Günahsız müqəssirlər

İş elə gətirib ki, mənim rəssamlıq fəaliyyətim də, sürgünə gedən yolum da Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi ilə başlayıb. 1941-ci il iyunun 9-da biz beş nəfər rəssama Nizami Muzeyinin binasında müvəqqəti emalatxana vermişdilər. Nizami Gəncəvi mövzusunda verilmiş sifarişlər (məsələn, "Kolxozçular tarlada N.Gəncəvinin əsərlərini oxuyarkən" və s.) əsasında çəkdiyimiz tabloları Bədii Şuranın üzvlərinə təqdim edirdik. Növbədə 5-ci mən idim. Növbə mənə çatanda foyenin qapısında qardaşım Cığatayı gördüm. Yanında hərbi geyimli bir nəfər var idi. Cığatayın rəngi qaçmışdı. Ürəyimə damdı ki, bu, xeyirli gəliş deyil. Bu vaxt Bədii Şura məni içəri dəvət etdi, çəkdiyim tablonu kiçik qeydlərlə qəbul etdilər. Mənimsə fikrim Cığatayla hərbi geyimli adamın yanında qalmışdı. Rəssam kimi ilk uğurumun sevincini yaşaya bilmirdim.

Otaqdan çıxdım. Sən demə, məni axtarırlarmış. Evimizə gəlib qardaşım Cığatayın pasportunu almış və onu tutub mənim yerimi, harada olduğumu göstərməyə gətirmişdilər. Hərbi geyimli adam mənim pasportumu alıb özümü hərbi komissarlığa apardı. Orada mənə bildirdilər ki, guya dizertirəm. Tapşırdılar ki, sabah səhər saat 9-da burada ol!

Səhəri gün saat 10-da bizi Biləcəri toplanış məntəqəsinə apardılar. Burada 200-ə yaxın adam vardı. İki gün Biləcəridə saxladıqdan sonra bizi Nasosnuya apardılar. Məlum oldu ki, burada hərbi aerodrom tikirlər. Bizi burada işləmək üçün "işçi batalyonu" adı ilə gətirmişdilər. Əslində isə hamımız guya "xalq düşməninin" oğlu kimi bir növ katorqa cəzasına məhkum edilmişdik. İşimiz isə çox ağır idi, burada günün altında bizə verilən iri çay daşlarını çəkiclə sındırıb xırda-xırda doğrayırdıq. Mən bədəncə çox zəif idim. Çəkici güclə qaldırıb-salır, qara daşı parçalayırdım. İşin ağırlığından, günəşin yandırıcı şüalarından çox, iri-iri milçəklərdən əziyyət çəkirdik. Yaman çox idi milçəklər. Bizə aman vermirdilər...

Bizə azacıq yemək və fasilə (istirahət) verirdilər. Hava qaralanda isə kazarmaya yatmağa apardılar. Bu minvalla Nasosnuda "İşçi batalyonunda" üç ay işlədik. Sentyabrın axırlarında bizi Qara dəniz sahillərinə apardılar. Burada isə tank əleyhinə müdafiə xətti tikirdik. İki ay da orada işlədik. Bir məktəb binasında qalırdıq. Yatmaq üçün bizə içi samanla doldurulmuş brezent matras vermişdilər.

Noyabrın ortalarında bizi Bakı limanına gətirdilər. Sulu qar yağırdı. Yolüstü evimizə baş çəkmək istədim. Qoymadılar. Məni ağlamaq tutmuşdu...

"Türkmənistan" gəmisi ilə açıq göyərtədə yola düşdük. Mən soyuqdan qorunmaq üçün gəminin kənarlarından asılmış kiçik xilasetmə qayıqlarının birinin içinə girib birtəhər daldalana bildim. Səhərə yaxın Krasnovodska çatdıq. Bir bağda açıq havada qaldıq. Sonra bizi yük vaqonlarına doldurdular. Mən vaqondakı sobanın yanında özümə yer elədim. Ancaq sobada yanacaq yox idi. Hava şaxtalı, vaqon soyuq idi...

