Milli ideya: müstəqillik simvolundan dövlətçiliyin gələcək inkişaf modelinə doğru gerçəkləşən yolda

Milli ideya öz-özünə formalaşan bir hadisə deyil. Əgər ictimai sosiallaşma institutlarının - elm, təhsil, KİV-nin, gündəlik məqsədyönlü və hədəfləri aydın olan səyləri yoxdursa, son nəticə acınacaqlı olur. Ölkəmizdə çox milli, çox konfessiyalı münasibətlərin hüquqi təməlləri Əsas Qanunda təsbit edilmişdir.

Tarixi zamanla birgə dövrün ideya və idealları da dəyişir. Hər dövrün öz idealı formalaşır. Bəli, bu gün Azərbaycan 20 il müstəqil olmağın qalibiyyət sevincini yaşayır. Onun fəxr etməyə mənəvi haqqı var! Eyni zamanda, bu qələbə hissini, qəlbləri riqqətə gətirən bu ali məqamları Azərbaycan xalqının hələ gələcək neçə-neçə nəsillərinin yaşaya bilməsi, onun tükənməz bir çeşməyə çevrilməsi üçün milli ideya kimi təməlin möhkəmliyini hər zaman qorumaq lazımdır. Bu, birlik və qalibiyyət hissinin heç zaman xalqımızı tərk etməməsi üçün gərəkdir. Milli ideya, onun mahiyyəti, dəyişən reallıq kontekstində yeniləşən məzmununun dərk edilməsi bunu təmin etməyin mühüm vasitələrindəndir.

Bu problemdə iki əsas aspekt mövcuddur: 1. millilik ideyası; 2. missiya ideyası;

Bu aspektlərin bir-biri ilə qarışıq salınmaması önəmlidir. Belə ki, missiya başlıca olaraq Azərbaycandan dünyaya doğru, əsasən, gələcəyə istiqamətlənmişdirsə, millilik-daxili müstəviyə-indiyə yönəlmişdir. Missiya kimi - "Müstəqilliyimiz daimidir, sarsılmazdır, əbədidir" müdrik deyimi əsrlər üçün məqsədi müəyyən etmişdir.

Milli ideyanın milli şüura sirayət etməməsi hər cür təhdidlərə yol açır. Bu dövlətçilik adlı sistemin bütün dayanıqlı mexanizmlərini zəiflədir. Bu baxımdan ictimaiyyətşünaslarımızın qarşısında onun ictimai şüura çatdırılması və izahı baxımından geniş humanitar və sosial vəzifələr durur.

Tarix sübut etmişdir ki, milli ideya və ideologiyaya malik olan dövlət ideologiyasızlığın hökm sürdüyü dövlətdən qat-qat güclü olur. İdeya-uğurun strategiyası kimi çıxış edir. İdeya-Azərbaycan xalqının dövlətçiliyinin tarix boyu mövcud olan bütün nəsillərinin arzusu olmuş, bu gün gerçəkliyə çevrilmişdir.

Hegel deyirdi: "Yalnız yeni olan, gələcəyə adlamaq haqqı olan yeganə fenomendir. Perspektiv yalnız yeniyə məxsusdur."

Azərbaycanın XXI əsrdə milli inkişafının mənəvi əsaslarını müəyyən edilməsi 20 il, 100 il əvvəl olduğu qədər vacibdir. Akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsi belə bir mövzuya aydınlıq gətirir ki, cəmiyyətin böyük əksəriyyəti indi və gələcək haqqında nə düşünür. Azərbaycanın müstəqil inkişafının 20 ili göstərdi ki, heç bir perspektivli siyasət, davamlı inkişaf vətəndaşların şüurunda olan təsəvvürlərə biganə qala bilməz. Bu isə, öz növbəsində, nəyi isə, o cümlədən milli ideyanı ixtira etməyi deyil, vətəndaşların düşüncələrində daşıdığı dəyərləri aşkara çıxarmağı nəzərdə tutur.

