Şam kimi yanan ömür

Azərbaycan mədəniyyət tarixini fədakarlığı, can yanğısı, zəhmət və istedadı ilə zənginləşdirən, teatr və kino sənətinin inkişafında xüsusi əməyi olan xalq artisti Həsənağa Salayev çətin, şərəfli bir ömür yaşadı. Lentlərin yaddaşında qalmış yadigar səslər, müxtəlif xarakterli obrazların surətləri bu görkəmli səhnə ustasının, kino aktyorunun peşəkarlığından, istedadından, bənzərsizliyindən xəbər verir. Cəmi 60 il ömür sürmüş müqtədir sənətkarın 90 yaşı tamam olur.

Həsənağa Salayevin yaratdığı müxtəlif xarakterli obrazlar haqqında ancaq müasirlərinin xatirələrindən, teatrşünasların resenziyalarından xəbər tutmaq olur. Onu səhnədə görənlər bilirlər ki, o, əsl sənət fədaisi idi. Mədəniyyət və incəsənət xadimi, görkəmli rejissor, pedaqoq və professor Mehdi Məmmədov həmişə Həsənağa Salayevin yaradıcılığını, onun aktyorluğunu yüksək qiymətləndirərdi: "Əgər tamaşada Həsənağa Salayev oynayırdısa, o gün tamaşaçılar arasında mütləq qeyri-adi bir təlatüm olardı". Tənqidçi Məsud Əlioğlu yazırdı: "Həsənağa Salayev səhnəni Tanrısı qədər sevən, milli teatrı xalqa xidmət edən sənət kimi möhkəmləndirib yüksək səviyyəyə çatdırmaq eşqi ilə çırpınan peşəkar və daim coşqun fəaliyyətdə olan mübariz aktyordur".

Həsənağa Salayev 1921-ci il dekabrın 5-də Bakıda anadan olub. Əvvəlcə teatr texnikumunda oxuyub. Hələ tələbə ikən tədris tamaşalarında həvəslə iştirak edər, klassik dramaturqların əsərlərində müxtəlif rollar yaradardı. Ötən əsrin 30-cu illərində Azərbaycan teatrında artıq möhtəşəm bir aktyor dəstəsi fəaliyyət göstərirdi: Sidqi Ruhulla, Mirzağa Əliyev, Mərziyyə Davudova, Sona Hacıyeva, Mustafa Mərdanov, Rza Təhmasib, Kazım Ziya, Rza Əfqanlı və onlarca başqaları. Belə aktyor ansamblı olan yerdə yaradıcılığa başlamaq maraqlı, eyni zamanda, böyük məsuliyyət demək idi. Çünki bu sənətkarların ziyası səhnəni alovlandırırdı. İstedadlı olmalıydın ki, sən də ora öz yanğını qoya biləsən. Həsənağa elə gənclik illərindən ürəyində səhnəyə, teatra səngiməz bir məhəbbət yaşadırdı. Bu səbəbdən də korifeylərlə bir sırada mətin addımlamaq onun üçün çətin olmadı.

Həsənağa Salayev 1938-ci ildən Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında işləməyə başlayıb. Çalışqanlığı, teatra müqəddəs məbəd kimi baxması, yorulmaq bilmədən öz üzərində işləməsi bəhrəsini verib. Səhnədə ilk rolu S.Vurğunun "Xanlar" pyesinin tamaşasındakı jandarm olub. Tamaşada tərəf-müqabili görkəmli səhnə ustası Mərziyyə Davudova idi. Mərziyyə xanım Həsənağanın rolunu bəyənərək demişdi: "Sən bu rolu elə gözəl oynadın ki, mən səhnədə özümü əsl jandarm qarşısında hiss edirdim. İnanıram ki, sən yaxşı artist olacaqsan". Həqiqətən də, böyük sənətə gedən bu ilk cığırın nəticəsi uğurlu oldu. Həsənağa Salayev həm rejissorlar, həm də tamaşaçılar tərəfindən bəyənildi.