Yük vaqonunda Daşkəndə çatdıq. Bizi hamama apardılar, paltarlarımızı isə "dezinfeksiya" etdilər. Bu vaxta qədər heç birimizdə bit yox idi. Ancaq hamamdan çıxıb "dezinfeksiya edilmiş" paltarlarımızı geyəndən sonra bizi bit basdığını gördük. Daşkənddə natəmizlik idi.

Çelyabinskdə stansiyaların birində dayanmışdıq. Yerə düşdüm. Dəmiryolu qövsvari idi. Bizi aparan eşalonun əvvəli ilə axırı görünmürdü. Gördüm ki, bizi aparan qatarla yanaşı dayanan üstü açıq yük qatarının içi daşkömürlə doludur. Vaqona dırmaşıb oradan xeyli daşkömür boşaldaraq öz vaqonumuza gətirdim. Vaqondakı yoldaşlarım sevincək onları içəri daşımağa kömək etdilər. Yola düşən kimi vaqonumuzun sobasına doldurduğumuz daşkömürü yandırdıq. Beləliklə, mənim gətirdiyim daşkömür bizi soyuqdan xilas etdi.

Bir ay on beş gün yol getdikdən sonra dekabrın 31-də (1941) Barnaul şəhərinə çatdıq. Əynimiz nazik, hava isə 35 dərəcə şaxta idi. Yeni ili qeyd etdik. Bir məktəb binasında qalırdıq. Yerimiz elə darısqal idi ki, hamı bir-birinə söykənib yatırdı. Hətta bir dəfə gecə bayıra çıxdım, qayıdanda öz yerimi tapa bilmədim. Tutulmuşdu.

Bizi toxuculuq kombinatına fəhlə göndərdilər. İşin ağırlığından və alçaldıcılığından yaxa qurtarmaq üçün 1942-ci ilin fevralında könüllü olaraq cəbhəyə getməyə ərizə verdim.

Komissiyada iki nəfər var idi. Biri məndən soruşdu ki, həbsdə, yaxud xaricdə olan qohumun varmı? Yoxdur, dedim. Həmin adam üstümə qışqırıb gəliz rus söyüşləri ilə söydükdən sonra dedi ki, istəyirsən cəbhəyə gedib faşistlərə tərəf keçəsən?! Bunu görməyəcəksən!

Məni qəzəb və söyüşlə bayıra qovdu. Bərk sarsılmışdım. Ağlıma gəlməzdi ki, mənim şəxsi işimdən, ata-anamın repressiya qurbanı olmalarından xəbərləri olsun. Sən demə, haqqımda hər şeyi bilirlərmiş.

Bu əhvalat - komissiya üzvünün qəzəblə məni söyüb, təhqir edərək bayıra qovması başımın üstündə sanki qəfil çıxan güclü ildırım kimi şaqqıldamışdı. Bərk sarsılmışdım. Qaçmaq istədim. Mümkün olmadı...

Bizi Robsovsk şəhərinə (Altay ölkəsi) tank zavodu tikməyə gətirdilər. Külünglə özül qazırdıq. Torpaq şaxtadan elə donurdu ki, zorla kiçik qəlpələr qopara bilirdim. Külüngə gücüm çatmırdı. İki il yarım burada işlədik. Əvvəllər sexlərdə gecələyirdik. Sonralar "zemlyanka"larda (yeraltı "ev"lərdə) qalmağa başladıq. Burada soba bacasının altında özümə yer tutdum ki, üşüməyim. Ancaq "zemlyanka"da nə soba tikildi, nə də onun bacası örtüldü. Orada qaldığımız müddətdə bacadan gələn soyuğa və yağan qara dözməli oldum.

Düzü, bu zəif, arıq vücudumla sağ qalacağıma ümidim yox idi. Bədəncə məndən qat-qat qüvvətli neçə-neçə adam xəstələnib öldü. Ancaq qəribədir ki, sürgündə mən heç xəstələnmədim.

