Mədəniyyətlərin birgəyaşayışının Azərbaycan təcrübəsi

Müzakirələrin gedişində ən mühüm suallardan biri də belə səslənir: multikulturalizm demokratiya ilə bir araya sığa bilirmi? Ona görə ki, son vaxtlar Avropada multikulturalizmlə yanaşı demokratiyanın da böhran yaşadığı qeyd edilir. Bu əsasən də bir çox məsələlər barədə konkret ölkələrdə ictimai rəyi nəzərə almadan qərar verən Avropa siyasət institutlarına aid edilir.

Qeyd edilən bütün mövqelər üçün ümumilikdə səciyyəvi olan xüsusiyyət - "mədəniyyətlərin bir-birinə qarışması" təhlükəsinin mövcudluğu, qloballaşma, miqrasiya və demoqrafik dinamika proseslərinin təsiri altında "mədəni azlıqların çoxluqlara çevrilməsindən duyulan təşviş və narahatlıq" hissidir. Bütün tərəflər mədəniyyətlərin "fərqliliklərinin" saxlanılmasının tərəfdarıdırlar.

Mədəniyyətin qloballaşması mədəniyyətlərarası dialoq məsələlərinin həllini aktuallaşdırır.Yeri gəlmişkən, tarixdə bundan əvvəl də miqrasiya dalğaları, "immiqrant ölkələrin" yaranması analoji problemin yaşanmasını şərtləndirmişdir.

Tarixən immiqrasiyanın geniş yayıldığı ölkələrdə onun tənzimlənməsinə münasibətdə iki yanaşma-differensiasiya və assimilyasiya mövcud olmuşdur. Birincisi mədəni birliklər arasında dəqiq sərhədlərin olmasını nəzərdə tutur, dövlətin işçi qüvvəsinə müvəqqəti tələbatını təmin etmək məqsədindən irəli gəlir və immiqrantların cəmiyyətə gələcəkdə inteqrasiyasını mümkünsüz hesab edir. Dünyada bu yanaşmaya XX əsrin 60-cı illərində Almaniyanın və hazırkı dövrdə Səudiyyə Ərəbistanının təcrübəsini misal çəkirlər. Digər yanaşma-assimilyasiya immiqrantların yerli əhali içərisində əriməsini nəzərdə tutur. Multikulturalizm siyasəti bunlara alternativ olan üçüncü yanaşma kimi meydana gəlmişdir. Kanadada tətbiq edilən bu yanaşma Avstraliyada "müxtəlifliyin vəhdəti" adlandırılır.

Kanada təcrübəsində multikulturalizmin tətbiqi qeyd edildiyinə görə "Kvebek separatizmi" təhdidinin mövcudluğu ilə şərtlənmişdir. Kanada dövləti bununla da multimilli deyil, multimədəni cəmiyyətin qurulmasını dövlət siyasətinin əsas məqsədi kimi bəyan etmişdir. Avstraliyada immiqrant axınının azalmasından narahatlıq multikulturalizmin dəstəklənməsin şərtləndirmişdir. Göründüyü kimi, hər bir dövlətin bu siyasəti hər hansı konkret ehtiyacdan qaynaqlanmışdır. Ehtiyacın aradan qalxması multikulturalizmin də gərəksizliyi anlamına gələ bilər.

Multikulturalizmə marağın pik nöqtəsi XX əsrin 80-90-cı illərinə təsadüf edir. Onun qüsurlu cəhətlərinin aşkarlanması göstərdi ki, multikulturalizm strategiyası- hər hansı xalqın mədəniyyətinin yalnız müəyyən məqamlarına, məsələn, "mətbəx mədəniyyətinə" olan qayğı ilə məhdudlaşa bilməz. Məsələ daha geniş kontekstdə götürüləndə multikulturalizm və tolerantlığın hüdudları məsələsi gündəmə gəlir.

Multikulturalizmin iflası ideyası nədən qaynaqlanır sualına iki cavab var: 1. Miqrant probleminin həlli və islam aləmi ilə münasibətlərin tənzimlənməsi məsələsi; 2. Qərbdə və Avropada bir tərəfdən qiyamçı və ekstremist meyillərin, digər tərəfdən isə radikal millətçiliyin və ksenofobiyanın baş qaldırması; Mədəni kimliklərin metamorfozaya uğramasını başlıca olaraq üçüncü ölkələrdən emiqrasiya faktoru şərtləndirir.

