Şirvan xəzinəsinə aparan yollar

Azərbaycan torpaqlarının yeraltı və yerüstü sərvətlə - xəzinə ilə dolu olması yaxın-uzaq düşmənlərin, onlara göz dikənlərin zaman-zaman rahatlığını pozub. Ona görə də yadellilər bu torpağı torba ilə daşımaqdan belə, çəkinməyiblər.

Tarixən başı qalmaqallar çəkmiş obalarımızdan biri Şirvan ərazisidir. Əfsanə və rəvayət formasında bizə gəlib çatan tarixi məlumatlarda göstərildiyinə görə, Şirvan dağlarında xəzinə gizlədilib. Guya, Makedoniyalı İsgəndər dünyanı fəth edərkən topladığı xəzinəni Şirvana göndərib. Həmin xəzinənin Şirvanın hansı bölgəsində gizlədilməsi barədə isə bilgi yoxdur. Teymurləngin Şimali Qafqazdan yığdığı sərvətin Xəzinə dağında, Şirvanşah Fərrux Yəsar Şirvan şahlığının xəzinəsini Gülüstan qalasında, Mustafa xanın bu mahaldan əldə etdiklərini Fit dağında gizlətmələri barədə məlumatlar yayılıb. Lakin indiyə kimi həmin xəzinələrin nə yerini bilən olub, nə də uzun illər axtarılsa da, tapan.

Əslində, Şirvan xəzinələrlə dolu bir ərazidir, Azərbaycanın zəngin bölgələrindəndir. Şirvanın əsl xəzinəsi onun abidələridir, mədəni irsidir. Əsrlərin yaşıdı olan Diri Baba, Gülüstan, Qədim Şamaxı, Cümə məscidi, Buğurt, Yeddi Günbəz, Orta əsr Ağsu şəhəri, Şeyx Dursun, Qulartəpə, Mehrəvan, Cavanşir, Basqal, Lahıc, Fitdağ və s. açılmamış, oxunmamış daş kitabələrdir. Onlar zaman keçdikcə üzə çıxarılmış, tədqiq olunmuş və mənəvi sərvətlərimiz siyahısına daxil edilmişlər.

Tariximizin açılmış və açılmamış qatlarının tədqiqi və təbliği ilə məşğul olan "Miras" ictimai birliyi və Ağsu arxeoloji ekspedisiyasının birgə layihəsi əsasında iyun ayının birinci həftəsində kütləvi informasiya vasitələri nümayəndələri üçün növbəti dəfə brifinq keçirildi. "Ağsuda aparılan arxeoloji tədqiqatların ən yeni nəticələri" və "Şirvan xəzinəsinə aparan yollar" mədəni irs turlarının təqdimatının keçirilməsində məqsəd sirlər xəzinəsi üzərinə KİV vasitəsilə daha gur işıq salmaq, onları xalqa və ölkəmizə səfər edən turistlərə lazımi şəkildə nümayiş etdirməkdir. Bu isə, əlbəttə, qədim mədəniyyət abidələrimizə təkcə dövlətin deyil, həmçinin ictimai auditoriyanın maddi və mənəvi dəstəyi, mühafizəsi, bir sözlə, tarixi keçmişin mirasına doğma münasibət və vətəndaşlıq mövqeyidir.

Brifinq iştirakçıları yolüstü "Şirvan xəzinəsinə aparan yollar" mədəni irs marşrutuna daxil olan Diri Baba türbəsini (Qobustan şəhərində) ziyarət etdikdən sonra Şamaxı rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyindəki xəzinə ilə tanış oldular. Burada minillik tarixi əhatə edən Şirvanşahlar dövlətinin (VI-XVI əsrlər), eləcə də bu diyarın ulu keçmişini bu günümüzə çatdıran eksponatlar - nadir incilər toplanıb desək, daha doğru olardı. Ümumiyyətlə, muzey olduqca zəngindir.

