Regionların inkişaf
etdirilməsiölkə iqtisadiyyatının neft-qaz sektorundan
asılılığını azaldır
Müxtəlif təbii sərvətlərlə
zəngin və zəruri istehsal sahələrinin
inkişafı üçün əlverişli imkanlara malik
olan Azərbaycan uzun müddət imperiyanın
tərkibində olduğu üçün
iqtisadiyyatını öz mənafeyinə uyğun inkişaf
etdirə bilməmişdir. İmperiya Azərbaycanın bu
böyük üstünlüklərini öz
maraqlarına uyğun istifadə edərək ona xammal
mənbəyi kimi baxmışdır. Bunun nəticəsi idi
ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas sahəsi olan
sənayenin istehsal quruluşu birtərəfli olmuş,
regionlar isə ümumi iqtisadi inkişafdan xeyli geri
qalmışdır. Məsələn,
keçən əsrin əvvəllərində Azərbaycan
sənayesinin quruluşunda neft sənayesinin xüsusi
çəkisi 80 faiz təşkil etmiş, onun ərazisinin
təqribən 4 faizini və əhalinin 14 faizini əhatə
edən Bakı şəhərinin yerləşdiyi kiçik
Abşeron ümumi sənaye məhsulunun 95 faizdən artığını
vermişdir.
Keçmiş
SSRİ dövründə də uzun illər Azərbaycana
münasibət dəyişməmişdir. Sovet
sisteminin mahiyyətinə uyğun olaraq ölkədə
bütün əsas istehsal sahələri dövlət
mülkiyyətinə verildiyindən onun hakimiyyət
orqanları Azərbaycan neft sənayesinin imkanlarından və
başqa üstünlüklərindən yalnız ümumi
mənafelər üçün istifadə etmişdir.
Həmin dövr neft istehsalı sürətlə artaraq
keçən əsrin ortalarında, daha dəqiq desək,
1941-ci ildə ən yüksək səviyyəyə - 43,5
milyon tona qalxmışdır.
Amma etiraf
etmək lazımdır ki, sovet hakimiyyəti illərində,
xüsusən, ötən əsrin 70-ci illərində
Azərbaycanın ümumi yüksəlişində, o
cümlədən sosial-iqtisadi inkişafında
irəliləyişlər də baş vermişdir. Həmin
irəliləyişlər respublikaya yeni rəhbər
seçilmiş Heydər Əliyevin titanik fəaliyyəti
ilə bağlı olmuşdur. Böyük
vətənpərvər, zəngin həyat və
dövlətçilik təcrübəsi, son
dərəcə uzaqgörən və istedadlı siyasi
rəhbər olan, Azərbaycanın geniş inkişaf
imkanlarını yaxşı bilən ümummilli lider
Heydər Əliyev respublika həyatının bütün sahələrində
elmi əsaslarla misilsiz quruculuq işlərini həyata
keçirmişdir.
Heydər
Əliyev Sovet İttifaqının o zamankı
rəhbərlərinə anlatdı ki, Azərbaycan
ümumölkə inkişafından geri qalmamalıdır.
SSRİ rəhbərliyi bu sadə məntiqi tezliklə
qəbul etməli oldu. Bu hesaba respublikada qısa
vaxtda müxtəlif sənaye müəssisələri tikildi,
dəmir və avtomobil yolları şəbəkələri
yenidən quruldu və genişləndirildi, böyük
vüsət alan inşaat üçün zəruri olan
ümumi və ixtisaslaşmış tikinti
təşkilatları yaradıldı, kənd
təsərrüfatının zəngin
imkanlarından düzgün və səmərəli
istifadə edilməsi məqsədilə onun yerli
şəraitə uyğun ixtisaslaşması həyata
keçirildi və sairə. Özü də bu siyasət
Azərbaycanın bütün ərazisini əhatə etdi
və nəticədə keçmişdə zəif
inkişaf etmiş regionların
yüksəlişinə səbəb oldu.
Ümumiyyətlə, həmin dövrün sosial-iqtisadi
yüksəlişinin nəticələrinin təhlili belə
bir həqiqəti ortaya çıxarır və onu
söyləməyə əsas verir ki, məhz o illər
Azərbaycanın müstəqil iqtisadiyyatının möhkəm
əsasları qoyulmuşdur.
