnik, konfessional, dini və s. birlikləri) kompleksidir; üçüncüsü, o, cəmiyyətdə qeyri-dövlət münasibətlərinin məcmusudur (iqtisadi, sosial, ailə, milli, mənəvi, əxlaqi, dini və s. insanların istehsal və özəl həyatı, onların adətləri, ənənələri, xasiyyətləridir). Nəhayət, vətəndaş cəmiyyəti dövlət hakimiyyəti tərəfdən fəaliyyətlərinə birbaşa müdaxiləyə və bu fəaliyyətlərin özbaşına reqlamentləşdirilməsinə qanunla yol verilməyən azad individlərin və onların birliklərinin özünütəzahür sferasıdır. Vətəndaş cəmiyyətinin bütün bu elementləri bir-birinə sıx inteqrasiya olunaraq bir-birindən asılı vəziyyətə düşmüşdür.

Vətəndaş cəmiyyəti dövlətlə dialektik vəhdətdə mövcuddur və dialektik vəhdətdə fəaliyyət göstərir. Demokratik rejimlərdə o, dövlətə çox yaxındır və onunla qarşılıqlı fəaliyyətdədir, avtoritar və totalitar rejimlərdə isə rejimə qarşı passiv və ya aktiv müxalifətdə olur. Dövlət vətəndaş cəmiyyətinin həyati fəaliyyətini xeyli məhdudlaşdıra bilər, amma onu tamamilə dağıda, "ləğv" edə" bilməz, çünki o, dövlətə münasibətdə ilkindir, onun bünövrəsini təşkil edir. Öz növbəsində vətəndaş cəmiyyəti də dövlətin funksiyalarını əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdıra bilər, amma onu əvəzləməyə, xüsusilə də cəmiyyətin indiki inkişaf mərhələsində onu ləğv etməyə qabil deyildir.

Vətəndaş cəmiyyəti öz-özünə inkişaf edən bir sistemdir. Bununla yanaşı, yüksək inkişaf etmiş dövlətlərin təcrübəsi göstərir ki, vətəndaş cəmiyyəti yalnız onun üçün müəyyən əlverişli şərait yaradıldığı təqdirdə daha uğurlu və səmərəli şəkildə fəaliyyət göstərir, inkişaf edir. Belə bir şəraiti, dövlət vasitəsilə və ya onun əksinə olaraq xeyli dərəcədə cəmiyyətin özü yaradır. Dövlət vasitəsilə dedikdə, lazımi qanunların yaradılması, demokratik strukturların formalaşdırılması, dövlətin hamılıqla qəbul olunmuş norma və prosedurlara ciddi riayət etməsi nəzərdə tutulur. Dövlətin əksinə dedikdə isə müstəqil ictimai təşkilatlar, kütləvi demokratik ictimai hərəkatlar, kütləvi informasiya vasitələri timsalında konstitusiya çərçivəsində dövlətə qarşı balanslaşdırıcı güc mərkəzinin yaradılması nəzərdə tutulur.

Vətəndaş cəmiyyətinin həyati fəaliyyətinin başlıca şərti onun hər bir üzvünün konkret mülkiyyətə və ya belə bir mülkiyyətə yiyələnməkdə iştirak imkanına, ondan öz istədiyi kimi istifadə edə bilmək və onun barəsində sərəncam vermək hüququna malik olmasıdır. Mülkiyyət sahibi olmaq vətəndaş cəmiyyətində şəxsiyyət azadlığının əsas, təməl şərtidir. Vətəndaş cəmiyyətinin uğurlu fəaliyyətinin daha bir mühüm şərti cəmiyyətdə müxtəlif qrupların və təbəqələrin mənafelərini bütün zənginliyi və çoxcəhətliliyilə əks etdirən inkişaf etmiş, çoxcəhətli sosial strukturun mövcud olmasıdır. Sosial strukturun dağınıqlığı şəraitində individ dövlətdən birbaşa asılı olur ki, bu da onun öz şəxsi hüquq və azadlıqlarını reallaşdırmaq imkanını xeyli məhdudlaşdırır.

Vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətinin növbəti şərti şəxsiyyətin sosial, intellektual və psixoloji inkişafının, daxili azadlığının, habelə bu və ya digər vətəndaş cəmiyyəti institutuna qoşularkən özfəaliyyət qabiliyyətinin yüksək səviyyədə olmasıdır. Bu şərt cəmiyyətin uzunmüddətli tədrici və inqilabi inkişafı nəticəsində ödənilərək reallaşır. Yaxşı inkişaf etmiş cəmiyyət strukturunu qısa müddət ərzində yaratmaq olmaz, bu, obyektiv prosesdir. Qısamüddətli kampaniya vasitəsilə hər kəsin canındakı kölə psixologiyasını kökündən bir anda qoparıb atmaq mümkün iş deyil - kölə təkcə yarınmağa çalışan yox, həm də bu yarınmanı qəbul edəndir.

