Zəfəran

Abşeronun nadir nemətləri

Abşeron torpağının altı "qara qızıl"la zəngin olduğu kimi, üstü də qızıla bərabər nadir nemətlərin yetişdirilməsi üçün əlverişli məkan hesab olunur.

Abşeronda becərilən nadir nemətlərdən biri - ən qiymətlisi zəfərandır.

Dünyanın bir sıra ölkələrində, o cümlədən İspaniyada, İtaliyada, İranda, Əfqanıstanda, Çində becərilsə də, Abşeron zəfəranının tayıbərabəri yoxdur! Yarımadanın iqlimi və torpağı bu nadir bitkinin ən yüksək keyfiyyət göstəricilərinə malik olmasına imkan yaradır.

Zəfəranın Abşeron yarımadasında yayılmasının tarixi çox qədim olmasa da, bu qiymətli bitkinin əkin sahələri sürətlə genişlənmiş, şəxsi həyətlərdə, dənizkənarı bağ sahələrində zəfəran üçün ayrıca guşələr ayrılmış, xalq seleksiyaçıları bu qiymətli bitkiyə aqrotexniki qulluğun incəliklərini dərindən öyrənmiş, xeyirxah niyyətlə az-çox torpağı olan hər kəsin bu təcrübədən faydalanmasına yardımçı olmuşlar.

Zəfəranın Abşeronda becərilməsinin ən mühüm üstünlüklərindən biri də bu nadir bitkinin süni suvarmaya tələbatının olmamasıdır. Zəfəranın vegetasiya dövrü sentyabr-aprel aylarına düşür ki, həmin dövrdə torpağın təbii yağıntıdan topladığı nəmlik soğanaqların normal inkişafına və vaxtında çiçəklənməsinə kifayət edir. Nadir hallarda payız quraqlıq keçdikdə zəfəran əkilmiş sahələr sentyabrın sonu, oktyabr ayının əvvəllərində suvarılır. Zəfəranın bitib yaşaması üçün ölkəmizdə məhz Abşerona xas isti və quru keçən yay, yağışlar, gec başlayan payız, nisbətən isti keçən qış vacibdir.

Zəfəran əkiləcək sahə əvvəlcədən dərin şumlanıb gübrələnməli, arata qoyulmalı, yazın ortalarında alaq otları toxumlamazdan əvvəl nisbətən dayaz şumlanmalı, yay aylarında suvarmadan bir neçə dəfə yumşaldılmalıdır.

Zəfəran yumru soğanaqlar vasitəsilə artırılır. İstismar müddəti (4-5 il) başa çatmış əkin sahəsindən çıxarılan soğanaqların standarta uyğun olanları (diametri 2-3 santimetr) seçilir, cərgə araları 50 santimetr, soğanaqların arası 8-10 santimetr olmaqla dərin şumlanmış, kifayət qədər üzvi və mineral gübrələrlə zənginləşdirilmiş, əkin ərəfəsində təkrar yumşaldılmış torpağa 18-20 santimetr dərinlikdə basdırılır, eyni sahədə beşinci ilədək saxlanılır. Həmin istismar müddəti başa çatdıqdan sonra mayın axırı, iyun ayının əvvəllərində soğanaqlar çıxarılır, bir neçə gün kölgədə qurudulduqdan sonra hava keçirən qutulara yığılıb nəm çəkməyən köfgə yerdə saxlanılır. Növbəti əkin avqustun üçüncü ongünlüyünə yuxarıdakı qaydada aparılır. Standarta uyğun olmayan xırda soğanaqlar ayrı sahədə sıx cərgələrlə basdırılır, bir ildən sonra əsas sahəyə köçürülür.

Kəndlilərin "könüllü" kollektiv təsərrüfatlarda - kolxozlarda birləşdirilməsinədək, başqa sözlə, ötən əsrin 30-cu illərinədək tarıxi statistika Abşeronda bütövlükdə il ərzində quru zəfəran istehsalının 1,6 tona çatdırıldığından xəbər verir.