Lakin Heydər Əliyevin Azərbaycan və sovet
dövləti rəhbərliyindən getməsi ilə
respublika iqtisadiyyatı ciddi tənəzzülə
uğradı, bir çox aparıcı istehsal
sahələrində məhsul hasilatı xeyli aşağı
düşdü. Sovet dövlətinin dağılmasından
sonra isə qazanılan müstəqilliyin ilk illərində
gənc ölkənin idarə olunmasının naşı
və səriştəsiz əllərə düşməsi
üzündən Azərbaycan iqtisadiyyatı daha ağır
böhranla qarşılaşdı və bu ümumi
geriləmədə ən böyük zərbə regionlara
dəydi.
Müstəqil Azərbaycan dövlətinin
bərpasından sonra onun düşdüyü bu ağır
vəziyyətdən çıxması, ölkədə
sağlam ictimai-siyasi sabitliyin yaranması və
gələcək yüksək inkişafı naminə ulu
öndər Heydər Əliyev xalqın seçimi ilə
yenidən siyasi rəhbərliyə dəvət edildi. Bu, o zaman idi ki, ölkə iqtisadiyyatının
əsas aparıcı istiqamətlərində, o
cümlədən məhsuldar qüvvələrin tarazlı
ərazi nisbətlərinin pozulmasında son dərəcə
çətin vəziyyət yaranmışdı. Xarici
havadarlarının dəstəyi ilə Ermənistanın
Azərbaycana qarşı apardığı ədalətsiz
işğalçılıq müharibəsi isə
vəziyyəti daha da gərginləşdirmişdi.
Amma Heydər Əliyevin apardığı
düzgün milli dirçəliş siyasəti
nəticəsində yaradılan ümumi sağlam inkişaf
mühitində ölkənin müstəqil həyatının
yeni dövrü başlandı. Ölkənin
müqəddəratı ilə bağlı qarşıda
duran təxirəsalınmaz problemlər içərisində
Azərbaycanın mükəmməl
iqtisadi inkişafı əsasında regionların sosial-iqtisadi
yüksəlişinin təmin olunması əsas
hədəflərdən biri seçildi. Çünki müstəqil
ölkənin dayanıqlı inkişafı üçün
regionların imkanlarından əhatəli istifadə
edilməsi bu vəzifənin uğurla həllinin əsas
şərtlərindən birini təşkil edirdi.
Şübhəsiz
ki, regionların sosial-iqtisadi inkişafının
səviyyəsi və səmərəliliyi, habelə onlar
arasında zəruri tarazlığın yaranması
məsələlərinin həlli o zamankı
şəraitdə çox mürəkkəb və
çətin idi. Məsələ onda idi ki,
sovet hakimiyyəti illərində məhsuldar
qüvvələrin regionlarda inkişafında
müəyyən müsbət irəliləmələr
baş versə də, onun əhatə dairəsi son
dərəcə birtərəfli olmuş və bu proses
tələb edilən səviyyədə axıra
qədər çatdırılmamışdı.
Nəticədə əksər regionların ümumi
sosial-iqtisadi durumu nisbətən aşağı olmuşdur.
Odur ki, müstəqil Azərbaycana keçmişdən miras
qalmış bu problemi qabaqcıl ölkələrin
nümunələri əsasında həll etmək
tələb olunurdu.
Bu
cəhətdən regionların 2004-2008-ci və 2009-2014-cü
illərdə sosial-iqtisadi inkişafına dair dövlət
proqramlarında qarşıya qoyulan tədbirlərin həyata
keçirilməsi çox mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Həmin proqramlarla müstəqil Azərbaycan
iqtisadiyyatının inkişaf yoluna ilk dəfə idi ki,
miqyaslı şəkildə düzgün diqqət yetirildi. Adıçəkilən sənədlərdə
qarşıya qoyulan vəzifələr təkcə regionlarda
məhsuldar qüvvələrin artımında
tarazlığın yaradılması ilə
bölgələrin sosial-iqtisadi inkişafını təmin
etmir, həm də ölkənin ümumi maraqlarına
xidmət edir. Bu vəzifənin həlli isə
dünya bazarlarında məhsullarına böyük
tələbat olan neft-qaz sənayesinin
dirçəldilməsinin gənc müstəqil Azərbaycan
dövlətinin həyatı üçün müstəsna
əhəmiyyətinin düzgün qiymətləndirilməsi
ilə təmin edilə bilərdi. Odur ki,
hər tərəfdən (istər daxildən, istərsə
də xaricdən) çox ciddi əngəllərin
yaranmasına baxmayaraq, ümummilli lider Heydər Əliyevin
ərsəyə gətirdiyi "Əsrin
müqaviləsi"nin ölkənin həyatında
mühüm rolu xüsusi vurğulanmalıdır.
