Uzun ömrün naxışları

Sovet dönəmində yaşayıb-yaradanların bir çoxunun xalq və hökumət qarşısında xidmətləri SSRİ-nin müxtəlif mükafatları ilə qeyd edilirdi. Memar Mikayıl Ələsgər oğlu Useynovun əməyi də dövlət tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Lakin adlı-sanlı memarın əməyinə, yaradıcılığına verilən qiymətdən söhbət düşəndə bir neçə məqamı unutmaq olmur.

Əvvəla, Mikayıl Useynov Vətəni Azərbaycan üçün, doğma xalqı üçün həqiqətən də böyük işlər görmüşdür. Odur ki, aldığı mükafatlar yorulmaz sənətkarın halal haqqı idi. Yaratdığı əsərlər belə yüksək mükafatlara heç bir güzəşt olmadan layiq görülmüşdü. Başqa sözlə desək, bunlar mükafat xatirinə verilən təltiflər deyildi. Digər tərəfdən, memarın əsərləri təkcə bir günün, müəyyən vaxt kəsiyinin, beş ilin, on ilin tələbini ödəmirdi. O elə işlər görmüşdü ki, onlardan biz indi də bəhrələnirik. Düşünürük ki, sabaha hesablanmış bu sənətdən hələ yeni nəsillərə də pay düşəcək.

50, 60, hətta 70 il bundan əvvəl Mikayıl Useynov haqqında yazılmış qəzet məqalələrini oxuduqca, onu tanıyanların xatirələrini dinlədikcə və ümumiyyətlə, tərcümeyi-halını vərəqlədikcə az qala təəccüblənirsən. Heyrət edirsən ki, bu qədər mükafatları almağa, bu sayda titulları qazanmağa bir insan ömrü necə kifayət edib? Hərçənd, Mikayıl Useynov doğrudan da uzun bir ömür yaşamışdı. Təbii ki, deyilənlərin səbəbi yaşadığı illərin çoxluğunda deyil, yenə də gərgin əməyində, gördüyü işlərin dəyərindədir.

Mikayıl Useynov Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, memarlıq doktoru, professor idi. Əməkdar incəsənət xadimi və SSRİ-nin xalq arxitektoru fəxri adlarına layiq görülmüşdü. SSRİ Dövlət mükafatı laureatı və dəfələrlə SSRİ Nazirlər Sovetinin təltiflərini almışdı. Memarın sinəsini üç Lenin və iki "Qırmızı bayraq" ordeni, çoxlu medallar bəzəyirdi. Yaşadığı dövrün meyarları ilə bunlar çox yüksək adlar və mükafatlar idi.

O, 1985-ci ildə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı kimi şərəfli ada layiq görülmüşdü. Mübaliğəsiz demək olar ki, Mikayıl Useynov bu adı da fədakar yaradıcı əməyi, gərgin zəhməti, əməksevərliyi və alnının təri ilə qazanmışdı.

Yaradıcı insanlardan söz düşmüşkən: hər hansı bir mahnı ifa ediləndə onun bəstəkarının, sözlərini yazanın adı elan olunur. Hansısa bir kitab çapdan çıxanda üz qabığında müəllifin ismi göstərilir. Rəssamlar da öz əsərlərinə imza atırlar. Memar isə ancaq yaradır və təəssüf ki, əsərin müəllifinin adını bilənlər o qədər də çox olmur. Memar əsərini torpağın üstündə yaradıb xalqa bəxş edir. Bu əsər nə qədər mükəmməldirsə, bir o qədər uzunömürlü olur, xalqın yadigarına çevrilərək əbədiləşir.

Bu gün biz Bakının küçələrindən keçərkən neçə-neçə möhtəşəm tikilinin qarşısında ayaq saxlayır və onları yaradan müəllifin istedadının, zövqünün, əməyinin, ağlının izlərini aydın görürük. Bu binalar 105 il əvvəl bir bahar günündə Bakıda dünyaya göz açmış və 90 ilə yaxın yaşamış yorulmaz, usanmaz memar Mikayıl Useynovun həm də ömür naxışlarıdır.