Bu baxımdan akademikin məqaləsi xüsusi olaraq vurğulayır ki, milli ideya olanları və həm də daha çox olacaqları özündə əks edən konstruktiv, praqmatik, yaradıcı məzmuna malik olmalıdır. Gələcək hədəfləri nəzərdə tutan ideya ona necə nail olmağın real şərtlərini, yollarını da əks etdirməlidir. Milli ideya perspektiv inkişaf strategiyasının əsasıdır. Azərbaycanın siyasi və iqtisadi baxımdan öz-özünü təmin edən ölkə olması milli ideyanın vacib tərkib hissəsidir. Gerçəklikdə milli ideyanın siyasi institutsional məkanda, siyasi proseslərdə və dövlət idarəçiliyində reallaşması, onun düzgünlüyünün əsas meyarı kimi çıxış edir.

Qloballaşan dünyada milli kimliyə olan çağırışlar

Qloballaşan dünyada milli varlığa təhdidlər kiminsə seçimi məsələsi deyil, bu çağırışlara kimin hazır olub-olmaması, konkret milli cavablar deməkdir.

Qloballaşan dünyada milli dövlət də, onun sütunu sayılan milli kimlik (identiklik) də çoxsaylı təsirlərə məruz qalır. Bu gün milli dövlətlə - "qlobal dünya dövləti" (mondializm) adlanan qeyri-bərabər güc üz-üzə durur. "Roma klubu" çərçivəsində son 50 ilə yaxın müddətdə milli dövlətin, milli suverenliyin məhdudlaşdırılması üçün konsepsiyalar intensiv inkişaf etdirilir. Bütövlükdə qlobalizm adlanan bu meyillərin milli dövlət üçün təhdidləri mövcuddur. Bütövlükdə qlobalizm adlanan , mahiyyətcə yeni "ideologiyasızlaşdırma" planı kimi çıxış edən bu meyillərin milli dövlət üçün konkret təhlükələri mövcuddur. Bunlar hansılardır:

1. Siyasi baxımdan milli dövlətin tədrici olaraq zəiflədilməsi, səlahiyyətlərinin fövqəlmilli strukturlara ötürülməsi;

2. Sosial mədəni baxımdan-milli mədəniyyətlərin etnik komponentinin qabardılması, "ekzotik" planda təqdimatı;

3. Etnosiyasi baxımdan-inkişaf gedişində təbii olan sosial gərginlik məqamlarının informasiya və immiqrasiya siyasəti ilə sivilizasion-mədəni müstəviyə keçirilməsi;

4. Mədəni baxımdan-mədəni hegemoniya və kosmopolit dünyagörüşünün yayılması;

5. Geosiyasi baxımdan - qlobalizm meyillərinə qarşı dura biləcək hər hansı səmərəli regional qurumların yaranmasını əngəlləmək;

Hər bir cəmiyyətin yaradıcı başlanğıcı - fəal, təşəbbüskar, dünyada gedən proseslərə həssas şəxsiyyətdir. Rəqabətə davamlı dövlətin mövcudluğunu rəqabətə davamlı vətəndaşdan, onun aydın məqsədlərə, milli ideyaya əsaslanan dünyagörüşündən başlanır. Müasir dövrün yeni ideologiyasızlaşdırma cəhdlərindən olan "qlobalizm" ideologiyası kontekstində milli ideya necə görünür, hansı təsirlərə məruz qalır? Onun kosmopolitik ideyalara münasibəti necə formalaşır?

Qloballaşma identikliyin formalaşmasına bütün səviyyələrdə təsir edir. Müasir dövlətin öz vətəndaşları üçün təmin etdiyi identiklik məkanı bir tərəfdən - mədəni hegemoniya və informasiya qlobalizminin unifikasiya meyillərinə, digər tərəfdən, etnik-dini və s. birliklərin təzyiqinə məruz qalır. İdentikliyin ənənəvi meyarlarının hüdudları sezilməz olur. Bir qütbdə kosmopolitik dünya vətəndaşlığı, digər qütbdə alternativ qismində fundamentalist etnik-dini, konfessional, sivilizasion identiklik seçimləri üz-üzə gəlir.

İdentiklik adlanan möhkəm təməllər üzərində xalq özünü təsdiq edir. İdentikliyin etnik səviyyəsi tarixi baxımdan daha əvvəl formalaşır, yeni identiklik səviyyələri ilə zənginləşir, inkişaf edir. Dövlətin tərəqqisi və milli ideyanın uğurla reallaşması üçün etnik müstəvinin fövqünə ucalmaq, yaşadığın ölkənin taleyini bölüşmək, milli identiklik seçimini etmək önəmli və labüd olur. Bu, daha yüksək səviyyədir. Bu, dövlətimizin Əsas Qanununda təsbit edilmiş ümumvətəndaşlıq prinsiplərinə, dövlətçiliyimizin ərazi-vətəndaşlıq modelinə tamamilə uyğundur.