Bu günə qədər multikulturalizmin dünyada iki əsas modelinin mövcud olduğu qeyd edilir. Onların yaranması tarixi və geosiyasi müqəddəm şərtlərdən asılı olmuşdur. Bunlara: 1.Ənənəvi miqrasiya ölkələrinin modeli (ABŞ, Kanada, Avstraliya); və 2. Avropanın milli dövlətlərində (Fransada) formalaşan model aid edilir.

Avropada multikulturalizm milli dövlətin etnomədəni diasporlar dövlətinə çevrilməsi meylindən doğan narahatlığı aşkar etdirir. Mədəniyyətşünas S.Jijekə görə Avropa multikulturalizmi, başqa mədəniyyətlərin dəyərlərinə və onun inkişafına nəzarət edən mədəni mühit durumunu yaradır. Başqasını anlamaq üzərində qurulmayan tolerantlıq Avropa mədəniyyətinin müstəsnalığı fikrini təsdiq etmək deməkdir. Bu gün Avropa mədəniyyəti nəinki öz mədəni dəyərlərini diktə edir, o başqa mədəniyyətlərin dəyər meyarlarının formalaşmasına nəzarət edir. Avropa multikulturalizmi başqa mədəniyyətləri təbii qəbul etmək əvəzinə, onların dəyərlərini qiymətləndirmək haqqına malik olduğunu nümayiş etdirməklə öz üstünlüyünü lal-dinməz olsa da bildirməkdədir.

Beləliklə, problemin ciddiliyinə və ona marağın bu qədər geniş olmasına baxmayaraq, multietnik, polikonfessional ölkələrdə tarixən formalaşmış multikulturalizm modelləri nədənsə geniş öyrənilmir. Yalnız Qərb təcrübəsindən bəhs edilir, konkret ölkələrin multikulturoloji modellərinin təhlilinə nisbətən az rast gəlinir. Yeni tarixdə immiqrant dalğaları nəticəsində çoxmilli sayılan ölkələrin təcrübəsi, polietnik birgəyaşayışın bir neçə yüz illik təcrübəsinə malik ölkələrlə müqayisə edildikdə təbii ki, onlardan daha çox öyrənməli olduqları aşkara çıxır.

Məlum olur ki, Şərqlə Qərbin qovşağında yerləşən, multietnik və çoxkonfessiyalı mədəniyyətlərarası münasibətlərin tarixən formalaşdığı və daha qədim yaşa malik olduğu üçüncü qisim ölkələr də mövcuddur. Azərbaycan modeli məhz bu qismə aiddir.

Azərbaycan təcrübəsi multikulturalizmə olan çağırışlara cavabdır

Azərbaycan Respublikası müstəqilliyin əldə edilməsi ilə sivilizasiyaların toqquşması ideyasına qarşı özünün tarixən formalaşmış tolerantlıq modelini dünyaya tanıtmaq, dialoqun məkanı olmaq missiyasını, XXI əsrin dialoq fəlsəfəsini ortaq səylərlə, birlikdə formalaşdırmaq təşəbbüsünü irəli sürdü. Bu çətin, lakin şərəfli missiyanı üzərimizə götürməyi mümkün edən hansı müqəddəm şərtlər mövcud idi?

Azərbaycanda mədəniyyətlərarası münasibət modelinin özəlliyindən və örnək xüsusiyyətlərindən danışarkən üç əsas arqument əsas kimi diqqəti cəlb edir:

1. Azərbaycanda polietnik və polikonfessional cəmiyyətin tarixən formalaşmış və əsrlərin sınağından çıxmış obyektiv təcrübəsi mövcuddur. Azərbaycanda heç vaxt etnik-dini zəmində qarşıdurma olmamışdır.

2. Müstəqillik dövründə ölkəmizdə tolerantlıq və dialoq ənənələrinin keyfiyyət mərhələsinə yüksəlməsi, gerçək uğurlar göz önündədir.

3. Azərbaycanda mədəniyyətlərarası münasibətlərdə hər bir mədəni birliyin obyektiv təbii haqqı və özünü reallaşdırma ehtiyaclarına dövlət qayğısı siyasəti mövcuddur. "Azərbaycançılıq" bu mövqenin cilalanmış çıxış nöqtəsini təşkil edir.

