İqtisadi artım və ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı

Həmişə olduğu kimi, indiki dövrdə də iqtisadi artım bütün ölkələr üçün ən mühüm və zəruri makroiqtisadi göstərici hesab edilir. Çünki iqtisadi artımın mahiyyəti əvvəlki ilə nisbətən cari dövrdə həyat səviyyəsini daha yüksək təmin etməyi, daha çox və keyfiyyətli məhsul yaratmağı və bütünlükdə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafını şərtləndirir. Başqa sözlə, iqtisadi artım iqtisadiyyatın uzunmüddətli müsbət dinamikasını özündə cəmləşdirir.

O, həm də ictimai istehsalın son nəticələrini kəmiyyət və keyfiyyətcə əks etdirir və əsas amil kimi dinamik inkişafı müəyyənləşdirir. Eyni zamanda, iqtisadi artım ölkənin inkişaf səviyyəsinin durumunun və mənzərəsinin meyarı kimi çıxış edir. Bunlardan başqa, iqtisadi artım istehsalın genişlənməsinə maliyyə imkanı və təminatı yaradır, bütünlükdə sosial məsələlərin operativ həllinə təminat verir, insan kapitalının gerçəkləşməsi üçün əlverişli maliyyə şəraiti formalaşdırır.

Cəmiyyətdə iqtisadi artım bir sıra zəruri amillərlə, hərəkətverici qüvvələr və səbəblərlə sıx əlaqədardır. Təbii vasitələrin və əmək resurslarının kəmiyyət və keyfiyyətini, əsas kapitalın həcmini, texniki tərəqqini, məcmu xərclərin səvyiyəsinin artırılmasını, çoxalan ehtiyat və vasitələrin faydalı, səmərəli bölgüsünü iqtisadi artımın amilləri kimi təsnifləşdirmək olar. İqtisadi artımın elə amilləri də var ki, onlar bu artımın keyfiyyət durumuna təsir edir. İstehsalın proporsional inkişafı, maddi olaraq onun mexanizminin təkmilləşdirilməsi, istehsalın quruluşunun bütünlükdə tənzimlənməsi və s. belə amillərdəndir. Bu amillər qrupunun fəaliyyət mexanizmini iqtisadi proseslərin tipindən asılı olaraq reallaşdırmaq mümkündür.

Eyni zamanda, iqtisadi artımın ekstensiv və intensiv tipləri mövcuddur və demək olar ki, bu tiplər həmişə yanaşı tətbiq olunur. Ekstensiv tip məhsul istehsalının artmasında ötəri əlavə istehsal vasitələrinin və işçi qüvvələrinin cəlb edilməsini şərtləndirir. İntensiv tip isə məhsul istehsalını əlavə qüvvələr cəlb etmədən mövcud imkanlardan gərgin və səmərəli istifadə yolu ilə artırmaq deməkdir. Bu səbəbdən iqtisadi artımın intensiv tipi daha çox məhsuldar olan, məhsul verən və səmərəli istehsal tipi hesab edilir. İşçi qüvvəsinə, maddi ehtiyatlara qənaət də iqtisadi artımın intensiv tipinin əsas göstəriciləri sırasına daxildir.

Təkcə kənd təsərrüfatında deyil, maddi istehsalın bütün sahə və sferalarında tətbiq olunan iqtisadi artımın sürətinə və həcminə insan amili də böyük təsir göstərir. Başqa sözlə, bütün digər vasitələrə baxmayaraq, insan kapitalı iqtisadi artımın başlıca səbəbi və hərəkətverici qüvvəsidir. Bu ondan irəli gəlir ki, kapital və torpaq iqtisadi artımın passiv, ümumi, xüsusi bilik və vərdişlərə malik olan insanlar isə aktiv amillərdir.

Bütünlükdə cəmiyyətdə, həmçinin maddi istehsal sahələrinin əksəriyyətində olduğu kimi, dövlət tənzimlənməsi bütünlüklə iqtisadi artıma da şamil edilir. İstehsalın artımı, məcmuluğun həlli, yoxsulluğun azaldılması, işsizliyin səviyyəsinin aşağı salınması və bu məsələnin diqqət mərkəzində saxlanılması, gəlirlərin, ümumi milli məhsulun, ümumdaxili məhsulun həcminin artırılması və s. bütün bu kimi məsələlər iqtisadi artımın dövlət tənzimlənməsi obyektinə aiddir.