Useynqulu xanın nəslindən olan bu memar həqiqətən zəngin ənənələrə malik bir ailədə böyümüşdü. Atası Ələsgər neftçi olsa da, yüksək daxili mədəniyyətə malik, qəlbən, ruhən ziyalı bir insan idi. Bu zadəgan nəslinin nümayəndəsi inqilabi təlatümlərə və əmlakını mənimsəmiş qohumlarının satqınlığına dözməyərək 1920-ci ildə vəfat etmiş və həyat yoldaşı Fatiməni üç uşaqla tək qoymuşdu. Mülklərini və gəmilərini yeni hakimiyyət mənimsəmişdi. Ona görə də ailə yalnız öz gücünə arxalanıb yaşamalı idi. Useynovlar ailəsinin yeganə kişisi olan Mikayıl anasının və iki bacısının qayğısına qalmalı idi. Mikayıla isə gələcək sənəti ilə bağlı sanki Tanrı vergisi verilmişdi. O, ətraf aləmi dərk etməyə başlayandan rəsm çəkir, kağız üzərində müxtəlif bədii formalar yaradırdı. 15 yaşı olanda o artıq çertyojçu kimi işləyib pul qazanırdı. İnsafən, ailədə onun "yaradıcılığı"na hər cür şərait vardı. Xüsusilə, anası oğlunun "iş"lərinə dəstək verirdi.

Mikayıl hələ orta məktəbdə oxuyarkən seçimini qətiyyətlə elan etmişdi: "Memar olacağam!" O, 1920-ci ildə asanlıqla İncəsənət Məktəbinə, sonra isə Azərbaycan Politexnik İnstitutunun təzəcə açılmış memarlıq fakültəsinə daxil olmuşdur.

Xoşbəxtlikdən məktəb yoldaşı Sadıq Dadaşovun da bu sənətə meyli vardı. Azərbaycan memarlığının banilərindən olan akademik Sadıq Dadaşov M.Useynovdan dörd gün əvvəl dünyaya gəlmişdi. Seçimlərinin eyniliyi həmyaşıd olan bu gəncləri ömürlük birləşdirir, onlar sədaqətli dost və həmkar olurlar. Hətta ilk dövrlərdə eyni əsəri birlikdə işləyirlər. Sonra onların qohumluq əlaqələri də yaranır. Sadıq Mikayılın bacısı Leyla ilə ailə həyatı qurur. Lakin çox təəssüf ki, Sadıqın həyat yolu tez qırılır. O, 1946-cı ildə dünyasını dəyişir. Mikayıl isə sənət yolları ilə irəliləyərək yüksəkliklərə çatır, zirvə dalınca zirvə fəth edir.

Hələ gənc yaşlarında Sadıq və Mikayıl Şirvanşahlar sarayının dəqiq ölçülərini apararaq kompleksin aydın, görümlü, müasir şəklini yaradırlar. Eyni zamanda, dahi Nizaminin abidəsi layihəsinin müsabiqəsində iştirak edib birlikdə mükafata layiq görülürlər.

Bakıda Hökumət evinin layihəsi ilə bağlı müsabiqə hər iki memarın yaradıcılığında xüsusi mərhələ olur. Burada bir sıra görkəmli memarlar da iştirak edir. İki gənc layihədə qarşıya qoyulan əsas məqsədi parlaqlığı ilə açıb gözəl bir memarlıq əsərinin layihəsini yarada bilirlər. Burada memarlığın milli xüsusiyyətləri ilə müasir dövr həmahənglik təşkil edirdi.

Həmin vaxtlar Moskvada Ümumittifaq Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri Sərgisindəki "Azərbaycan SSR pavilyonu" hər ikisinin yaradıcılığının nümunəsi idi. Bu uğurlara görə memarların ikisi də Dövlət mükafatı alır.

Mikayıl Useynovun Azərbaycanda aparılan geniş inşaat işlərinə qoşulması əsasən 1930-cu illərə təsadüf edir. Bu dövrdə memar Bakının müxtəlif rayonlarında tikilmiş bir sıra binaların layihələrini verir və saysız-hesabsız memarlıq əsərlərinin müəllifinə çevrilir. Həmin dövrdə SSRİ-də yüzlərlə beşmərtəbəli bina inşa etmiş mühəndis Laqutenko ilə yarışmaq çox çətin idi. Bir qayda olaraq, çoxlu bina inşa edənlərin adı yaddan çıxırdı. Dahilərdə isə on layihələrdən biri həyata keçirdi. Useynov isə 250 layihədən az qala 200 bina tikmişdi. Bunların da hamısı həyatda özünü doğrultmuşdu. Bu, misilsiz bir məhsuldarlıq idi. Nizami adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi, "Nizami" kinoteatrı, M.F.Axundzadə adına Mərkəzi Kitabxana, bir sıra mehmanxanalar, Elmlər Akademiyasının kompleks şəhərciyi Mikayıl Useynovun onilliklər boyu gördüyü işlərin yalnız bir qismidir.