Hələ Abşeron rayonunda gənclərin o zamankı ən nüfuzlu kütləvi-siyasi təşkilatı olan komsomola rəhbərlik etdiyim gənc yaşlarımda abşeronlu ahılların zəfəran barədə söhbət düşəndə dedikləri "vaxtilə bir cibdə yerləşdirilmiş bir kisə zəfəranın hesabına Həcc ziyarətinə gedib-gələn adamlar olub" xatırlamaları yaddaşımda indi də qalmaqdadır.

Təəssüf ki, ictimai təsərrüfatlarda birləşmək zorunda qalan Abşeron kəndlisi öz istəyinə görə deyil, kolxoza yuxarıdan göndərilən planın doldurulması naminə işləməyə məcbur edilirdi.

Kollektivləşmə prosesində kəndlilər torpaqları, mal-qarası, toxum materialları, qoşqu və yük heyvanları və s. ilə kolxozlara "daxil olurdular". Beləcə, zəfəran soğanaqları da kolxozlara verilməli oldu.

Abşeron rayonunun təsis edildiyi 1963-cü ilədək yarımadadakı kollektiv təsərrüfatların əksəriyyətində zəfəran becərilirdi. Yeni rayonun yaradılması ilə bütün Bakıətrafı kolxozlar sovxozlara çevrildi və o zaman SSRİ məkanında kənd təsərrüfatında dərin ixtisaslaşdırma şüarı altında islahatlar bu rayonda daha sürətlə aparılırdı.

Elmlər Akademiyası Botanika İnstitutunun rəyi əsasında ixtisaslaşmış zəfərançılıq sovxozu üçün Bilgəh kəndi seçildi. Digər təsərrüfatlardan zəfəranın əkin materialı toplanıb həmin sovxoza verildi. Başqa sovxozlarda zəfəran becərilməsi qadağan olundu.

Ədalət naminə qeyd olunmalıdır ki, Bilgəh sovxozunun zəfəran istehsalı üzrə ixtisaslaşmasından sonra dövlət səviyyəsində bu qiymətli bitkiyə diqqət artırılmışdı. Alimlər sübut etmişdilər ki, məhz Bilgəhdə yetişdirilən zəfəranın çiçəyinin ləçəklərindən də yağ almaq mümkündür və bu yağın dəyəri zəfəranın qurudulmuş tellərinin qiymətinə bərabərdir. Sovxozda institutun xüsusi laboratoriyası fəaliyyət göstərirdi.

Sovxozda zəfəranın əkin sahəsi müxtəlif illərdə 130-150 hektar, quru zəfəran telinin illik istehsalı 125-140 kiloqram həddində olurdu.

Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərinədək SSRİ məkanında yalnız Abşeronda istehsal olunan zəfərana keçid dövründə biganə münasibət ümumiyyətlə bu sahənin unudulması ilə sonuclandı.

Nə yaxşı ki, bilgəhlilər torpaqlarının bu qiymətli, nadir nemətinin birdəfəlik sıradan çıxmasına yol vermədilər. İlk öncə ayrı-ayrı həmkəndlilərindən xeyli əkinəyararlı zəfəran soğanağı toplayıb əkin sahəsini tədricən genişləndirməklə 2010-cu ildə 23 hektara çatdırmışlar.

Abşeronun nadir nemətlərindən olan zəfəranı hər kəs öz həyətyanı sahəsində becərməklə ən azı öz ailəsinin və yaxınlarının bu qiymətli nemətə olan ehtiyacını ödəyə bilər.

Bütün nadir bitkilər kimi, zəfəranın daha bir cazibədarlığı ondadır ki, kiçik-böyüklüyündən asılı olmayaraq zəfəran plantasiyasının çiçəkləndiyi günlərdə yaranan gözəlliyə tamaşadan doymaq olmur. Hər çiçəyindən boylanan 6 ləçək yaratmaqla, Allah bu qiymətli neməti insanlara bəxş edəndə ortada üç telə ayrılan qızılı "meyvəyə" toxunulmasın deyə, ləçəklərə bərabər iki hissəyə bölünmək xüsusiyyəti də verib.

İmkanı olan hər kəs az-çoxluğundan asılı olmayaraq zəfəran becərsə, torpağımızın şöhrətinin artmasına xidmət göstərmiş olar.

Elmxan Mehrəliyev,

Abşeron rayonu

Azərbaycan.- 2011.-13 fevral.- S. 7.