Vətəndaş cəmiyyəti konsepsiyası istənilən halda dövlət strukturlarından kənarda duran bütün təşkilatları və birlikləri ehtiva edir. Politologiyada bunlar maraqlar üzrə yaradılan birliklər adlandırılır. Sosial-siyasi oriyentasiyalı qeyri-hökumət təşkilatları ilə birlikdə buraya həmkarlar ittifaqları, ticarət palataları, peşə kollegiyaları və sindikatları, etnik assosiasiyalar və siyasi partiyalar daxildir. Sosial-siyasi proqramları və məqsədləri olmayan birliklərin geniş spektri də vətəndaş cəmiyyətindən kənar deyildir - tələbə, idman və mədəniyyət cəmiyyətləri də bu cəmiyyətin seqmentləri sayılırlar.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə qeyri-hökumət təşkilatları hökumətə səhihləşdirici təsirlər göstərməklə və siyasətçilərə xüsusi məsələlərə dair məsləhətlər verməklə heç də az əhəmiyyətli rol oynamırlar. Vətəndaş cəmiyyətinin daha ənənəvi seqmentlərinin xüsusi çəkisi qeyri-hökumət təşkilatlarının xüsusi çəkisindən dəfələrlə artıqdır. Kilsə, həmkarlar ittifaqları, palatalar, idman klubları və s. kimi maraqlar üzrə qurulan birliklər qeyri-hökumət təşkilatlarından fərqli olaraq, geniş üzv bazasına, ölkədaxili maliyyə mənbələrinə malikdirlər. "İctimai rifah" uğrunda mübarizə aparan qeyri-hökumət təşkilatları isə yağışdan sonra çıxan göbələk kimi artsalar da, öz kadrlarını çevik elita fəallarının son dərəcə dar qrupundan seçib götürürlər. Və bu səbəbdən də fəaliyyətlərini maliyyələşdirməkdə onlar daha çox xarici sponsorlardan asılı olurlar.

Müasir demokratikləşmə şəraitində vətəndaş cəmiyyəti tədricən dövlətlə şəxsiyyət arasında bir növ vasitəçi, əlaqələndirici kimi çıxış etməyə başlamışdır. Vətəndaş cəmiyyətinin yüksək inkişaf etdiyi Qərb ölkələrində, xüsusilə ABŞ-da onun mexanizmləri dövlətlə daha sıx təmasda fəaliyyət göstərir. Məhz onların bu yaxınlığı müxtəlif şəxslərə öz mənafelərini daha dolğun reallaşdırmaq üçün imkanlar yaradır. Onlar tam hüquqlu subyekt kimi dövlətlə qarşılıqlı münasibətlərə daxil olurlar. Bunun nəticəsində isə bir tərəfdən şəxsiyyətin inkişafı üçün şərait yaranır, digər tərəfdən isə ölkədə dövlət hakimiyyətinin, bütövlükdə götürdükdə isə siyasi sistemin sabitliyi artır.

Vətəndaş cəmiyyəti şəxsiyyətin inkişafı, onun siyasi, iqtisadi, sosial və mənəvi cəhətdən formalaşması baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyətini səciyyələndirən keyfiyyətlərin şəxsiyyətə təsirinin mühüm cəhətlərindən biri də dəyərlər sisteminin yenidən mənalandırılması və dəyərlər oriyentasiyasının dəyişdirilməsidir. Hər bir cəmiyyətdə müəyyən dəyərlər sistemi mövcud olur və bu dəyərlər sistemi əhalinin, ayrı-ayrı fərdlərin davranış və hərəkətlərinin nizama salınmasında mühüm rol oynayır. Xüsusən də fundamental xarakterli dəyərlər ictimai həyatın bütün sferalarına dərindən nüfuz edir. İnsanların iqtisadi sahədəki fəaliyyəti, siyasi fəallığı və mənəvi həyatı bir çox cəhətdən məhz onlardan asılı olur. Şəxsiyyətin demək olar ki, bütün həyat fəaliyyəti həmin dəyərlər sisteminin əsasında qurulur. Dəyərlərin rolu bununla məhdudlaşmır, onlar ictimai şüurun müxtəlif kanalları, adət-ənənələr vasitəsilə nəsildən-nəsilə ötürülür və inkişaf etdirilir.

