Tale yazısı

1988-ci ilin fevralı. Ermənilərin sitat gətirməyi xoşladıqları Sumqayıt hadisələri. Necə deyərlər, ssenarist də kənarda qaldı, dirijor da, baş rolların ifaçıları da. Zərbə sadə adamlara, tamaşaçılara, yoldan ötənlərə, təsadüfi epizodik rollarda çıxış edənlərə dəydi. Bilmək olmurdu ölən kim idi, öldürən kim. Amma ermənilər tərəfindən qurulan tamaşa oynanıldı. Hətta bu faciəni lentə almaq üçün dünyanın bir çox ölkəsindən, eləcə də Ermənistanın özündən təşrif buyurmuş operatorlar, fotoqraflar əvvəlcədən öz yerlərini tutdular. Uydurulmuş səhnələr və montaj sonranın işi idi.

Fakt o idi ki, Sumqayıtda erməniləri qırırdılar. Amma qıran kim idi? Qriqoryan, Arakelyan, yoxsa Əhmədov, Orucov? Moskvada keçirilən üzdəniraq məhkəmələr belə hesab etdi ki, əsl qatil Əhməd Əhmədovdur. Nədənsə ölüm hökmünə tələsdilər. Gərək bəzi günahları da onun boynuna yıxaydılar ki, Qarabağ hadisələrinin əsas səbəbkarı da elə odur. Ermənistan adlanan, əslində bu qədim türk yurdundan qovulacaq 300 min didərgini də yer-yurdundan o eləyib. Nə çətin iş idi? Lap 90-cı ilin yanvar hadisələrini də sonralar Əhmədovun boynuna yıxmaq olardı. Görünür, ağıllarına gəlməyib. Bir də nə fərqi var, Əhmədov olmasın, Məmmədov olsun. Təki qovğalar "yan"lardan ötüşsün. Məqsəd o günlərdən söhbət açmaq deyil. Dediyimiz odur ki, itə daş atan qaldı kənarda...

Haradan əsirdi bu ölüm qoxulu küləklər? Üstümüzə əzrayıl kimi şığıyan bu ruzigar, sən demə, neçə illər idi ki, Ermənistandan üzü bəri yol gəlirdi. Bizi yerli-dibli yıxmağa, öldürməyə məqam gəzirdi.

O gün bir ana ağı deyərək balasını haraylayırdı. Onun nalələri ürəkləri parça-parça edirdi. 20 il idi ki, Sürəyya ana namərd qonşularımızdan çəkdiyi zillətin ağırlığı altında əzilirdi. İndi-indi üzü gülüb simasına təbəssüm qonmuşdu ki, Sumqayıt hadisələri baş verdi. Sonbeşiyi Nazim (Canpolad) Bakıya, oxuduğu M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutuna getməli idi. Görənlər, eşidənlər danışırlar ki, o gün yad əsgərlər tankları yolun kənarında dayanmış adamların üstünə sürüblər. "Qayda-qanun" yaratmağa gələnlər günahsız insanları yerindəcə qanına qəltan edirdilər. Evdə hamının Nazim çağırdığı, pasportunda adı Canpolad yazılan o tələbə gənc də elə bu faciəyə düçar olub. Anası Sürəyya xanım danışır: "Evdən çıxanda dedi ki, yol-iriz pisdir, gəlməsəm, narahat olma. Şəhərdə qalacağam. Üç gün meyitxanada qalan balam, elə bilirdim ki, xalasıgildədir. Ağlıma necə gələrdi ki, 20 il bundan əvvəl mənə dağ çəkən ermənilər ürəyimə ondan da betər yara vuracaqlar?!"

Valideynləri doğma yurdu tərk edəndə Nazimin üç yaşı var idi. Anasının qucağında mışıl-mışıl yatırdı. Hərdən də üzünə tökülən göz yaşlarından diksinərək yarıyuxulu deyərmiş: "Ana, nolar, ağlama".

Nə idi bu sürgünün səbəbi? 1967-ci ildə Zəngəzur mahalının Sisian (Qarakilsə) rayonunda türklərin qəddar düşməni, qaniçən Andranikə heykəl qoymaq istəyiblər. Rayonun Şəki kəndində yaşayan azərbaycanlılar dərhal öz etirazlarını bildiriblər. Həmin Nazimin babası, qohumları deyiblər ki, biz öz gözümüzlə görmüşük Andranik insanlara necə zülmlər edib, azərbaycanlı qadınların kürəyinə qaynar samovar bağlayaraq başlarına hansı zülmləri gətirib. Biz ölərik, amma o daşnaka heykəl qoyulmasına razı olmarıq. Katib çox fikirləşəndən sonra kəndin "başbilənlərini" - daşnakları yanına çağıraraq göstəriş verib: "Elə etməlisiniz ki, o nəsildən kənddə bir nəfər də qalmasın. Bizim işlərimizə mane olurlar. Nə qədər ki Orucovlar nəsli var, ora-bura, Moskvaya yazacaqlar. Qoymayacaqlar ki, biz Andranikə abidə ucaldaq".

Bir il sonra Novruz bayramında Şəki kəndində bir erməni uşağına güllə atdılar. Əsl qatil qaldı kənarda (öz millətlərindən qan düşmənləri varmış). Bu qanlı cinayəti 8-ci sinifdə oxuyan Fikrətin üstünə yıxaraq ona 10 il, atası Məhyəddin kişiyə də 2 il iş kəsdilər. Yenə də ürəkləri soyumadı. Rayon rəhbərlərinin fitvası ilə iki ay ərzində 24 ailə kənddən çıxarıldı. Beləliklə, ehtiyat edilən nəsildən Şəkidə bir nəfər də qalmadı. Sən taleyin qəsdinə bax ki, 20 ildən sonra həmin dərdli ailəyə daha bir dağ çəkildi. Üç yaşında anasının qucağında doğma yurdunu tərk edən Nazim (Canpolad) Orucov 20 ildən sonra erməni vəhşilərinin törətdiyi münaqişənin qurbanı oldu. Qarakilsənin bu igid oğlu cəmi 23 il yaşadı.

Beləcə dərd göyərərmiş və elə göyərə-göyərə evdən-evə, eldən-elə ötərmiş. Əvvəllər Sürəyya xala tək Nazim deyib ağı çəkirdi. İndi bu başıbəlalı qadının ürəyi para-para olub. Bilmir hansı şəhidə ağlasın? Vaqif çağırsın, Aqil desin, yoxsa Fəxrəddini, Vüqarı, Farizi oxşasın. Nazim-Canpoladın dəfn olunduğu gün - martın 4-də hər il evində yas məclisi qurulur. Şəhidlərimizin ruhuna Quran oxutdurur, ehsan verir. O qara paltarlı ana qara günlərimizin canlı heykəlinə çevrilib. Bir yönü Saraydakı qəbiristanlıqdı - Nazimin cismi uyuyan yerdi, bir yönü də Şəhidlər xiyabanıdı.

...Bakının Saray kəndində erməni zülmündən didərgin düşərək burada məskunlaşan xeyli şəkili yaşayır. Xeyirdə-şərdə bir yerə yığışaraq Şəkidə keçən günləri yada salırlar:

Əzizinəm, düşən ağlar,

Qürbətə düşən ağlar.

Yurd atmaq çətin dərddi,

Bu dərdi çəkən ağlar.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2011.-27 fevral.- S. 7.