Məhz bu müqavilənin imzalanması öz
sərvətlərinin müstəqillikdən sonra həqiqi
sahibi olan Azərbaycana onlardan hər cəhətdən
önəmli töhfələr gətirmək şansı
verdi. Bu şans reallaşdıqdan sonra bazar
istehsal münasibətləri geniş vüsət aldı,
liberallaşma və çoxcəhətli iqtisadi islahatlar
aparıldı, özəlləşdirmə proqramları
həyata keçirildi, pul-kredit və maliyyə sistemi
yenidən quruldu və bu əsasda milli sahibkarlıq yarandı
ki, onlar da nəticədə regionların hər cəhətdən inkişaf etdirilməsi
üçün əlverişli zəmin yaratdı. Qısa
vaxtda bölgələrdə geniş təyinatlı
infrastruktur şəbəkələri yaradıldı,
mühüm istehsal sahələrini inkişaf etdirmək
üçün elektrikləşdirilmə və
qazlaşdırılma xətləri yeniləşdirildi,
magistral avtomobil yolları yenidən quruldu, Gəncədə, Naxçıvanda,
Lənkəranda və Zaqatalada dünya standartları
səviyyəsində müasir təyyarə limanları
tikildi, müasir xidmət sahələri yaradıldı,
çoxlu yeni məktəblər, müalicə-diaqnostika
mərkəzləri, olimpiya idman kompleksləri inşa olundu
və s. Bu möhtəşəm
işlərin görülməsi üçün
sözsüz ki, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft və
Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərlərinin vaxtında
istifadəyə verilməsinin sahibkarlıq fəaliyyətinin
genişləndirilməsinin, iqtisadiyyatın
şaxələndirilməsi ilə qeyri-neft sektorunun inkişaf
etdirilməsinin, İnvestisiya Şirkətinin və
"Aqrolizinq" ASC-nin yaradılmasının,
daxili investisiyaların yeni istehsal sahələrinin
yaradılmasında üstünlüyünün təmin
olunmasının, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun
yerli iş adamlarına böyük dəstək verməsinin
və digər tədbirlərin həlledici təsiri oldu.
Məlumdur
ki, qabaqcıl ölkələrin hərtərəfli
inkişafının ən vacib əlamətlərindən
biri də onlar arasında yaradılan etibarlı və
səmərəli iqtisadi tərəfdaşlıq
əlaqələridir. Müstəqillik qazandıqdan sonra
Azərbaycan da bu şəraitin imkanlarından
səmərəli istifadə etməyi qarşısına
məqsəd qoymuşdur. Lakin məcburi qaydada yox, bu
tərəfdaşlığın ölkə
üçün ən doğru istiqamətlərini
seçmək yolu ilə. Nəticədə Azərbaycan bu
gün beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıqdan
lazımınca bəhrələnir.