Onun sonrakı yolları İkinci dünya müharibəsinin qanlı-qadalı günlərindən keçdi. Qələbədən sonra yenidən doğma kollektivə qayıtdı. O dövrdə dövlət tərəfindən belə bir qərar da qəbul edilmişdi: "Dram teatrlarının repertuarı və onu yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında". Həmin qərarda dramaturqların qarşısında bir vəzifə olaraq belə bir məsələ qoyulurdu ki, sovet adamı haqqında parlaq, bədii cəhətdən tam dəyərli əsərlər yaratmaq. Bu qərarın nəticəsi öz əks-sədasını tapdı. Həsənağa Salayev səhnədə onlarca müxtəlif xarakterli obrazlar yaratdı. Klassik dramaturgiya ilə yanaşı, müasirlərinin də əsərlərindən təqdim etdiyi rollar həm həmkarları, həm də sənətsevərlər tərəfindən rəğbətlə qarşılandı.

Həsənağa Salayevin bir aktyor kimi yetişməsində teatrın rejissorlarından xalq artistləri Adil İsgəndərovun, Mehdi Məmmədovun, Ələsgər Şərifovun, əməkdar incəsənət xadimi Tofiq Kazımovun və başqalarının böyük əməyi olmuşdur. Həsənağa Salayev dolğun, psixoloji xarakterə malik mürəkkəb obrazları müvəffəqiyyətlə yaradırdı. Onun rolları heç vaxt bir-birinə bənzəməzdi. Xüsusilə də, C.Cabbarlının, H.Cavidin, S.Vurğunun, M.Hüseynin, M.İbrahimovun tamaşaya qoyulmuş əsərlərində Həsənağa Salayev özünəməxsus artistlik məharətini bütün varlığı ilə aça bilirdi.

Teatr tarixindən bəllidir ki, bir sıra rollara yalnız öz möhürünü vurmuş bənzərsiz aktyorlar var. Məsələn, Ələsgər Ələkbərovun Vaqifi, Sidqi Ruhullanın Qacarı, Abbas Mirzə Şərifzadənin İblisi əvəzedilməzdir. Onların yaratdıqları bu obrazlar indi də bir örnəkdir. Həsənağa Salayev ikinci olaraq Vaqifi, Qacarı özünəməxsus məharətlə tamaşaçılara təqdim edə bildi.

Böyük türk şairi Nazim Hikmət Azərbaycanda olarkən Milli Dram Teatrında onun "Şöhrət və ya unudulan adam" əsəri göstərildi. Həsənağa Salayev də həmin tamaşada iştirak edirdi. Onun yaratdığı Doktor obrazı bütün salonu heyrətə gətirmişdi. Bu obraz haqqında Mehdi Məmmədov yazırdı: "Əgər hər hansı bir aktyor desəydi ki, mən səhnədə Hamlet obrazını yaratmışam, ona belə cavab verərdim: kaş mən də Həsənağa Salayev kimi Doktor obrazını oynamış olaydım".

Həsənağa Salayevin böyük zəhmətlə, sönməz ilhamla yaratdığı obrazların hamısı bir-birindən maraqlı və uğurlu alınırdı. O, səhnədə şam tək yanaraq tamaşaçının qəlbinə işıq saçırdı. Yaratdığı obrazlar tamaşaçıların qəlbində uzun müddət yaşayırdı. Həsənağanın "Oqtay Eloğlu" (C.Cabbarlı) tamaşasında yaratdığı baş qəhrəman haqqında uzun illər mətbuatda müxtəlif fikirlər səsləndi. Səhnə fədaisinin yaratdığı həmin monumental obraz bu günə kimi əvəzedilməz olaraq qalmaqdadır.

O, teatrla yanaşı, kino sahəsində də çalışırdı. "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının çəkdiyi "Fətəli xan" (1947), "Görüş" (1955), "O olmasın, bu olsun" (1957), "Onu bağışlamaq olarmı?" (1959), "İstintaq davam edir" (1966) bədii filmlərində yaratdığı Süleyman, Musa, Əzimzadə, Qüdrət, mayor Rüstəmov kimi müxtəlif taleli obrazlar da kinosevərlərin yadında yaxşı qalıb. Bu gün də həmin filmlərə maraqla baxılır, Həsənağa Salayevin sirayətedici səsi, müxtəlif jestləri, tamaşaçıda xoş ovqat yaradır. "İstintaq davam edir" bədii filmində Həsənağa Salayev həm baş rolda oynayıb, həm də bu ekran əsərinin rejissoru olub.