Ölkəmizdə iqtisadi artımın kəmiyyət və keyfiyyətinə, nəticə etibarilə onun davamlı, dayaqlı və sürətli gedişinə dövlət tərəfindən xüsusi diqqət və qayğı göstərilir, bu sahədə xüsusi proqramlar, layihələr, kompleks tədbirlər işlənib hazırlanaraq reallaşdırılır. Son 2 ildə isə bu istiqamətdə həyata keçirilən tədbirlərin sayı davamlı surətdə artmışdır. Eyni zamanda, maddi istehsalda diversifikasiya prosesi davam etdirilmiş və beləliklə, əksər sahələrin inkişafı təmin olunmuşdur. Bütün bunların sayəsində isə iqtisadi artımın davamlığı təmin edilmiş və faydalığı artmışdır. Bunu 2011-ci ilin 9 ayında sosial-iqtisadi inkişaf sahəsində qazanılmış nəticələr də göstərir. Bu müddət bir çox sahələrdə, xüsusən qeyri-neft sektorunun inkişafında yüksək artım qeydə alınmışdır. Təkcə aqrar sektor üzrə məhsul istehsalı artımı 7,2 faiz olmuşdur. Dövlətin valyuta ehtiyatları isə 40 milyard dolları keçmişdir. Hazırda ölkə üzrə orta aylıq əməkhaqqı 355 manatdan çoxdur. 900 minə yaxın pensiyaçının təqaüdləri orta hesabla 40 faiz artandan sonra isə orta aylıq pensiyanın məbləği də xeyli artmışdır. Təkcə bu ilin 9 ayında Azərbaycanda 74 min iş yeri açılmışdır. Bütün bunlar iqtisadiyyatın normal və tənzimli inkişafının nəticəsidir.

İqtisadi artım prosesi Naxçıvan Muxtar Respublikasında da davamlı olmuşdur. Son 20 il ərzində Naxçıvan MR-də ümumi daxili məhsul istehsalı 60 dəfə artaraq 12 milyard manatı keçmiş, sənaye məhsulu istehsalı 117,2 dəfə artmışdır. Hazırda muxtar respublikada 286 adda sənaye məhsulu istehsal olunur ki, onun da 107-si ərzaq növüdür. İndi Naxçıvan MR-də 241 növ məhsul üzrə tələbat yerli istehsal hesabına ödənilir.

Muxtar respublikada 1995-ci ildə 56 sənaye müəssisəsi olduğu halda, hazırda onların sayı 420-yə çatmış, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri üzrə 59 layihə həyata keçirilmişdir. Ümumilikdə 20 il ərzində bölgədə 3425 istehsal və xidmət müəssisəsi istifadəyə verilmiş, 321 kommunal infrastrukturu, 263 rabitə və informasiya-texnologiya obyekti və qurğuları yaradılmışdır. Eyni zamanda, muxtar respublikada göstərilən dövr ərzində nəqliyyat bölməsində yük daşınması 20,5, pərakəndə əmtəə dövriyyəsi 30,4 faiz, əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin həcmi isə 46 dəfə artmışdır. Sahibkarlığa Kömək Fondu tərəfindən indiyədək muxtar respublikada müxtəlif sahələr üzrə 100-dən çox layihə maliyyələşdirilmişdir. Bundan başqa, yaşayış məntəqələrində 76 kənd və qəsəbə mərkəzləri tikilmiş, ərazilərin elektrikləşmə şəbəkəsi tamamilə yenidən qurulmuşdur. Həmçinin son illər Naxçıvan MR-də ümumilikdə 641 obyekt, o cümlədən 295 mədəniyyət, 260 təhsil və elm müəssisəsi tikilmiş və ya əsaslı təmir edilmiş, 422 inzibati bina, 188 səhiyyə müəssisəsi inşa olunmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bütün həyata keçirilən tədbirlər zamanı innovasiyanın imkanlarından geniş istifadə olunmuşdur.

Sonda isə bir neçə təklif vermək istərdik. Məlumdur ki, tarixən müxtəlif ölkələrdə iqtisadi artımın bir çox modelləri işlənib hazırlanmış, tətbiq və istifadə edilmişdir. Bu baxımdan bizim ölkəmizdə də iqtisadi artımın milli modelini formalaşdırmaq zəruridir. Bundan başqa, iqtisadi artımın dövlət tənzimlənməsi daha da dürüstləşdirilməli və əsaslı olaraq sosialyönümlü iqtisadiyyata və bazar iqtisadiyyatının tələbinə uyğun təkmilləşdirilməlidir. Eyni zamanda, iqtisadi artımın sürəti məsələsi daim və xüsusi diqqət mərkəzində saxlanılmalı, buna dövlət qayğısı və nəzarəti daha da gücləndirilməli, onun tərəddüdlü, artıb-azalması prosesi müntəzəm təhlil edilməli, qarşıya çıxan problemlərin aradan qaldırılması üçün imkan və mənbələr aşkar olunmalı və onlardan istifadə edilməlidir. Ölkənin bütün istehsal sahələrində innovasiya nailiyyətlərinin və yeniliklərinin tətbiqini də yaddan çıxarmaq olmaz. Fikrimizcə, sahibkarlar, iş adamları, iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olan digər subyektlər üçün iqtisadi artımın bütün məsələləri üzrə müntəzəm söhbətlər, mühazirələr təşkil olunmalı və bu yönümlü başqa tədbirlər həyata keçirilməlidir. Nəhayət, makroiqtisadi sabitləşmə və iqtisadi artım siyasəti vergi-büdcə və pul-kredit siyasəti ilə daha səmərəli əlaqələndirilməlidir.

Asif ŞİRƏLİYEV,

Naxçıvan Dövlət Universitetinin professoru, iqtisad elmləri doktoru

Azərbaycan.- 2011.- 15 dekabr.- S.5.