Dövlət vətəndaş cəmiyyətinə onun strukturlarının hüquqi çərçivəsini müəyyən etməklə təsir edir və bununla bərabər o, vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən əks-təsirə məruz qalır. Məsələn, dövlətin qanunvericilik fəaliyyəti, xalqın nümayəndəli orqanlarının işi siyasi partiyaların, ictimai təşkilatlarının fəaliyyəti ilə sıx qarşılıqlı əlaqədədir. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, dövlət mexanizminin, cəmiyyətin siyasi hakimiyyətinin bütün təşkilatlarının normal və səmərəli işi, şəxsiyyətlə dövlət arasındakı mühüm həlqə, özünəməxsus şəkildə vasitəçi olan vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı olmadan mümkün deyil. Vətəndaş cəmiyyəti elə bir sosial mühitdir ki, burada vətəndaş və onların birliklərinin əsas hüquq və azadlıqları həyata keçir.

İnsanların dövlətlə siyasi-hüquqi bağlılığını əks etdirən vətəndaşlıq institutunun olması o demək deyildir ki, belə əlaqələrin mövcud olduğu hər bir yerdə inkişaf etmiş vətəndaş cəmiyyəti mövcuddur. Üzvləri vətəndaşlıq statusuna malik olan bütün cəmiyyətləri vətəndaş cəmiyyəti səviyyəsinə yetişmiş cəmiyyət hesab etmək düzgün deyil. XX əsrin ən güclü totalitar dövlətlərindən olan SSRİ-də də vətəndaşlıq institutu mövcud olmasına baxmayaraq vətəndaş cəmiyyətinin inkişaf etməsi mümkün deyildi. Bu ölkədə vətəndaş tam şəkildə dövlətdən asılı vəziyyətdə idi, vətəndaşlar dövlətdən asılı olmayan, müstəqil və könüllü birliklər yarada bilməzdilər. İnsanların kiçik yaşlarından ahıllıq dövrünə qədər daxil olduqları bütün birliklər tamamilə dövlətin nəzarəti altında idi.

Totalitar imperiyanın dağılması ilə bir arada dövlət müstəqilliyinə qovuşmuş Azərbaycan Respublikası da hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunu prioritet inkişaf yolu kimi seçmişdir. Xüsusən də 1993-cü ilin iyununda ulu öndər Heydər Əliyevin xalqın tələbi ilə Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə qayıdışından sonra respublikada ictimai-siyasi sabitliyin, qanunçuluğun və hüquq qaydalarının bərpası istiqamətində kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi prosesi geniş vüsət almışdır. "Biz Azərbaycanda demokratik respublika, vətəndaş cəmiyyəti quraraq, sivilizasiyalararası cəmiyyət uğrunda mübarizə apararaq, ümumi dünyəvi, bəşəri dəyərlərin hamısından istifadə etməliyik. Biz çalışmalıyıq ki, Azərbaycan uzun illərdən sonra, ilk dəfə müstəqilliyini aldıqdan sonra bütün dünyaya öz tarixi nailiyyətlərini, milli ənənələrini nümayiş etdirə bilsin. Güman edirəm ki, Azərbaycan xalqının bu barədə həm tarixi, həm müasir potensialı olduqca böyükdür. Bunların hamısından istifadə olunarsa, Azərbaycan həm müstəqil dövlət olacaq, həm də bizim cəmiyyətimiz tam demokratik, hüquqi, ümumbəşəri dəyərlərin əsasında qurulan demokratik bir cəmiyyət olacaqdır" - deyən ümummilli lider Azərbaycanın perspektiv inkişaf prioritetlərini düzgün müəyyənləşdirərək sivil Qərb dəyərlərinin cəmiyyətdə tam mənimsənilməsi, demokratik dəyərlərin daha da möhkəmlənməsi, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının etibarlı təminatı naminə daim əzmkar fəaliyyət göstərmişdir. Heydər Əliyev hüquqi dövlət quruculuğu istiqamətində ardıcıl, məqsədyönlü və konkret strategiyaya əsaslanan islahatların həyata keçirilməsini böyük müdrikliklə təmin etmişdir. Böyük strateq Heydər Əliyev cəmiyyətin sivil inkişafını hər bir fərdin maraq və mənafelərinin etibarlı təminatında görərək bunun üçün bütün zəruri tədbirləri əzmlə həyata keçirmişdir.