1961-ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda bədii televiziya filmi çəkildi. S.Vurğunun "Aygün" poeması əsasında çəkilmiş eyni adlı filmdə Əmirxan obrazının yaradıcısı da Həsənağa Salayevdir. O, bu obrazın daxili sarsıntılarını, ziddiyyətini, çaşqınlığını olduqca təbii oynayıb. "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının bədii şurasının uzun müddət üzvü olmuş Həsənağa Salayev xarici filmlərin Azərbaycan dilində səsləndirilməsində də iştirak etmişdir. Onun repertuarı həmişə rəngarəng idi. İstər televiziyada, istərsə də radio tamaşalarında saysız-hesabsız rollar yaratmışdır. Xüsusilə də, İ.Şıxlının "Dəli Kür" romanı üzrə səhnələşdirilmiş radio tamaşasında Həsənağa Salayevin təqdim etdiyi Cahandar ağa obrazı böyük şöhrət qazandı. Həsənağa Salayevin səsindəki amiranəlik, mətinlik, qətiyyətlilik əsl bəy, xan xarakterinin açılmasına kömək edirdi.

Onu təkcə Azərbaycanda deyil, keçmiş SSRİ-nin bütün müttəfiq respublikalarında da yaxşı tanıyırdılar. Oynadığı rollara görə hətta qastrollara getdiyi yerlərin mükafatlarını alırdı.

Həsənağa Salayevin teatrın inkişafındakı xidmətləri yetərincə qiymətləndirilmişdir. 1959-cu ildə əməkdar, 1974-cü ildə xalq artisti fəxri adlarına layiq görülmüşdür. O, məzunu olduğu Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunda "Səhnə danışığı" fənnindən dərs deyirdi. Öz zəngin təcrübəsini gələcək aktyorlara öyrətməkdən xüsusi zövq alırdı.

Çoxcəhətli yaradıcılığı ilə müxtəlif səpkili rollar yaradaraq sənət xəzinəmizin ən parlaq incisinə çevrilmiş Həsənağa Salayevin fəaliyyəti bütövlükdə bir örnəkdir. Təəssüf ki, onun teatr səhnəsində yaratdığı saysız-hesabsız obrazlar lentə alınmayıb. Amma bədii filmlərdəki maraqlı obrazları bu istedadlı sənət fədaisi Həsənağa Salayevin aktyorluq məharətindən az da olsa məlumat verir. Belə sənətkarları unutmamaq və daim yaşatmaq üçün incəsənət, mədəniyyət ocaqlarında onun adı ilə bağlı müxtəlif tədbirlər, müsabiqələr keçirmək, müasirlərinin tədqiqatlarını yenidən çap edib gələcək aktyorlara çatdırmaq çox vacibdir.

Sağlığında səhnədə bir şam kimi yanan bu sənətkarın könüllərə saldığı işıq hamını sevindirərdi. Gül-çiçəyə, alqışa, xoş sözə çevrilən bu sevgi Həsənağa Salayevin üstünə yağış kimi yağardı. Belə vaxtlarda kimsə ağlına belə gətirməzdi ki, ömrünü gilə-gilə əridən sənətkar bir gün səhnədə olmaya, çəkilişə gəlməyə bilər. O müdhiş günü - Həsənağanın yoxluğunu tamaşaçılar da, elə sənət dostları da çox pərişan, ağır kədər və xiffətlə qarşıladılar. Həyat eşqli, sənətsevər, ömrünü yaratdığı obrazların taleyinə bürüyən Həsənağanın qəfil "zarafat"ını uzun müddət qəbul edə bilmədilər.

Flora XƏLİLZADƏ,

Azərbaycan.- 2011.- 4 dekabr.- S. 5.