İdentiklik (lat. "identifico-eyniləşdirirəm" deməkdir) ötən əsrin 70-ci illərindən Qərb ictimai elminin leksikonunda möhkəm yer tutan anlayışlardandır və sosial-psixoloji fenomen kimi E.Eriksonun 1969-cu ildə yazdığı "İdentiklik: gənclər və böhran" əsərində hərtərəfli nəzəri təqdim edilmişdir. Tədqiqatlar gedişində insanın məhz sosial identikliyinin cəmiyyətdə birgəyaşayış üçün çox önəmli olduğu üzə çıxmışdır. Vətəndaş şəxsiyyətinin formalaşmasının ən dinamik komponenti kimi onun formalaşması dövlətin və cəmiyyətin həssaslığını tələb edir.

Milli identiklik ən ümumi mənada sosial identikliyin forması hesab edilir.

Elmi baxımdan identiklik nəzəriyyəsi hazırda üç yanaşma çərçivəsində nəzərdən keçirilir: primordializm (ot anql. primordial-əzəli, ilkin), konstruktivizm və instrumentalizm; Birinci yanaşma tərəfdarları milli identikliyi insan birliklərinin tarixən formalaşmış yaşayış ərazisi, dil, din və s. kimi meyarların tarixi-mədəni ümumiliyi kimi qəbul edir. Bu yanaşmada milli identiklik birdəfəlik və həmişəlik formalaşan, etnik identikliyin daha çox inkişaf etmiş, kamilləşmiş səviyyəsini ifadə edir. Bir tərəfdən etnomilli birliklərin formalaşmasının obyektiv-tarixi faktorlarının mütləqləşdirilməsi, digər tərəfdən isə etnos və milləti fərqləndirən aydın meyarların olmaması bu yanaşmanın nöqsanlı cəhətidir.

Konstruktivizm çərçivəsində milli identikliyin insanın ardıcıl düşünülmüş və məqsədyönlü səylərinin nəticəsi kimi ortaya çıxdığı , buna görə də proses olduğu və dinamik təbiəti qeyd edilir.

İnstrumentalizm də bütövlükdə buna bənzər nəzəri müddəalar irəli sürməklə yanaşı, milli identikliyi, başlıca olaraq, insan birliyinin konkret məqsədlərə nail olmaq üçün siyasi səfərbərliyini təmin edən vasitə (instrument) hesab edirlər.

Milli identikliyin həssas və kövrək məsələ olduğu nəzərə alınaraq onun bitkin mənzərəsinin yaradılması üçün hər üç mövqeyə kompleks yanaşma, hesab edirik ki, önəmlidir.

Mikro və makroidentiklik müstəvilərinin, məna hüdudlarının, tarixi dinamikasının, fərdi və kollektiv identiklik böhranı yaşanmasının, onların aradan qaldırılmasının səbəblərinin ümumi təhlili önəmlidir.

Hesab edirik ki, mövcud identiklik konsepsiyalarından "ya bu, ya da o biri" prinsipi ilə tətbiq etmək düzgün deyil. Romantik primordializm XXI əsrin reallığında milli quruculuğun formalaşması üçün kifayət deyil. Xususilə də, erməni kimliyinin mənfi identikliyi kimi keçmişin obrazı üzərində qurulan bu model gələcəyi olmayan bir əngələ çevrilmişdir. Buna görə də konstruktivizm və instrumentalizmin, istər etnomilli, istərsə də vətəndaşlıq identikliyi konsepsiyalarının sintezi ən optimal variantdır.

İnsanın özünü cəmiyyətdə yerinə, ictimai baxımdan məqbul sayılan mədəni-mənəvi oriyentirlərə və davranış modellərinə, sosial institutlara və münasibətlərə aid etməsinə əsaslanan təsəvvürlər sistemi sosial identiklik adlanır.