Tarixi təcrübə sübut edir ki, demokratikləşmə prosesinin sürətlənməsi təkcə iqtisadi inkişafla deyil, həm də cəmiyyətdə sabitliyin, hüquq qaydalarının, qanunçuluğun gücləndirilməsi, bir sözlə, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğuna yönəlmiş islahatların dərinləşdirilməsi ilə şərtlənir. Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev "Gələcəyin strategiyasını müəyyənləşdirərkən: modernləşmə xətti" əsərində bu məqama toxunaraq xüsusi vurğulayır ki, respublikamız 10 ildən artıq müddətdə demokratikləşməyə və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğuna xidmət edən islahatları uğurla gerçəkləşdirmişdir. Azərbaycanda demokratikləşmə prosesi müəyyən yol keçmiş, respublikamız bu dövrün bir sıra sınaqlarından uğurla çıxaraq keçid dövrünün son mərhələsinə adlamışdır. Müəllifin fikrincə, sosial-iqtisadi inkişafın keyfiyyətcə yeni mərhələsinin bir sıra gerçəklikləri fonunda iqtidar da ölkəni artıq yeni metodlarla idarə edir.

Prezident İlham Əliyevin prezidentliyinin mühüm istiqamətlərindən biri də güclü iqtisadi sistemin yaradılmasından ibarət olmuşdur. İqtisadi sistemin sabitliyi labüd surətdə ictimai şüurun daha geniş demokratikləşməsinə geniş imkanlar açmışdır. İqtisadi tədbirlər kompleksinin həyata keçirilməsi əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin yüksəlməsinə, vətəndaşların maliyyə imkanlarının artmasına şərait yaratmışdır. Ölkənin iqtisadi cəhətdən güclənməsi, insanların maddi rifahının təmin edilməsi vasitəsilə cəmiyyətin mərhələli demokratikləşməsindən və keçid demokratiyasından möhkəmlənmiş, yəni konsolidasiya olunmuş məkana transformasiyası barədə danışmaq olar. ÜDM-in yüksək artımı öz növbəsində insan və şəxsiyyətin azadlığına, demokratik dəyişikliklərin mahiyyətinin dərk olunmasına, səmərəli təşəbbüslərin artmasına zəmin yaradır. Təsadüfi deyildir ki, son illərdə dövlətin ictimai-siyasi inkişafının əsas oriyentiri yalnız demokratik təsisatların və ənənələrin möhkəm sisteminin formalaşmasına yönəlmişdir. Məhz bütün bunları nəzərə alan akademik Ramiz Mehdiyev yazır ki, hazırkı mərhələdə ölkə iqtidarı da demokratik dəyişikliklərin daha sürətlə həyata keçirilməsi vacibliyini dərk edir: "Bir şeyi başa düşmək vacibdir ki, demokratiya təkcə müəyyən olunmuş gündə səsvermə qutularına yaxınlaşıb səs verməkdən ibarət deyildir. Demokratiya cəmiyyətin həyatının bir hissəsi, onun üzvlərinin təfəkkür tərzi, cəmiyyət daxilində onun üzvləri arasında qarşılıqlı əlaqənin formasıdır. Bu proses dövlətin tənəzzülünə deyil, onun güclənməsinə və inkişafına imkan yaradır. Biz iqtidar olaraq bu həqiqətləri aydın başa düşürük. Dərk edirik ki, siyasi məkanın daim yeniləşməsinə ehtiyac var və biz etiraf edirik ki, demokratik inkişafımızın daha mükəmməl və davamlı olması üçün daha da irəli getməliyik. Son illərdə bu istiqamətdə təxirəsalınmaz tədbirlərin bütöv bir kompleksi həyata keçirilmişdir".

Müstəqil Azərbaycanda ictimai həyatın demokratikləşdirilməsinin əsas istiqamətlərindən biri məhz vətəndaş cəmiyyəti institutlarının inkişaf etdirilməsidir. Bu istiqamətdə mühüm addımlardan biri də "üçüncü sektor"un - qeyri-hökumət təşkilatlarının formalaşması və inkişafı üçün münbit şəraitin təmin olunmasıdır. Sivil dövlətin vacib atributlarından biri kimi qeyri-hökumət təşkilatlarının (QHT) genişmiqyaslı fəaliyyəti Azərbaycan cəmiyyəti üçün də vacibdir. Qeyri-hökumət təşkilatları vətəndaş cəmiyyətiinin əsas institutlarından biridir. Hazırda ölkəmizin sürətli iqtisadi və siyasi inkişafı vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətinə kömək göstərilməsində, qeyri-hökumət təşkilatlarını dəstəkləmək və inkişaf etdirmək sahəsində dövlətin imkanlarını genişləndirir.

"Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında" qanuna əsasən, ictimai birlik - təsis sənədlərində müəyyən olunmuş məqsədlərlə ümumi maraqlar əsasında birləşmiş bir neçə fiziki və (və ya) hüquqi şəxsin təşəbbüsü ilə yaradılmış könüllü, özünüidarəedən, öz fəaliyyətinin əsas məqsədi kimi gəlir əldə etməyi nəzərdə tutmayan və əldə edilən gəliri öz üzvləri arasında bölməyən qeyri-hökumət təşkilatıdır. Qeyri-hökumət təşkilatı Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və qanunları ilə qadağan olunmamış məqsədlər üçün yaradıla və fəaliyyət göstərə bilər.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 27 iyul 2007-ci il tarixdə imzaladığı "Azərbaycan Respublikasının qeyri-hökumət təşkilatlarına dövlət dəstəyi Konsepsiyasının təsdiq edilməsi haqqında" sərəncam dövlətlə qeyri-hökumət sektoru arasındakı əməkdaşlığın inkişafı, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu işlərinin daha da sürətləndirilməsi, üçüncü sektorun fəaliyyətini dəstəkləmək sahəsində dövlət siyasətinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində atılan mühüm addım kimi dəyərləndirilir. Sənəddə qeyri-hökumət təşkilatlarının meydana gəlməsi və inkişafı təhlil edilir, üç mərhələyə ayrılır. Qeyd olunur ki, 1992-1995-ci illəri əhatə edən ilkin mərhələ qeyri-hökumət təşkilatlarının yaranmasında sistemliliyin olmaması və pərakəndəliklə xarakterizə olunur. 1995-ci ildə Azərbaycan Konstitusiyası qəbul edildikdən sonra isə qeyri-hökumət təşkilatlarının keyfiyyət və kəmiyyət artımı, eyni zamanda fəaliyyət növləri üzrə differensasiyası baş verir, müvafiq qanunvericilik bazası yaradılır. 2000-ci ildə "Qeyri-hökumət təşkilatları haqqında" yeni qanun qəbul edilir. Müasir dövrü əhatə edən üçüncü mərhələdə isə qeyri-hökumət təşkilatları vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu və ölkənin demokratikləşdirilməsi prosesinin vacib institutlarından birinə çevrilir.

Azərbaycan Respublikasının qeyri-hökumət təşkilatlarına dövlət dəstəyi Konsepsiyası milli maraqların qorunması, Konstitusiya və qanunlara hörmətin formalaşdırılması, Ermənistan - Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin respublikamızın ərazi bütövlüyü çərçivəsində, beynəlxalq normalara uyğun həlli ilə bağlı Azərbaycanın mövqeyinin dünyada fəal şəkildə təbliğ edilməsi sahəsində qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətinin gücləndirilməsini, onlara dövlət dəstəyi verilməsini nəzərdə tutur. Sənəddə dövlət və cəmiyyətin inkişafı üçün əhəmiyyət kəsb edən problemlərin həllinə qeyri-hökumət təşkilatlarının cəlb olunması və belə layihələr üzrə onlara məlumat, metodiki, təşkilati-texniki, maliyyə yardımlarının göstərilməsi prioritet kimi müəyyən edilir, Konsepsiya qeyri-hökumət təşkilatlarının problemlərinin həllinə, onların fəaliyyətinin gücləndirilməsi və əlaqələndirilməsinə xidmət etməklə bərabər, həm də ölkədə vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına, demokratik təsisatların bərqərar olunmasına uğurla xidmət edir.