Buraya Bakı Metropoliteninin "Nərimanov" və "Nizami" stansiyalarının memarlıq işləri də daxildir. Onun layihələri əsasında yaradılmış metro stansiyaları bir-birinə bənzəməsə də, milli ənənələrin zərif duyulması və işlədilməsi baxımından vəhdət təşkil edirdi. Bu stansiyaların bəzəyi emosional dolğunluq yaradırdı. İstər-istəməz Əcəmi Naxçıvani yada düşürdü. Bu da təsadüfi deyildi. Çünki Mikayıl Useynov da Əcəmini yetişdirən istedadlı xalqın oğlu idi.

Ustad memarın yaradıcılığında cəlbedici xüsusiyyət nədir?

Bu suala Azərbaycanın əməkdar memarı İ.Əliyev vaxtilə belə cavab verib: "Bizə elə gəlir ki, memarın əsərlərinə köçmüş yüksək humanizm hissi, insanlara məhəbbət və onları gözəllik aləminə qovuşdurmaq istəyi... Hərtərəfli dünyagörüşü, texniki vasitələrdən geniş istifadə bacarığı və heç şübhəsiz ki, böyük istedadı onun hər bir əsərinin ətraf mühitlə gözəl bağlanmasına, binanın memarlıq obrazını düzgün tapmasına imkan yaradıb".

Sənətşünaslıq doktoru, əməkdar memar Kamil Dadaşzadə isə onun əsərləri haqqında belə yazmışdır: "Bu layihələr funksional həllin rasionalizmi, kompozisiya quruluşunun dəqiqliyi və cəlbedici plastikası ilə seçilirdi. Mütərəqqi konsepsiyalara üstünlük verən M.Useynov memarlıq layihələrinə realist münasibət bəsləyərək mücərrəd forma yaradıcılığından qaça bilmişdi".

Akademikə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilərkən Azərbaycan Memarlar İttifaqı İdarə Heyətinin ona ünvanladığı məktubda fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilmişdir. "Sosial bərabərliyi, humanist ideyaları özündə əks etdirən memarlıq əsərləriniz, doğrudan da, mənsub olduğunuz xalqın, eləcə də dünya xalqlarının tikinti mədəniyyətinin zəngin ənənəsi, qabaqcıl təcrübəsi ilə yaxından bağlıdır. Buna görə də insanlara təbii həyat sevinci, xoş duyğular gətirməkdədir. İnsanlar üçün çalışmaq, estetik mənada həyat və məişət tələblərinə, daha yaxşı işləmək və istirahət etmək arzularına funksional cavab verə bilən əsərlər yaratmaq sizin yaradıcılıq amalınız olmuşdur.

Yaradıcılığınız kimi, ictimai fəaliyyətiniz də sizə böyük şöhrət, ad-san gətirmişdir".

Memarın milli irsə əsaslanmağı, onu qabarıq şəkildə nəzərə çatdırmağı, ilk baxışdan kolorit duyğu oyatmağı ən yaxşı xüsusiyyətləri kimi diqqəti cəlb edir. Bu, onunla əlaqədardır ki, M.Useynov hələ gənc yaşlarından qədim maddi mədəniyyət abidələrimizlə maraqlanmış, məbədlərin, sarayların, qala divarlarının sirlərini öyrənmişdir. Həmin məqsədlə dəfələrlə Qarabağ, Naxçıvan, Bərdə, Şəki, Ordubad və digər yerlərə getmişdir. Bu səfərlər memarın yaradıcılığına müsbət təsir göstərmiş, ona yeni ideyalar, fikirlər vermişdir. Odur ki, yaratdığı ansambllarda qədim Azərbaycan memarlığından gələn nə qədər element var! Müəllif onlardan yerli-yerində yaradıcılıqla istifadə etdiyindən "bina"ları belə əzəmətli və gözəl görünür.