Ekspedisiyanın proqramının əsas hissəsi ötən il aşkar edilmiş orta əsr Ağsu şəhər kompleksi ilə yaxından tanışlıq idi. Odur ki, Ağsu Rayon İcra Hakimiyyətinin KİV nümayəndələri üçün təşkil etdiyi brifinq Ağsu dolaylarında, qədim və yeni Ağsu şəhərlərinin panoramının göründüyü bir məkanda keçirilməsi təsadüfi deyildi.

Məlumat üçün deyək ki, "Miras" Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi milli sərvətlərimizdən sayılan maddi-mədəniyyət nümunələrinin araşdırılması fəaliyyətinin əsas hissəsini təşkil edir. "Miras"ın təşəbbüsü və maliyyə dəstəyilə AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu və Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin əməkdaşlarından ibarət birgə ekspedisiya orta əsr Ağsu şəhərini aşkara çıxarıb və orada muzey yaradılıb. Adı çəkilən "Şirvan xəzinəsinə aparan yollar" mədəni irs turlarının da Azərbaycanda arxeoloji turizmin inkişafına təkan verən layihə olması barədə bələdçi - Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin şöbə müdiri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, "Miras" mədəni irsin öyrənilməsinə kömək ictimai birliyin sədri Fariz Xəlillinin və sədr müavini Arzu Soltanın verdikləri məlumata görə, bu ilin may ayında Türkiyə Cümhuriyyəti Doqquz Eylül Universiteti Qafqaz və Orta Asiya Arxeologiyası Araşdırma Mərkəzinin təşkilatçılığı ilə Manisa elinin Dəmirçi qəsəbəsində III Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı keçirilib. Respublikamızın arxeoloq və etnoqraflarını həmin tədbirlərdə F.Xəlilli təmsil edib. Əsas mövzusu türkdilli xalqların etno-mədəni tarixi olan, üç bölmədən ibarət (arxeoloji mədəniyyət, etnik mədəniyyət və mənəvi mədəniyyət) konfransda dünyanın 60 ölkəsindən gəlmiş arxeoloq və etnoqraf qatılıb. Konfransda "Orta əsr Ağsu şəhəri" mövzusunda məruzə ilə çıxış edən Fariz Xəlilli həmkarlarının diqqətini bir daha ölkəmizin maddi-mədəniyyət nümunələri ilə zənginliyinə yönəldib. IV Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiya Konfransının Azərbaycanda - "Orta əsr Ağsu şəhəri"ndə keçirilməsi qərara alınıb.

Ağsu Şirvan bölgəsinin hələ qədim dövrlərdən inkişaf etmiş yaşayış məntəqələrindən biridir. Ağsu özünün sərt dolayları ilə də yaxşı tanınır. İlin yay fəslində Ağsu dağının aşırımında hava çox sərin keçir. Ona görə də Bakıdan bir günlük də olsa, bura dincəlməyə gələnlərin sayı-hesabı olmur.

Ağsu Böyük Qafqazın ətəklərində, Şamaxıdan 37 km məsafədə yerləşir. Şəhərdən 3 km aralıdakı Şeyx Dursun məqbərəsi 1399-cu ildə ucaldılıb. Piri Bəxtiyar türbəsi, Qaraqoyunlu kəndində Ağ və Qırmızı gümbəzlər, Mustafalı kəndində Şeyx Əmir Əhməd türbəsi, şəhərin şərqində XVIII əsrin yadigarı olan tikililərin xarabalıqları bu yerlərin dünənindən soraq verən maddi-mədəniyyət və dini abidələridir.