Azərbaycan bir çox ölkələr kimi "immiqrant dövlət" deyil. Azərbaycanda etnoslar və konfessiyalararası dialoq "miqrantlara olan ehtiyac" üzərində deyil, tarixən formalaşdığı üçün dərin köklərə malikdir və bütün xalqların tarixi yaddaşı kimi təmələ əsaslanır.

Müxtəliflik və vəhdətin həqiqi fəlsəfəsi, dialoq və tolerantlıq azərbaycançılıq fəlsəfəsidir. Belə dinamik modeldə mədəniyyətlərin mozaikasında hər bir element "donmuş eksponat" vəziyyətində deyil, canlı "çələng" kimi dialoqdadır, inkişaf və sintezdədir.

Azərbaycanın mədəniyyətlərarası dialoq fəlsəfəsinin, modelinin mahiyyətini nə təşkil edir?

XXI əsrdə dialoq axtarışının strategiyası dəyişmişdir. Dialoq təşəbbüsü yalnız bir istiqamətdən, bir mədəniyyətdən deyil, çoxqütblü mədəni kosmosun bütün bərabərhüquqlu subyektlərindən (qütblərindən), lokal nöqtələrindən qlobal birliyə doğru istiqamətlənmişdir və hər bir təşəbbüs dəyərlidir. Bu postmodern dünyada plüralist paradiqmanın tələblərinə cavab verən mövqedir. Dialoq fəlsəfəsində təşəbbüslərin bu cür istiqamətə yön alması, perspektivlərinin çevrilişi, postmodern adlanan hazırkı dövrün ən başlıca xüsusiyyətlərindəndir.

Bu o deməkdir ki, dünyada mövcud olan, əsrlərin sınağından çıxmış, müxtəlif milli ənənələrə, özünəməxsus modellərə həssaslıq, onların rəqabətə davamlı təcrübəsindən bəhrələnmək XXI əsrin yeni perspektivinə, dialoqun yeni paradiqmasına çevrilir.

Azərbaycan modeli dialoq fəlsəfəsində yeni söz olmağa iddialıdır. Əvvəla, ona görə ki, başqa mövcud modellərə ya təsir etməyə, ya da öz mövqeyini diktə etməyə mütləqləşdirməyə iddialı deyil. İkincisi, bəşəriyyətin mövcud təcrübəsinin dəyərləndirilməsi ilə bahəm Azərbaycanın təqdim etdiyi model dialoq prosesini real rejimdə, fasiləsiz davamlı olaraq, müxtəlif mövqelərin daim bir-birini dinləməsini və ortaq məxrəcə gəlməsini təmin edir.

Mədəniyyətlərarası dialoqun müxtəliflik və plüralizmlə səciyyələnən müasir cəmiyyətlərdə inkişafı yönündə Prezident İlham Əliyevin təşəbbüskarlığı dünyanın diqqət mərkəzindədir. Xalqlar arasında dialoqun və etimadın möhkəmləndirilməsində mühüm rolu nəzərə alınmaqla müxtəlif mədəniyyətlər arasında əməkdaşlıq üçün qlobal platformasının təsis edilməsi və Azərbaycan xalqının tolerant mədəniyyətinin, tarixi ənənələrinin beynəlxalq aləmə tanıdılması məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasında 2011-ci ildən başlayaraq hər iki ildən bir Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu təşkil ediləcək.

Azərbaycanın dialoq fəlsəfəsinin əsasını əvvəla, müxtəlifliklərin mütləqləşdirilməsi deyil, ünsiyyət üçün daha geniş imkanların yaradılması təşkil edir. Azərbaycan modelinin özünəməxsusluğu - bu sahədə tarixi ənənənin varisliyini, mövcud olan təcrübəyə alternativ irəli sürməsində deyil, onlara həssaslığı önəmli hesab etməsindədir. Azərbaycanın dialoq missiyası - mədəni irsin qorunması dedikdə onun hər hansı "eksponata və ya depozitə" çevrilməsini deyil, fasiləsiz, açıq ünsiyyət və onun nəticəsi kimi bir-birini daha yaxından tanımağa və anlamağa xidmət edən özünəməxsus yanaşmadır. Mədəniyyətlərarası münasibətlərdə bir modelin hökmranlığını, "monoloq"unun vaxtının keçdiyini, "modellərin dialoqu"nu əsas şərt hesab edən yeni təfəkkürdür.