Sosial identikliyin ən mühüm vahidləri "böyük birliklər"- ictimai qruplar, konfessiyalar, etnoslar, dövlət və sivilizasiyadır. Qloballaşma və informasiya cəmiyyətinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq müasir insan üçün dəyərli hesab edilən oriyentirlər sisteminin geniş seçimi sosial identikliyin bütövlüyünün parçalanmasını şərtləndirir, "multikultur vətəndaşlıq" anlayışı bunu ifadə edir. Hazırda geniş yayılan "ikiqat", hətta "üçqat" vətəndaşlıq bu cür çox tərkibli identikliyi hüquqi cəhətdən legitimləşdirir.

Milli identiklik dünyəvi cəmiyyət üçün səciyyəvi olan, həm də Qərbdə meydana gələn bir hadisədir. O, mənsub olduğu, yaşadığı xalqın, millətin çərçivəsində birliyi təmin etməyi nəzərdə tutur. Dini identiklikdə bu komponent iştirak etmir. Burada millət anlayışı yoxdur, ümmət var. Çünki qeyd etdiyimiz kimi, millət etnosdan fərqli olaraq sırf dünyəvi, Avropa hadisəsidir və burjua inqilabları dövrünün hadisəsidir. Təsadüfi deyil ki, bu gün dünyada sabitliyin olmadığı, dövlətçiliyin təhlükə altında qaldığı, milli identikliyin və birliyin zəif olduğu əsas bölgə islam ölkələridir. Qloballaşmanın da zəiflətdiyi bu proseslər qeyri-bərabər şəkildə davam edir.

Maraqlıdır ki, milli identikliyi zəiflədən digər amil - neoliberalizmdir, qlobalizmdir və o da dini fundamentalizmlə səsləşir. Çünki milli maraqların keşiyində duran milli dövlət neoliberal qloballaşma tərəfdarlarına sərf etmir. Qərb ölkələrində yaşanan identiklik böhranının bir səbəbi də budur.

Müasir dünya - çoxsaylı kimliklər dövrüdür. İlk baxışda elə görünə bilər ki, insana azadlıq verilib və o özünü hansı etnosa, xalqa, mədəniyyətə mənsub edirsə, öz işidir.

Sirr deyil ki, özünü identikləşdirmədə seçim azadlığı müəyyən hədlərin dərk edilmədiyi hallarda artıq təhdidlər doğurur, ailə, cəmiyyət, dövlət və s. kimi sosiallaşma institutlarına ehtiyac olmayan durum yaradır. Lakin identiklik şəxsiyyətin bu düşünülmüş seçimə qədər qət etdiyi uzun bir yolun keçilməsi deməkdir. Etnik, dini, sivilizasion, milli və nəhayət vətəndaş identikliyi pillələrinin ardıcıl olaraq qət edilməsi, qana hopması, nəhayət, iliyə işləməsi deməkdir. Öz köklərinə, xalqına, millətinə, mədəniyyətinə bağlılığın dərki deməkdir. Hər yeni gələn nəsil dəyişən siyasi reallıqda milli ideyanı, oriyentirləri dərk etməyə çalışır.

Kollektiv identiklik meyarlarının müəyyən edilməsi yönündə axtarışlar hətta milli dövlətin tarixən bir neçə əsrə bərabər tarixə malik olduğu ölkələrdə də davam edən bir prosesdir.

İstənilən dövlət öz inkişafında böhran-keçid, inkişaf və çiçəklənmə dövrünü, müvafiq olaraq da identikliyin formalaşması və itməsi, yenidən mənimsənilməsi mərhələlərindən keçir.

Milli identiklik xalqın, millətin siyasi institut kimi təşkilatlanmasının legitimlik meyarı kimi çıxış edir.

1. Milli identiklik şəxsiyyətin özünü müəyyən millətə mənsubluq hissini şüurlu olaraq dərk etməsinin nəticəsi olub, kimliyini müəyyən edən sosial-psixoloji və sosial-mədəni fenomendir. Buna görə də makro və mikroidentiklik müstəvilərini özündə daşıyır. Bu müstəvilər etnik identiklik səviyyəsindən milli və vətəndaşlıq identikliyi səviyyəsinə doğru dinamikanı, identikliyin məzmununun daha da zənginləşməsi və tamamlanmasını nəzərdə tutur.