Yeri gəlmişkən xatırlatmaq maraqlıdır
ki, hələ sovet dönəmində belə inkişaf
meyarının zəruriliyi barədə
dəfələrlə yazılsa və deyilsə də, o
zamankı mühitdə buna məhəl qoyanlar
tapılmırdı. Görünür, müvafiq
dairələrdə bu vacib məsələyə
məsul olan adamlar çox yaxşı anlayırdılar ki,
xarici ticarət əlaqələrinin, hətta ümumi
mənzərəsi iqtisadi inkişafın əsas
göstəricilərindən biri kimi qəbul edilsəydi, onda
keçmiş SSRİ respublikalarının
qeyri-bərabər inkişaf etdiyi üzə çıxa
bilərdi. Məhz bunu nəzərə alan ulu
öndər Heydər Əliyev həmin illərdə
Azərbaycanın iqtisadi inkişafında ixrac potensialına
xüsusi diqqət vermişdir. Artıq 1987-ci ildə
respublikanın xarici iqtisadi əlaqələrində
ixracın xüsusi çəkisi 58,2 faiz təşkil edirdi. Müstəqillikdən sonra da ümummilli lider bu
məsələyə münasibətini dəyişmədi,
əksinə, ölkənin ixrac potensialının
genişlənməsi üçün zəruri tədbirlər
gördü. Bu gün isə Prezident İlham Əliyevin
səyi nəticəsində Azərbaycanın beynəlxalq
əməkdaşlığı çox yüksək
səviyyəyə yüksəlib. Ölkəmiz beynəlxalq
əmək bölgüsünün bütün əsas
tələblərinə elmi düşüncə ilə
əməl etməklə özünün milli maraqlarına
müvafiq olan dünyanın əksər dövlətləri
ilə səmərəli iqtisadi əməkdaşlıq
qurub, kənardan heç bir kömək və yardım almadan
öz imkanları daxilində müstəqil
iqtisadiyyatının möhkəm əsaslarını
yaradıb. Az vaxt içərisində Azərbaycanın
nəinki xarici ticarət əlaqələrinin miqyası
artıb, eyni zamanda, əməkdaşlıq etdiyi
ölkələrin coğrafiyası genişlənib və bu
fəaliyyətin iqtisadi səmərəsi xeyli
yüksəlib. Nəticədə az vaxt
ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatın inkişaf
sürətinə görə dünyada qabaqcıl
yerlərdən birinə çıxıb və məhsuldar
qüvvələrin artım imkanları baxımından
çox cəhətdən əksər ölkələri
xeyli üstələyib. Bu gün Azərbaycan Cənubi
Qafqazın ən qüdrətli dövlətinə
çevrilib. Regionun ümumi iqtisadiyyatının əsas
hissəsinin Azərbaycanda cəmləşməsi ölkəmizin
inkişafını sübut edən mühüm faktdır.
Azərbaycanın dünyada nüfuzunun artması
və möhkəmlənməsi ilə onun beynəlxalq
əməkdaşlığının genişlənməsi
ölkə iqtisadiyyatının yüksəldilməsi
üçün əlavə imkanlar açır. 2009-cu
ildə Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsinin
ümumi balansında ixracın xüsusi çəkisi 70,6
faiz olmuşdur. Gələcəkdə isə ölkənin bu
sahədə nailiyyətlərinin daha böyük
olacağına şübhə yoxdur. Yerli tələbatı
əsasən daxili istehsal hesabına təmin etmək və
ixracyönümlü sahələrin inkişaf
miqyasını genişləndirmək məqsədilə
ölkədə hazırda həyata keçirilən
tədbirlər bunu deməyə əsas verir.
Azərbaycanın dünya ölkələri arasında
mövqeyinin möhkəmlənməsi təbii ki, öncə
beynəlxalq əməkdaşlığın günün
tələblərinə uyğun aparılması ilə
əlaqədardır. Prezident İlham Əliyevin
təbirincə desək: "...Ölkəmizin çox
davamlı beynəlxalq reytinqi vardır, bütün reytinq
agentlikləri uğurlarımızı çox yüksək
qiymətləndirir".
Ötən
müddət ərzində regionların da sosial
vəziyyəti və iqtisadi imkanları
yaxşılığa doğru xeyli dəyişmişdir.
Təkcə 2008-ci ildə ölkə üzrə hasil
edilən ümumi məhsulun həcmində regionların
xüsusi çəkisi 19 faizə qədər
qalxmışdır. Son 7-8 ildə
Azərbaycanda 950 mindən çox yeni iş yerləri
açılmışdır ki, onların da 80 faizə
yaxını regionların payına düşür. Çox
sevindirici haldır ki, ölkə iqtisadiyyatında
çalışanların orta illik sayının artıq 50
faizdən çoxu regionlarda cəmləşmişdir.
İstər yerli, istərsə də
xarici iş adamlarının fəaliyyəti üçün
münbit biznes mühitinin yaradılması
nəticəsində sənayenin, kənd
təsərrüfatının, nəqliyyatın, tikintinin,
ayrı-ayrı xidmət sahələrinin
genişləndirilməsi hesabına regionlarda istehsal edilən
məhsullar ölkənin daxili tələbatını
ödəməklə yanaşı, ixrac da olunur. Bu gün
Azərbaycanda elektrik enerjisinin 75 faizi regionlarda istehsal edilir. Bu
həm də o deməkdir ki, regionlar ölkənin enerji
təhlükəsizliyinin təmin edilməsində
həlledici rol oynayırlar. Regionlar həmçinin
Azərbaycanın ərzaq təhlükəsizliyinin təminatında
aparıcı rola malikdirlər.
Regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair
dövlət proqramlarının uğurla həyata
keçirilməsi Azərbaycan üçün
müstəsna əhəmiyyət kəsb edən mühüm
bir məsələnin - məhsuldar qüvvələrin
ölkə ərazisi daxilində düzgün
tənzimlənməsinin gerçəkləşdirilməsinə
də səbəb olmuşdur. Bu, əhalinin regionlar
üzrə düzgün və səmərəli
məskunlaşması işində böyük
əhəmiyyəti olan bir məsələdir. Söhbət
paytaxtda və Abşeron iqtisadi regionunun başqa
məntəqələrində əhalinin və istehsalın
sıxlığının qarşısının
alınmasından gedir. Məlumdur ki, uzun müddət
bölgələrdə bir çox zəruri istehsal
sahələrinin zəif inkişafı həmin
ərazilərdə yaşayan əhalinin Abşeron
yarımadasına, xüsusən, Bakıya axınına
səbəb olmuşdur. Heç də
təsadüfi deyildi ki, 1897-1991-ci illərdə Azərbaycanda
əhali 4 dəfə artdığı halda, Bakıda 16,4
dəfə çoxalmışdı. Digər fakt: sovet
Azərbaycanı əhalisinin 26,2 (1959-cu ilin siyahıyaalma
materiallarına görə), onun dağılması
ərəfəsində isə (1991-ci ildə) 24,4 faizi
Bakıda cəmləşmişdi. Bu
prosesi yalnız son illər regionların sosial-iqtisadi
inkişafına verilən xüsusi diqqət dayandırdı.
Hətta məlum hadisələrdən sonra paytaxtda və
Abşeron yarımadasında qaçqın və məcburi
köçkünlərin kütləvi surətdə
məskunlaşmasına baxmayaraq, regionların inkişafı
ilə əlaqədar urbanizasiya prosesinin
qarşısının alınması ölkə
əhalisinin ümumi sayında Bakının xüsusi
çəkisini xeyli azaltmışdır. Bu, həmçinin
son zamanlar regionlarda əhalinin səmərəli
yerləşdirilməsinə səbəb olmuşdur.
Bölgələrdə hər kvadratkilometrə düşən
əhalinin sayı 2000-ci ildə 72,6, 2003-cü ildə 74,5
olduğu halda, 2009-cu ilin yazına bu rəqəm 78,6
nəfər təşkil etmişdir.
Bununla
belə, etiraf etmək lazımdır ki, iqtisadiyyatın
aparıcı sahəsi olan sənayenin ümumi inkişaf
səviyyəsinə görə regionlar hələ də geri
qalırlar. Müqayisə edək: keçən əsrin
70-80-ci illərində respublika sənayesində məhsul
istehsalının 40 faizi regionların payına
düşürdü. 2009-cu ildə isə regionlar
üzrə bu rəqəm cəmi 5 faizdən bir qədər
çox olmuşdur. Bunun əsas səbəblərindən
biri sənaye müəssisələrinin 60 faizə
qədərinin (2009-cu ilin məlumatına görə)
Bakı şəhəri də daxil olmaqla Abşeron iqtisadi
regionunda toplanmasıdır. Bundan əlavə, regionlarda
fəaliyyət göstərən istehsal təyinatlı
sənaye müəssisələri adətən
kiçikdirlər. Böyükləri isə istehsal
güclərini müxtəlif səbəblərdən
dərhal tam mənimsəyə bilmirlər. Deməli,
regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair dövlət
proqramlarının həyata keçirilməsi qeyri-neft
sektorunun güclü artımına səbəb olmaqla
bərabər, bölgələrdə məhsuldar qüvvələrin
daha miqyaslı artımı üçün hələ
geniş imkanların olduğunu ortaya qoyur. Regionların
inkişafının yaratdığı əlverişli
şərait belə bir əlamətdar cəhəti
üzə çıxarır ki, vaxtilə ümumi
yüksəlişdən kənarda qalmış qeyri-neft
sektoru əsasən regionların hesabına
genişləndirilməlidir. Prezident İlham Əliyev 2010-cu
il aprelin 29-da Salyan rayon ictimaiyyətinin nümayəndələri
ilə görüşü zamanı demişdir:
"...elə etməliyik ki, ölkəmizin inkişafı
bölgələrin hesabına təmin edilsin. Bu, indi əsas
məqsəddir. Yəni, bölgədə, rayon
mərkəzində olan vəziyyət şərait
baxımından böyük şəhərlərdə olan
vəziyyətə yaxın olsun". Bununla da dövlət
başçısı regionların inkişafını
ümumi tərəqqimizin ən vacib
tərəflərindən biri olması kimi xüsusi
qiymətləndirmişdir.