Mədəniyyətlərarası dialoqun modeli və mexanizmlərinin axtarışı müzakirələrin, fasiləsiz dialoq üçün interaktiv məkanın açıq olmasını, kommunikativ təcrübənin zənginliyini tələb edir. Məhz bu proseslərdə mədəniyyətlərarası birgəyaşayışın gələcək perspektivlərinin əsası qoyulur. Reallıqda dünyada tamamilə yeni rəngarəng mədəniyyətlərarası münasibətlər kosmosu formalaşır və hər bir mədəniyyət öz fundamental identikliyinə malikdir.

Dialoq fenomeni istənilən fəlsəfi sistemi, nəzəriyyə və ya mərkəzdən asılılığı qəbul etmir. Eyni zamanda, istənilən fəlsəfi ənənənin sakral və mütləq model kimi təqdimi də məqbul olmayıb, daimi yaradıcı və tənqidi dəyərləndirməni tələb edir. Dialoq fəlsəfəsində nəyi isə demək üçün bu sahədə tarixi ənənə və təcrübə olmalıdır. Həmin mədəni təcrübədən çıxış nöqtəsi kimi yeni mədəniyyətlərarası dialoqa körpü salmaq mümkündür. Azərbaycan modeli tarixən sintez və qovşaq mədəniyyətlərin məkanı kimi mövcud olmuşdur.

Əksər hallarda vesternləşmə, qərbləşmə kimi başa düşülən və Qərb mədəni standartlarının mənimsənilməsini nəzərdə tutan qloballaşma meyilləri yeganə model kimi qəbul edilə bilmir.

Burada hər bir mədəniyyət son həqiqət deyil, qlobal mədəni kosmosa aparan yolların birindən digərinə körpü salmaq üçün vacib olan məsafədir.

Multikulturalizm mədəniyyətlərin özünütəcridinə və ya muxtariyyətinə deyil, onların qarşılıqlı qovuşması və sintezinə əsaslanmalıdır. Yalnız sintez formasında, modelində mədəniyyətlərin qovuşmasından yeni və bənzərsiz, nadir nümunələr yaranır. Yalnız bu halda mədəni müxtəliflik əvvəlki irsi özündə ehtiva etməklə yanaşı, indiki formalara inteqrasiya edir və orijinal "yeni" fenomenlər yarada bilir. Bu halda mədəniyyətlər sadəcə yanaşı mövcud olmur, onlar bir-birinə açıq olduğu üçün mədəni elementlərin indiyə qədər rast gəlinməyən formada sintezini mümkün edir və mədəni irsinin novasiyalarla zənginləşdirən "yenilərin naxışları"nı yarada bilir.

Beləliklə, mədəniyyətlərin labüd dialoqunu, qarşılıqlı anlaşmasını və ünsiyyətini tələb edən inteqrasiya və qloballaşma proseslərinin olduğu bir zamanda "multikulturalizmin perspektivləri necədir" sualına birmənalı cavab vermək o qədər də asan deyil. Onun özünü təsdiq edən müsbət formalarına alternativ yoxdur. Eyni zamanda, onun məzmununun Azərbaycan kimi konkret ölkələrin təcrübəsini nəzərə alaraq ciddi keyfiyyət dəyişikliklərinə məruz qalması da labüddür.

Formalaşan yeni qlobal mədəniyyət sistemi - mədəni məkanların sərhədlərinin və fərqlərinin aşkar bilindiyi yeni fenomen olacaqdır. Lakin bir məsələni xüsusilə yadda saxlamaq lazımdır ki, formalaşan yeni qlobal mədəniyyət sistemində, xəritəsində çeşidli lokal mədəniyyətlərin heç də hamısı asanlıqla yer tuta, adını həkk edə bilməyəcəkdir. Buna nail olmaq üçün bütün səviyyələrdə - siyasi, sosial-iqtisadi, mədəni, hüquqi və s. müstəvilərdə mübarizə aparmaq, buna qadir olmaq lazım gəlir.