M.Useynov təkcə ictimai binaların deyil, bir çox yaşayış evlərinin də layihəsini verib. Xüsusilə, İkinci Dünya müharibəsindən sonra bu sahədə geniş fəaliyyət göstərib, əhalinin mənzillə təmin olunması işinə kömək göstərib. Ona görə də akademikin Bakı şəhərinin fəxri vətəndaşı adını alması təsadüfi olmamışdır.

Memar müharibə şəhərlərinin yenidən qurulması işində də əməyini əsirgəməyib. Bundan əlavə, Orconikidze və Qroznı şəhərlərində bir sıra mehmanxanaların, Düşənbədə "Rudəki" abidəsinin memarlıq işlərini görür. Başqa sözlə, Mikayıl Useynovun fəaliyyəti və şöhrəti Azərbaycanın sərhədlərini aşırdı.

1985-ci ilin yazında Londonda İngiltərə Memarları Kral İnstitutunun təşkil etdiyi "Bakının memarlığı" sərgisində böyük sənətkarın Azərbaycanın paytaxtının müasir görkəminin formalaşmasında və yeni memarlıq məktəbinin yaranmasında xüsusi rolu qeyd edilmişdir. Bu sərgidən sonra İngiltərə memarlarının xahişi ilə Bakının keçmiş "Xalqlar dostluğu sarayı"nın maketi Londonda saxlanılmışdır.

Azərbaycan memarlığını xarici muzeylərdə təmsil edən belə nümunələr təəssüf ki, hələ çox azdır.

1992-ci ilin iyun ayında görkəmli memar Mikayıl Useynov Beynəlxalq Memarlar Akademiyasına (BMA) fəxri üzv seçilir. BMA-nın prezidenti Y.H.Rozanov memarın ünvanına göndərdiyi təbrik məktubunda yazırdı: "Mən əminəm ki, sizin istedadınız və təcrübəniz akademiyaya böyük xeyir gətirəcək və siz dünya memarlığının görkəmli nümayəndəsi kimi BMA-nın qarşısında duran xeyirxah məqsədlərin həyata keçməsi üçün dəyərli işlər görəcəksiniz".

Mikayıl Useynov həm də tədqiqatçı-alim idi. O, memarlıq sənətinin tədqiqi, bu elm sahəsinin inkişafı üçün çox iş görüb. Azərbaycan memarlığının dünya mədəniyyətindəki yerini və rolunu müəyyən edib. Memarlıq tariximizin öyrənilməsində bir sıra nəzəri məsələlərin araşdırılması onun elmi fəaliyyətində mühüm əhəmiyyət daşıyır. Yazdığı tədqiqat əsərləri Azərbaycanın memarlıq elmi və ümumən incəsənəti üçün çox qiymətlidir. Təsadüfi deyil ki, memarlıq doktoru, professor M.Useynovun kitab və məqalələrindən elmi-tədqiqat müəssisələrində, ali məktəblərdə bu gün də dəyərli vəsait kimi istifadə edilir.

Mikayıl Useynov uzun illər Azərbaycan memarlarının yaradıcılıq ittifaqına rəhbərlik edib. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Arxitektura və İncəsənət İnstitutunun direktoru olduğu dövrdə onun rəhbərliyi altında bu sahənin neçə-neçə mütəxəssisi püxtələşib. Saysız-hesabsız fəxri fərman almış M.Useynov həmçinin iki çağırış SSRİ Ali Sovetinə, dəfələrlə Azərbaycan SSR Ali Sovetinə deputat seçilib.