2008-ci ildən başlayaraq bir sıra yerli QHT-lərə dövlət büdcəsi hesabına qrantların ayrılması da dövlət səviyyəsində vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesinə göstərilən dəstəyin bariz təcəssümüdür. Dövlət üçüncü sektorun inkişafı üçün qarşısında duran vəzifələri görməklə yanaşı, onların həyata keçirilməsi istiqamətində müvafiq addımlar atır. QHT-lərin tərəfdaş kimi tanınmasını rəsmiləşdirən və onların Azərbaycanın siyasi sistemində yerini daha da möhkəmləndirən bu addımlar demokratik quruluşların ən mühüm atributlarından olan vətəndaş cəmiyyətinin əsaslarının gücləndirilməsinə yönəlmişdir. Dövlət başçısının demokratik siyasi sistemin gücləndirilməsi istiqamətində atdığı bu addım onun iqtisadi inkişafa paralel olaraq siyasi islahatların dərinləşdirilməsi konsepsiyasına uyğundur və onu göstərir ki, bu konsepsiya real həyatda tətbiq edilməkdədir. İndi Azərbaycan iqtisadi inkişafının elə bir səviyyəsinə çatıb ki, bu, dövlətə QHT-lərin fəaliyyətini stimullaşdırmağa imkan verir. Bununla da Azərbaycan dövləti özü vətəndaş cəmiyyətinin, deməli, həm də demokratiyanın qarantı və himayəçisinə çevrilmək istiqamətində mühüm addımlardan birini atmışdır.

QHT-lərlə dövlətin əməkdaşlıq mexanizmi hələ cənab İlham Əliyevin prezidentliyinin ilk ilində qurulmuşdu. Əfvlə bağlı işçi qrupuna QHT-lərin nümayəndələri də daxil edilmişdi və bununla da dövlət strukturu ilə QHT-lərin birgə qərar qəbuletmə mexanizmi Azərbaycanın demokratik inkişaf tarixində ilk dəfə tətbiq edilmişdi. QHT-lərlə tərəfdaşlığın ikinci mühüm məqamı seçkilərdə QHT-lərin fəaliyyətinə şərait yaradılması və 2005-ci ilin parlament seçkilərində Prezidentin imzaladığı sərəncamda "exit-poll"un keçirilməsi ilə bağlı ayrıca bəndin olmasıdır. Prezidentin təsdiq etdiyi QHT-lərə dövlət dəstəyi Konsepsiyasında dövlətin QHT-lər vasitəsilə üstünlük verdiyi fəaliyyət istiqamətlərində Azərbaycanın dünya birliyinə inteqrasiyasının və beynəlxalq təşkilatlarla və xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət qurumları ilə əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi də yer almışdır. Bu da QHT-lər vasitəsilə cəmiyyətin demokratikləşməsinə yardımın bir forması sayıla bilər. Ona görə ki, ayrıca götürülmüş cəmiyyətin demokratikləşməsi başqa demokratik cəmiyyətlərə inteqrasiya olunmadan qeyri-mümkündür. QHT-lər alternativ siyasi partiyalar kimi demokratik, plüralistik siyasi sistemin atributlarından biridir. Konsepsiyaya qədər dövlət-QHT münasibətləri tədricən inkişaf etsə də, bu sənədin yaratdığı situasiya 3-cü sektorla dövlətin münasibətlərində yeni keyfiyyət mərhələsinin başlanması deməkdir. Bu o deməkdir ki, dövlət rəsmi olaraq QHT-ləri tərəfdaş kimi tanıyır və əməkdaşlığı sabitləşdirmək və daimiləşdirmək niyyətini təsdiq edir. Bu həm də onun göstəricisidir ki, Azərbaycan Prezidenti sosial problemlərin, insan hüquq və azadlıqları, söz, fikir azadlığı ilə bağlı məsələlərin həllində cəmiyyətin potensialını hərəkətə gətirmək niyyətindədir. Cəmiyyətin potensialının hərəkətə gətirilməsinin təcrübədən keçmiş mexanizmi isə QHT-lərdir. Bu, liberal islahatların daha da dərinləşdirilməsində Prezidentə əlavə ictimai dəstək verilməsi deməkdir.

Ümumiyyətlə, bu gün Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğunu şərtləndirən bütün seqmentlər normal və ahəngdar şəkildə fəaliyyət göstərir. Ölkədə qeyri-hökumət təşkilatları ilə yanaşı, kütləvi informasiya vasitələrinin, habelə siyasi partiyaların fəaliyyəti üçün hərtərəfli imkanlar yaradılmışdır. Cəmiyyətin hər bir üzvünün hər hansı birlik, ittifaq, dərnək yaratmaq, ictimai həyatda fəal iştirak etmək hüququ ölkə Konstitusiyası və qanunları ilə tanınır. 18 mart 2009-cu il tarixdə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına ümumxalq referendumu əsasında edilmiş əlavə və dəyişikliklər isə deməyə əsas verir ki, respublikamız demokratikləşmə və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesinin həlledici mərhələsinə daxil olaraq qarşıya qoyduğu hədəflərə doğru inamla irəliləyir.

(ardı var)

Azərbaycan.- 2011.- 23 avqust.- S. 2.