Azərbaycanın birinci xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyeva sonuncu Bakı Forumundakı çıxışında bu vəziyyəti olduqca real dəyərləndirərək demişdir: "Artıq mədəniyyətlərarası dialoqun sırf kulturoloji problem çərçivəsindən çıxıb böyük siyasətin probleminə çevrilməsi labüddür".

Bu gün Azərbaycan xalqının zəngin milli-mənəvi irsinin himayədarı olan dövlətimiz bu irsin dünyaya tanıdılması yönündə örnək sayılacaq fəaliyyətini ortaya qoymuşdur. Təsadüfi deyil ki, bu gün bütün dünya özünü artıq tolerantlığın ideoloji mərkəzi və praktik təcəssümü kimi təsdiq etmiş Bakıda toplaşır, dialoq və sivilizasiyaların anlaşması istiqamətində səmərəli iş aparır.

Azərbaycan üçün mədəniyyətlərarası inteqrasiyanın "neo"modellərin, yaxud da yalnız multikulturalizmi deyil, həm də digər "toz basmış" ideoloji yanaşmaların yeni "vəhy" kimi təqdim edilməsinə gərək yoxdur. Əsas Qanunumuz-Konstitusiya faktiki olaraq multikulturalizm ideologiyasının müsbət prinsiplərini təsbit edir. Multikulturalizmdə tolerantlıq başqa mədəniyyətlərə biganəlik kimi deyil, onlara həssaslıq, onları olduğu kimi anlamaq kimi başa düşülür. Azərbaycandakı inteqrasiya modeli, "azərbaycançılıq", multikulturalizmdən şübhəsiz ki, mükəmməldir. Çünki tarixi köklərlə yanaşı, həm də modernləşmə və inkişafla bağlıdır. Multikulturalizm nəinki istənilən növ azlıqları təcrid edir, o həmçinin çoxluğu da təcrid edir, azlığın dərk edilməsinə maneə yaradır.

İdentikliklərin və mədəniyyətlərin inteqrasiyası baxımından multikulturalizm Azərbaycan kimi Şərqlə Qərbin qovşağında yerləşən ölkələrin çoxəsrlik təcrübəsindən bəhrələnə bilər. Azərbaycanın mədəniyyət siyasəti göstərir ki, bir sıra mühüm parametlər üzrə o multikulturalizmin qüsurlu cəhətlərindən olduqca üstündür və zəngindir.

Multikultur cəmiyyət - mövcud olan bütün mədəni çoxçalarlığın ölkənin mədəni simasının formalaşmasında özünün izi, könüllü və birgə iştirakı olan, bu səylərin nəticəsi kimi ümumi mədəni irsə hərəsi öz "naxışını vuran" cəmiyyətdir. Mədəniyyətlərin qarşılıqlı münasibətləri yalnız polietnik cəmiyyətlərə xas olan fenomendir. Ermənistan kimi monoetnik, monokultur dövlətlərə bunun aidiyyəti yoxdur. Buna görə də multikulturalizmə ehtiyac da müxtəlif etnosların və mədəni birliklərin vahid bir dövlətdə birgəyaşayışı üsullarını təqdim etdiyi üçün yaranır. Buna görə Azərbaycan qlobal mədəniyyətlərarası dialoqun məkanı və təşəbbüskarı kimi çıxış edə bilir.

Həqiqi multikulturalizmin idealı "assimilyasiya olmadan inteqrasiya"dır və Azərbaycan bu ideala sadiqdir. Bu o deməkdir ki, eyni dövlətin hüdudlarında tarixən yaşayıb yaradan xalqlar öz mədəni özünəməxsusluqlarını qoruya və inkişaf etdirə bilərlər. Ümumi mədəni mozaikanın unikal elementlərini yarada bilərlər. Mozaik multikulturalizm dövlət qayğısının və siyasətinin nəticəsidir. Burada hər bir mədəniyyət ümumi mozaikada eksponata çevrilmir, mədəni yaradıcılıq prosesinə qoşulur, yeniləşir, sintezdə zənginləşir və yeni-yeni nümunələrdə yaşayır. Multikulturalizm etnomilli dəyərləri ümumdövlət və ümummilli dəyərlərlə vəhdətini təmin edə bilən model olmalıdır. "Çoxlu mədəniyyətlərin mexaniki cəmi, məcmuyu deyil, canlı çələngi" olmalıdır.