Birmənalı
şəkildə qeyd etmək olar ki, bu gün Azərbaycan
iqtisadiyyatının səmərəliliyini daha da artırmaq
üçün regionlarda çox əlverişli mühit
yaranmışdır. Bu mühitdən istifadə etmək
iqtisadi sahədə keçid dövrünün uğurla
başa çatdığı indiki vaxtda daha zəruridir.
Ölkənin regionları üzrə məhsuldar
qüvvələrin tarazlı tənzimlənməsi
üçün qeyri-neft sektorunun mövcud imkanlara müvafiq
hərtərəfli inkişafı, Azərbaycan
iqtisadiyyatının diversifikasiyası və onun dünya
təsərrüfat sisteminə səmərəli
inteqrasiyası həmin məqsədin gerçəkləşməsinin
həlledici istiqamətlərindən biridir. Prezident İlham Əliyevin sədrliyi ilə
Nazirlər Kabinetinin 2010-cu ilin birinci yarısının
yekunlarına həsr olunmuş iclası göstərdi ki,
respublikanın böyük iqtisadi yüksəlişinin ən
mühüm tərkib hissəsi olan regionların sosial-iqtisadi
inkişafına dair ikinci proqramının da qarşıya
qoyulmuş vəzifələrin həyata
keçirilməsində önəmli rolu olacaq. Bu sırada
birinci növbədə ÜDM-in 85 faizdən
artığını verən özəl sektorun
əsasında hazırda sürətlə inkişaf edən
qeyri-neft sektoru durur. Faktlar göstərir ki, 2010-cu ildən
başlayaraq qeyri-neft sektorunun inkişaf sürəti neft
sektorunun artım sürətini üstələyir. Bu,
bütünlükdə Azərbaycanın, o
cümlədən regionların indidən sonra da yüksək
və səmərəli sosial-iqtisadi inkişafının
davamlılığı üçün müstəsna
əhəmiyyəti olan bir faktdır. Belə
diqqətəlayiq inkişaf meyli, ilk növbədə,
ölkənin bütün ərazilərindəki
müxtəlif təbii sərvətlərin və onlara
bərabər başqa amillərin geniş imkanlarından
Azərbaycanın iqtisadi qüdrətinin
möhkəmləndirilməsi üçün
istifadəyə yeni və əlverişli şərait
yaradır. Lakin bəzən yerli sərvətlərin
ölkənin mükəmməl inkişafı naminə
vacibliyini lazımınca dəyərləndirməyən
müxtəlif fikirlər də səslənir. Hətta bir
sıra başqa ölkələri nümunə kimi misal
göstərərək qeyd edirlər ki, gətirilmə xammal
ilə də müasir texnologiyaların, elmi-texniki
nailiyyətlərin geniş tətbiqi sayəsində
güclü iqtisadiyyat yaratmaq mümkündür.
Düzdür, amma hər halda, istehsalın səmərəli
inkişafı üçün yerli xammaldan istifadə daha
düzgündür. Nəzərə alınmalıdır ki,
müəyyən xammal məhsulları üzrə
ölkələrin idxal-ixrac əməliyyatlarında tez-tez
gərginləşmə halları yarana və bunun da
nəticələri ağır ola bilər.
Azərbaycan
iqtisadiyyatının həm yerli təbii
sərvətlərə, həm də müasir texnologiyalara
əsaslanması, elmi-texniki nailiyyətlərlə
yeniləşməsi az dövlətlərə qismət olan
bənzərsizliklərdən biridir. Bu hər iki amil Azərbaycan
iqtisadiyyatının bundan sonra da təminatlı və
etibarlı inkişafının əsasını
təşkil edir. Yerli sərvətlərin bolluğunun
hər hansı bir ölkənin iqtisadi inkişafındakı
əhəmiyyəti dünya təcrübəsində
çoxdan təsdiqlənmişdir. Elə Azərbaycanın
özü də bu cəhətdən yaxşı
nümunə ola bilər. Son zamanlar qeyri-neft sektorunun
şaxələnməsi məgər bunun nəticəsi
deyilmi?