3. Mili identiklik çoxçalarlı mahiyyətə malikdir. Buraya dini, mədəni, mənəvi, sosial, siyasi və s. identiklik qatları daxildir. Ən vacib olan - milli identikliyin formalaşmasında bu qatlar arasında balansın saxlanılmasına nail olmaqdır. Belə ki, məsələn, dini identikliyin digərlərini üstələməsi bütövlükdə balansı pozur və sonda ziyan çəkən yenə də milli identiklik olur. Nəticə - kosmopolitizm, desakralizasiya, nihilizm, marginallaşma kimi böhran məqamlar yarada bilər. Bu baxımdan hər bir qatın öz əvəzsiz rola malik olmasını nəzərdə saxlamaq, hər birinin formalaşmasında hədlərin və nisbətin gözlənilməsi həyati vacib məsələdir.

4. Milli ideya müfaviq olaraq "milli ideal" anlayışını gündəmə gətirir.

İdentikliyin fərdi və sosial səviyyələri mövcuddur. Fərdi (şəxsi) kimlik - insana xas olan unikal və bənzərsiz xüsusiyyətlərin, həyatı və onun mənasına dair özünəməxsus cəhətlərin ifadəsidir. Sosial və ya kollektiv kimlik - ən ümumi mənada insanın özünün yaşadığı sosial mühitin normaları və gözləntilərinə, meyarlar sisteminə müvafiq olaraq kimliyinin formalaşmasını nəzərdə tutur.

Kollektiv identikliyin formalaşmasının təməlini ideya və ideologiya təşkil edir. Yalnız milli ideya qavranılan milli məkanın tarixi və coğrafi obrazını, daşıyıcısı olan insanların idealı ola biləcək liderlərin, qəhrəmanların simvolunu təqdim edir, milli birliyi ümumi məqsədlərə nail olmaq yönündə qadir milli enerjiyə çevirir.

İdentiklik qeyd edildiyi kimi, mürəkkəb struktura malikdir. Burada fərdi və kollektiv səviyyələrdən başqa, məqsəd, məzmun və meyar amillərinin vəhdəti də iştirak edir.

Bir məsələ diqqəti cəlb edir ki, müasir identiklik nəzəriyyələrində fərdi aspekt kollektiv aspektlə müqayisədə ikinci dərəcəli hesab olunur, arxa plana keçirilir. İnsan həyatında ilk pillə kimi fərdi kimlik yaşanılan həyat boyu digər komponentlərlə zənginləşir, tamamlanır, dəyişir. Hesab edirik ki, kimlik komponentlərinin hər biri özünə görə əvəzsiz və dəyərlidir. Onların bir-biri ilə müqayisədə hər hansı birinə üstünlük verilməsi identikliyin məzmununa xələl gətirir.

Müasir etnopolitologiyada bu cür model vətəndaş millətçiliyi kimi adlandırılır.

Yeni yüzillikdə qloballaşma, inteqrasiya və beynəlxalq miqrasiya prosesləri çoxmilli, çoxkonfessiyalı bütün dövlətlər qarşısında multietnik əhalinin yüksək identiklik səviyyəsində vahid birliyinə nail olmaqla milli konsolidasiyanın təmin edilməsi vəzifəsini irəli sürmüşdür. Ölkənin titul əhalisi ilə digər qism arasında ziddiyyətlərə yol verilməməsi bugünkü Avropada xüsusi kəskinliklə durur.

Milli ideyanın və millətin etnomədəni və vətəndaşlıq anlamı arasındakı real ziddiyyətləri necə həll etməli - sualı cavabını gözləyir. Üstəlik də, Azərbaycan kimi çoxsaylı xalqların tarixi birgəyaşayış ənənəsinə malik olmayan dövlətlər üçün bu, ağrılı problemdir.

Bu gün siyasi və vətəndaş mövqeyindən asılı olmayaraq hər kəs Azərbaycanda özünəməxsus tarixi təcrübənin olduğunu əminliklə deyə bilər.