Multikulturalizm YALNIZ İDEOLOGİYA VƏ SİYASƏT MÜSTƏVİSİNDƏ qəbul edilərsə, mükəmməl ola bilməz. Onun mükəmməl modelə çevrilməsi üçün tarixən formalaşan, neçə-neçə xalqların yaddaşında həkk olunan mədəni birgəyaşayış modelinin artıq "genetik" səviyyədə oturması, ünsiyyət və tolerantlıq mədəniyyətinin ənənəyə çevrilməsi lazımdır.

Azərbaycan modelində bu var. Dövlət başçısının epiqraf olaraq gətirilən sözlərində səslənən sualın cavablandırılması çox aktualdır. Multikulturalizmdən imtina etmək, dolayısı ilə müasir Avropanın siyasi təfəkkürünün təməlini təşkil edən ənənəvi Avropa dəyərlərindən imtina etmək deməkdir. Harada ki, Avropa dəyərlərindən imtina edilir, orada tarixən formalaşmış Avropa tolerantlığının da sonu gəlib çata bilər.

Bir maraqlı xatırlatma ilə yekunlaşdırmaq istərdik. Etnoqraflar müəyyən etmişlər ki, bir-biri ilə qonşuluq edən arxaik qəbilələrin arasında onların heç birinə məxsus olmayan neytral ərazi var idi. Bu heç kimin ərazisi idi. Bu əraziyə müxtəlif qəbilələrin nümayəndələri təmas yaratmaq, qəbilə daxilində qadağan hesab olunan davranış formalarını tətbiq etmək və yeni ünsiyyət sahələrini sınamaq üçün toplaşırdılar.

Reallıq belədir ki, qloballaşan dünyada, XXI əsrdə sivilizasiyalar qəbilələr kimi təcrid olunmayıb. Onların arasında heç kimə məxsus olmayan ərazi də qalmayıb. Bununla belə, maddi mənada başa düşülən məkan olmasa da, ondan daha önəmli və hüdudları sonsuzluğadək uzanan bir dialoq məkanı nə yaxşı ki, bu gün də var. Azərbaycan məhz belə məkanlardan biridir.

Bir vacib məsələni diqqət mərkəzində saxlamalıyıq. Mədəniyyətlərarası dialoqun yeni arxitekturasının yaradılması yeni liderlik təfəkkürünün, liderlik tipinin təbliği və təqdimi ilə paralel getməlidir. Məlum olduğu kimi, müasir beynəlxalq münasibətlərin əsası olan Bretton-Vuds sistemi ABŞ prezidenti Franklin Delano Ruzveltin yeni liderlik tipinə, obrazına uyğun olaraq yaradılmışdır. Yəni onun nümunəsi burada həlledici rol oynamışdır.

Prezideni İlham Əliyevin qlobal məkanda yeni dialoq infrastrukturunun, meydanının, platformalarının təklif edilməsi və reallaşdırılması yönündə təşəbbüsləri yeni liderlik simvolunun əsas xüsusiyyətləridir. Dövlət başçımızın strateji təfəkkürü və təşəbbüsləri məhz buna görə XXI əsrin yeni dialoq arxitekturasının həlledici məqamı kimi çıxış edir. Bu həqiqətin dünyaya daha yaxından tanıdılması, izahı və təbliği üçün geniş fəaliyyətin həyata keçirilməsi zəruridir.

Bu liderlik tipi son illərdə ölkəmizə inkişafın lideri imicini qazandırmışdır. Ümumdünya Mədəni İnkişaf üzrə Komissiyanın 1995-ci il hesabatında qeyd edilir ki, "İqtisadi inkişafın çiçəklənməsi hər bir xalqın mədəniyyətinin göstəricisidir və bir hissəsidir." Bu o deməkdir ki, Azərbaycanın regionda və dünyada dinamik inkişafın lideri olması həm də xalqımızın yüksək mədəniyyətinin göstəricisidir və onun yeni yüzilliyin dialoq mədəniyyətinin təşəbbüskarı olması qanunauyğun haldır.

Rəbiyyət ASLANOVA,

Milli Məclisin İnsan hüquqları komitəsinin sədri,

fəlsəfə elmləri doktoru, professor,

Bakı Dövlət Universitetinin Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrasının müdiri

Azərbaycan.- 2011.- 2 dekabr.- S. 5.