Azərbaycanın
uğurlarından biri də ölkədə investisiya
mühitinin xeyli yaxşılaşmasıdır. Azərbaycan
müstəqillik şəraitində ilk dəfə öz
təbii sərvətlərindən əldə etdiyi
mənfəətin və onun icrasının əsl sahibi
olmuşdur. Məhz ulu öndər Heydər
Əliyevin ərsəyə gətirdiyi möhtəşəm
yeni neft strategiyasının təntənəsi
nəticəsində ölkəmiz qazanılan maliyyə
resurslarını öz istəyinə uyğun olaraq sərf
etmək kimi fürsət qazandı. Bakı-Tbilisi-Ceyhan və
Bakı-Tbilisi-Ərzurum boru kəmərlərinin işə düşməsindən sonra - 2007-ci
ildən başlayaraq ölkədə əsas kapitala
bütün mənbələr hesabına yönəlmiş
vəsaitlər içərisində daxili investisiyaların
xüsusi çəkisi 61,9 faizdən 2009-cu ildə 79,9
faizə qalxdı. Başqa sözlə, indi daxili vəsait
qoyuluşları xaricdən cəlb edilən vəsaiti 4
dəfə üstələyir. Bu da imkan verir ki, Azərbaycan
milli iqtisadiyyatının keçmiş dövrdən
müstəqil ölkəmizə miras qalan birtərəfli inkişafını
aradan qaldırsın.
Müstəqillik
şəraitində regionlarda iqtisadi inkişafın
mahiyyəti və məqsədi də tamamilə
dəyişmişdir. Bölgələrdə hazırda
istehsalın inkişafı ilk növbədə,
ölkənin, o cümlədən regionların tələbat
və problemlərinin həlli ilə
uzlaşdırılır. Bu cəhətdən regionlarda yerli
sərvətlərdən istifadənin xarakteri də
kökündən dəyişmişdir. Məlumdur ki,
əvvəlki dövrlərdə Azərbaycanın qiymətli
təbii sərvətləri ilkin emaldan sonra yarımfabrikat
kimi başqa yerlərə göndərilirdi. Daha yüksək
əməktutumlu və istehsalın yüksək gəlirliyi ilə
səciyyələnən sonrakı mərhələləri
əsasən Sovet İttifaqının başqa
yerlərində davam etdirilirdi. Hazırda Azərbaycanın
təbii sərvətlərindən hazır məhsullar almaq
üçün ölkənin özündə ardıcıl
tədbirlər həyata keçirilir. Lakin yerli
tələbatı ödəmək və xammal sərvətlərindən
daha səmərəli istifadə etmək imkanları
ölkədə hələ çoxdur. Bunu toxuculuq
sənayesinin timsalında nəzərdən keçirək.
Azərbaycan hazırda yüngül sənaye məhsulları
istehsalına görə hətta keçən əsrin
70-80-ci illəri ilə müqayisədə çox geri
qalır. Bunu demək kifayətdir ki, 80-ci
illərin əvvəllərində toxuculuq sənayesinin
üstünlük təşkil etdiyi yüngül sənaye
Azərbaycan sənayesində məhsul istehsalının
həcminə görə 24-25 faizə malik olmuşdur
(müqayisə üçün bildirək ki, indi bu
rəqəm 0,2 faizdir). O illər respublikada
xüsusən, toxuculuq və ayaqqabı istehsalı
sahələri inkişaf etmişdir. Təkcə bir faktı
göstərək ki, 1985-ci ildə Azərbaycanda 189 milyon
kvadratmetr parça, 20 milyon cüt ayaqqabı istehsal
olunmuşdur. Həmin zaman təkcə toxuculuq sənayesi
müəssisələrində 100 mindən artıq adam
çalışırdı.