Azərbaycan xalqı formalaşma xarakterinə görə (ABŞ-dakı kimi) emiqrant millət olmamışdır. Eyni zamanda, məmləkətdə yaşayan bütün xalqlar özünü bir ailənin üzvləri kimi hiss etmişlər və bu, indi də belədir. Xalqımızın təşəkkülünün bu etnotarixi aspekti onu fərqləndirən cəhətlərdəndir. M.Veberə görə milli identiklik xalqın öz dövlətinin taleyi üçün keçirdiyi siyasi yaşantı hissidir. Bu cür kollektiv yaşantıların ən ali forması - vətənin müdafiəsi, azadlığı naminə olan səfərbərlikdir. Məsələn, fransız milli identikliyi Napoleon müharibələrində, alman identikliyi Napoleon işğalından azadlıq uğrunda mübarizədən keçərək möhkəmlənmişdir.

Millət və milli ideyaya dair mövcud olan nəzəri konsepsiyaların bütün yaxşı məqamlarının sintezdə götürülərək tətbiq edilməsi hesab edirik ki, ən məqbul variantdır.

İdentiklik böhranı hər bir dövlətin üzləşə biləcəyi ən təhlükəli məqamdır. İdentiklik dayaq nöqtəsi, nüvə kimi təməlin möhkəmliyini təmin edir. İdentiklik vakuumu belə təməlin olmamasından formalaşır. İdentiklik öz tərkibində etnik-milli, dini və siyasi çalarların balansını təmin edən amildir.

Polietnik dövlətlərin təcrübəsinə nəzər saldıqda məlum "5-c qrafa" məsələsi yada düşür. Söhbət millət anlayışının tərkibindən "etnos" müstəvisinin, şəxsiyyət vəsiqəsində "milliyyət" qrafasını saxlayan və ya saxlamayan dövlətlərin təcrübəsindən gedir. Məsələn, polietnik Fransada etnik mənsubiyyəti göstərən "5-c qrafa" ləğv edilmişdir. Postsovet ölkələrindən bəziləri də (Rusiya, Qırğızıstan) bu təcrübəni tətbiq etmişdir. Heç bir ölkənin təcrübəsi qeyd-şərtsiz qəbul edilə, təqlid oluna bilməz.

Azərbaycan bütün sahələrdə olduğu kimi, bu sahədə də istənilən təcrübəyə yaradıcı və eyni zamanda, tənqidi şəkildə yanaşır. Unutmaq olmaz ki, bəhs edilən bu "qrafa" sosializm dövründə həyata keçirilən sovetləşdirmə siyasətindən milli identikliyin hiss edilmədən qorunmasını təmin edə bilmiş, xalqlar öz mənsubiyyətini hüquqi çərçivədə saxlaya bilmişlər. Azərbaycanda identiklik və milli siyasət yalnız dövlətimizin polietnik mahiyyətini, xalqımızın tarixən formalaşan xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq aparılır. İdentikliyin formalaşmasında ümumi konsolidasiya amili bu xalqların bir ailədə - Azərbaycan ailəsində əsrlər boyu yaşadığı ümumi tarix, bölüşdüyü ümumi tale, həmçinin ümumi möhtəşəm ümumi gələcəyə olan nikbin inamı durur. Məhz bu özəllik Azərbaycana dünyanın digər ölkələrində yaşanan milli model böhranlarından yan keçməyə imkan verir.

Sirr deyil ki, bəzi postsovet ölkələrində hal-hazırda üstünlük edən identiklik forması etnik və yaxud da regional identiklik formalarıdır.

Dünyada əzəli olaraq həm milli, həm də universal başlanğıçlar qoşa mövcud olmuşdur. Tarixin ilk dönəmlərindən bütün dünyaya səpələnən, bir-birindən xəbərsiz olan insan birlikləri ümumilikdə praktiki olaraq bənzər qanunlarla yaşayıb fəaliyyət göstərmişlər. İnsan öz tələbatı, mahiyyəti baxımından həm universal, həm də özəl varlıq olduğu kimi xalqlar da belədir. Millilik və bəşəriliyin sintezi inkişafa əngəl deyil, obyektiv qanunauyğunluqdur.

(Ardı var)

Rəbiyyət ASLANOVA,

Milli Məclisin İnsan hüquqları

daimi komitəsinin sədri, fəlsəfə elmləri doktoru,

professor, BDU-nun "Fəlsəfə tarixi və

mədəniyyətşünaslıq" kafedrasının müdiri

Azərbaycan.- 2011.-22 iyun.- S.2.