EAğsu şəhərini keçib, yeraltı, "Orta əsr Ağsu şəhəri"nin üzə çıxarılmış daş küçələri ilə irəliləyirik. Azərbaycanın, Cənubi Qafqazın, xüsusilə, türk dünyasının XVIII əsr şəhər mədəniyyətini öyrənmək üçün geniş imkanlara malik olan "Orta əsr Ağsu şəhəri"nin tədqiqinə 2010-cu ilin mart ayından başlansa da, indiyə kimi 7000 kvadratmetr sahə açılıb, mindən artıq eksponat burada yaradılan muzeyə təhvil verilib. Əsası XVIII əsrdə Nadir Şah tərəfindən qoyulan Ağsu şəhəri az vaxt ərzində əhalisinə və ərazisinə görə Arazdan şimalda ən böyük yaşayış məntəqəsinə çevrilib.

Şəhərin öyrənilmiş iki hissəsində arxeoloji sahənin üzəri örtülüb, qalıqlar konservasiya edilib. Tapıntılar öz yerlərində nümayiş etdirilir ki, bu da onların bir daha erroziyaya uğramasının qarşısının alınmasında vacib şərtlərdəndir.

Layihə arxeoloji turizmə hesablandığı üçün qazıntı sahəsinin üzərinin örtülməsi, tikililərin konservasiyası, arxeoloji materialların bərpası işləri görüldükdən sonra ekspozisiyanın yaradılmasına başlanıb. Bu ilin fevralından 3-cü qazıntı sahəsindəki sənətkarlıq məhəlləsi sərgi kompleksinin açılışı olub. 4-cü qazıntı sahəsində də analoji işlər görülür və yaxın vaxtlada bu kompleks Azərbaycanda arxeoloji turizmin inkişafı istiqamətində öz sözünü deyəcəkdir.

Sənətkarlıq məhəlləsi sərgisi inventara düşməyən saxsı və fayans qırıqlarından hazırlanmış dəmirçi sexi, təndirxana və bulaqbaşı kompozisiyalarından ibarət mozaika ilə başlanır. Məhəllələrdən başlayıb əsas küçəyə çıxan yolun kənarlarında misgər, dəmirçi və sümük işi sexi görünür. Bunların qonşuluğunda isə dərzi sexi və boyaq dükanı yerləşir. Boyaq dükanının qarşısı nisbətən geniş binalarla əhatələnmiş meydandır. Bu sex və dükanlardan, bina və həyətlərdən, küçə və meydanlardan aşkar olunmuş maddi-mədəniyyət nümunələri bilavasitə tapıldığı yerdə qoyulmaqla, bir növ şəhərin ilkin görkəmi bərpa olunub. İri eksponatlar açıqda, tapıldığı yerdə, xırda və nadir tapıntılar vitrinlərdə təqdim edilir. Divarlarda şəhər ərazisində aparılan qazıntılardan görüntüləri, bununla bağlı keçirilmiş sərgi və konfransları, seminar və ekskursiyaları, tapıntıları göstərən informasiya panelləri, 3D filmin nümayiş etdirildiyi monitorlar qoyulub. Sərgi kompleksi bir marşrut boyunca olub, heç yerdə kəsişmir, quraşdırılmış kameralar kompleksi gecə-gündüz nəzarətdə saxlamağa imkan verir.

Bələdçi onu da bildirdi ki, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi abidənin tədqiqi və konservasiyası istiqamətində görülmüş işləri nəzərə alaraq, "Orta əsr Ağsu şəhəri" arxeoloji turizm marşrutlarına daxil edib. Turizm ilinə töhfə olan bu kompleks ilin bütün fəsillərində ziyarət üçün açıqdır.

Tədbirin sonunda "Miras" Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi maddi-mədəniyyət abidələrinin tədqiqi və təbliğində fərqlənən KİV təmsilçilərini diplomlarla təltif etdi. 2011-ci ilin ekoturizm ili olmasını nəzərə alsaq, adıçəkilən tədbirin əhəmiyyəti olduqca böyükdür.

Beləliklə, qeyd etməyə dəyər ki, Şirvan xəzinəsinə aparan yollar tariximizin alt qatlarınadək uzanırE

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan.- 2011.-7 iyul.- S. 7.