Unudulmaz memarı tanıyanlar onun sadə, müsahibini dinləməyi və duymağı bacaran, ağıllı məsləhətlər verən bir insan kimi xatırlayırlar. Onun xarakteri ilə sənəti bir-birilə harmoniya təşkil edirdi. İndiyədək bəlkə də onun həyat çətinliklərini heç kəs müfəssəl bilmir. O öz həyatından danışmağı sevmirdi, sovet dövründə bu, proletar əsilli olmayan insan üçün qorxulu nəticələr verirdi. Danışırdısa da, deməli, bəzən xatirələr qoyulmuş həmin qadağalardan kənara çıxırdı. Məsələn, sovet dövründə onun soyadını rusca "Quseynov" kimi yazmağa çalışırdılar. Nəslinə hörmətlə yanaşan alim onda susa bilməmişdi: "Mən sizin Useyn xan kimi tanıdığınız zadəgan nəslinin nəvəsiyəm, Quseynov deyiləm!" - deyə o əsəbiləşmişdi. Buna görə də onun soyadının rusca variantı Azərbaycan memarlıq tarixinə "Useynov" kimi daxil olmuşdu. Mikayıl müəllim səliqə-sahmanı, idmanı, xüsusilə üzgüçülüyü, kitabları, gəzintiləri çox sevərdi. Evi həmişə qonaqlı-qaralı olardı.

Bir faktı da qeyd edək ki, keçmiş SSRİ-də memarlıq həmişə siyasətin əsirinə çevrilmişdi. Ona görə 40-cı illərdə Useynov formalizmə, 60-cı illərdə bər-bəzəyə, 70-ci illərdə isə yenə də milli ənənələrdən geri çəkilməyə görə tənqid olunmuşdur. O isə heç bir irada və tənqidə fikir vermədən tikməkdə davam etmişdi. M.Useynovun, əksinə, həmişə düşündüyü məsələ memarlıqda milliliklə bağlı idi. O zaman sovet hakimiyyəti belə bir düstur fikirləşmişdi: "Formaca milli, mahiyyətcə sosialist". Həmin vaxt bu çox əhəmiyyətli siyasi bir məsələ idi: respublikalar SSRİ çərçivəsində necə inkişaf etməlidir? Həmin məsələ bu gün də aktuallığını itirməmişdir, yəni qlobalizm çərçivəsində özünəməxsusluğu necə saxlamalı?! Millilik təkcə dekor və ornamentdən ibarət deyil, o həm də həyat tərzi, adət-ənənələrlə bağlıdır. Belə sadə, hətta praqmatik süjetlər Useynovun yaradıcılığında müxtəlif yollarla əksini tapırdı. Bu illərdə memar tərəfindən bir-birinin ardınca yeni şedevrlər yaradılmışdır. Nizami Muzeyi, "Buzovnaneft"in binası, Neftçilər prospektindəki yaşayış binası, sonuncu şedevr isə M.F.Axundov adına kitabxana olmuşdur. Bu dövr bitdikdən sonra M.Useynov yenidən tənqidə məruz qalmışdır. Bu isə arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxarmışdır. Elmlər Akademiyasının binası qülləsiz, dekorsuz, karnizlərsiz, gerbsiz qalmışdır. Ustad çaşqınlıq içərisində vurnuxmuş və o, 7 il heç nə tikməmişdir, yalnız abidələr yaratmışdır: S.Vurğun, M.Füzuli, Rudəki, Lenin, K.Marks və s. Daha sonra o, bir-birinin ardınca təmtəraqlı mehmanxanaların layihələrini verir. 1963-cü ildə "Azərbaycan", 1965-ci ildə "Abşeron", 1967-ci ildə "Moskva" və s. 1972-ci ildə o, Bakıda Hökumət evinin arxasındakı əkiz binalarda "penhaus"lar layihələşdirmişdir. Maraqlıdır ki, bu binaların mövzusu onda Nyu-Yorkdakı "Əkizlər"lə eyni vaxtda peyda olmuşdur. Bu nümunələr barədə çox danışmaq olar...

Mikayıl Useynov 1985-ci ildə İngiltərə Kraliçası II Yelizavetanın himayəsi altında Böyük Britaniya və İrlandiya Kral Asiya İcmasının fəxri üzvü seçilmişdi.

XIX əsrdə bu adı azərbaycanlı şərqşünas Mirzə Kazım bəy almışdı. XX əsrdə isə həmin ad Londonda keçirilən sərgi zamanı işləri nümayiş etdirilən Mikayıl Useynova verilmişdi. Əminik ki, memarlığımızın və incəsənətimizin inkişaf yollarını qəlbində yanan məşəlin nuru ilə işıqlandırmış görkəmli alim, akademik Mikayıl Useynovun adının ardınca bu siyahıya yeni, XXI əsrin mükafatçılarının adları yazılacaq.

İradə ƏLİYEVA

Azərbaycan.-2011.-24 iyul.-S.5.