Lakin
müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycan
üçün çox gərəkli olan bu sənaye
sahələri məlum səbəblərdən
tənəzzülə məruz qaldı və indiyəcən
də vəziyyət düzəlməyib. Hazırda bu
məhsullar ölkədə keçən əsrin
ortalarına nisbətən on dəfələrdən az
istehsal olunur. İş o yerə çatıb ki, toxuculuq
malları və ayaqqabı 2009-cu ildə Azərbaycanın
idxalının 10 faizdən artığını
təşkil etmişdir. Bu, ölkənin şəraitinə
və imkanlarına tamamilə uyğun olmayan yolverilməz
haldır. Çünki həmin malların istehsalı
üçün bu gün ölkədə daha
əlverişli mühit mövcuddur. Azərbaycanda bu
sahələrin inkişafı üçün kifayət
qədər xammal ehtiyatı ilə yanaşı, istehsalın
təşkili məqsədilə bütün zəruri imkanlar
var. Peşəkar kadr və ustalar sarıdan da
problem yoxdur. Əsası isə odur ki, bu sənaye
məhsullarına tələbat çox böyükdür.
İstehsalın bu yüksək əməktutumlu (Azərbaycan
üçün çox vacib şərtdir) və gəlirli
sahələrinin inkişafına yerli iş adamlarının,
müxtəlif şirkətlərin və
Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun soyuq
münasibəti ən azı, təəccüb doğurmaya
bilməz. Həm də nəzərə almaq lazımdır
ki, əvvəllər bu sahələr üzrə
yaradılmış çoxlu müəssisələr indi
də mövcuddur. Söhbət sadəcə olaraq onları
mütərəqqi texnologiyalar əsasında
müasirləşdirməklə ölkə iqtisadiyyatında
son dərəcə vacib ənənəvi sənaye
sahələrini yenidən dirçəltməkdən gedir. Belə olarsa, Azərbaycan müxtəlif toxuculuq
parçaları və ayaqqabı ilə öz
tələbatını ödəməklə yanaşı,
dünya bazarlarına da yüksək keyfiyyətli və
rəqabətədavamlı ucuz məhsullar da (ilk növbədə,
yerli xammalın və başqa münasib istehsal
şəraitinin olması nəticəsində) çıxara
bilər. Üstəlik, toxuculuq sənayesinin tələb
olunan səviyyədə inkişafı ilə qabaqcıl
ölkələrdə olduğu kimi, mədən sənayesi
və emal sənayesi arasında nisbəti sonuncunun xeyrinə
dəyişmək mümkündür.
Azərbaycanın
daha güclü inkişafına xidmət edəcək
müxtəlif ehtiyat mənbələri kənd
təsərrüfatında da mövcuddur. Xüsusən,
əkin sahələrinin müasir quruluşunun torpaq-iqlim
şəraiti baxımından
təkmilləşdirilməsinə ehtiyac var. Əkin
sahələrinin quruluşunun təkmilləşməsi
isə öz növbəsində müxtəlif emal sənaye
sahələrinin inkişaf imkanlarını xeyli
genişləndirə bilər.
Söz yox
ki, regionların hərtərəfli istehsal potensialının
ildən-ilə artan nəticələri göz
qabağındadır. Hələlik əsasən
dövlətin maliyyə dəstəyi ilə yaşayan və
inkişaf edən bu ərazilərdə qeyri-neft sektoru
sahələrinin çox sürətlə
şaxələnməsi və yüksəlişi baş
verir. Nazirlər Kabinetinin 2010-cu ilin yekunları ilə
bağlı keçirilmiş iclasında ölkə Prezidenti
demişdir: "Regionlarda işlər yaxşı gedir,
regional inkişaf proqramı icra edilir. Keçən il 70
mindən çox iş yeri açılmışdır, onun
53 mini daimi iş yeridir. Regional inkişaf
proqramlarının icrasının başlanmasından,
yəni, 2004-cü ilin fevralından bu günə qədər
ölkəmizdə 900 mindən artıq iş yeri
açılmışdır ki, bu da işsizliyin aradan
qaldırılması üçün, demək olar, əsas
amildir. Bununla bərabər, iş yerlərinin
açılması, yeni müəssisələrin işə
salınması nəticəsində ölkə daxilində
istehsal olunan malların sayı artır. Bizim ixracdan
asılılığımız azalır. Biz artıq
qeyri-neft ixrac potensialına malikik və öz
məhsullarımızı artıq başqa
ölkələrdə nümayiş etdiririk. Bu il həmin
siyasət daha da sürətlə aparılmalıdır".
Asəf NADİROV,
Akademik
Azərbaycan.- 2011.-5 fevral.- S. 5.