Hər "zemlyanka"da 250-yə yaxın adam yerləşdirilmişdi. Burada quraşdırılmış üçmərtəbəli yatacaqların hər mərtəbəsində iki nəfər yatırdı. İçi samanla doldurulmuş brezent yatacaqlarda paltarlı-paltarlı yatırdıq.

Orada bizə cüzi maaş və çörək talonu verirdilər. Adamları dörd kateqoriyaya - komandir heyəti, mühəndislər, staxanovçular və qara camaata bölmüşdülər. Yeməyin keyfiyyəti də bu bölgüyə uyğun idi. Məsələn, qara camaata yuxarı kateqoriyadan olan adamlara bişirilən yeməklərin kartof qabıqlarından yemək adına hazırlanmış, Allah bilir, nə yağında bişirilmiş bir şey, yaxud kaşa adına nəsə məhlul verirdilər. Staxanovçulara isə yeməkdə quru meyvə kompotu da qoyurdular.

Robsovskda axşamüstü işdən qayıdanda bir nəfərin əlində tor zənbildə şəkər çuğunduru apardığını görüb, onları haradan aldığını soruşdum. Həmin adam məni başa saldı ki, filan tərəfdə şəhərin kənarındakı kiçik arxı keçəndən sonra dəmiryolu xətti istiqamətində xeyli gedim, açıq havada, tarlada yığıldığını görərsən. Yoldaşlarıma vəziyyəti danışdım. Qaranlıq qarışanda mənimlə iki nəfər bir sanka (xizək), iki də boş kisə götürüb yola düşdük. Havada 4-5 dərəcə şaxta var idi. Bir qədər sonra bərk külək qalxdı. Sonra tufana çevrildi. Külək yerdə donmuş qarı göyə sovururdu. Ancaq bizim arxamızdan əsirdi... İki-üç kilometr gedəndən sonra açıq sahədə topa-topa çoxlu şəkər çuğunduru qalaqlandığını gördük. Onu da deyim ki, şəkər çuğundurunu torpaqdan çıxarandan sonra bir müddət şaxtalı havada saxlayırlar. Çünki onları don vurduqda şirinliyi artır. Yalnız bundan sonra şəkər çuğundurunu emala verirlər.

Xülasə, kisələri doldurub xizəyə qoyduq. Hava qaralmışdı. Ətrafda heç bir nişanə gözə dəymirdi. Güclü külək (tufan) yerdə donmuş qarı sovurub sifətimizə çırpırdı. Ona görə istiqaməti itirib küləyin səmtinə getməyə başladıq. Xeyli yol getsək də, heç yana çıxa bilmirdik. Birdən mənim yadıma düşdü ki, biz küləyin əksinə getməliyik. Axı, bura gələndə külək arxamızdan əsirdi.

Bir tərəfdən tufan, digər tərəfdən də azıb xeyli boşuna yol qət etməyimiz bizi yaman yormuşdu. Xizəyə gücümüz çatmırdı. Kisənin birini yerə atdıq. Səhərə yaxın kiçik arxı və dəmiryolunu tapıb çox sevindik. Qaldığımız yerə çatanda yoldaşlarımızın bizə görə narahat olduqlarını gördük. Lap taqətdən düşmüşdük. Özümüzü yatağa güclə saldıq. Ayılanda gördük ki, yoldaşlarımız şəkər çuğundurunu dilimləyib bişiriblər. Yedik. Çox ləzzətli və qidalı, tutumlu idi. Ondan sonra yoldaşlar növbə ilə gedib həmin şəkər çuğundurundan gətirirdilər. Tarladan daşınıb aparılanadək o şəkər çuğunduru elə bil bizim qolumuzdan tutdu.

Müharibə sona yaxınlaşdıqca vəziyyətimiz düzəlməyə başlayırdı. 1944-cü ildə mən artıq fiziki əməkdən azad olub rəssam işləyirdim. İşim siyasi şüarları yazmaq, divar qəzetinə tərtibat verməkdən ibarət idi. Bir dəfə dükana getmək üçün çıxmışdım. Siyasi şöbə rəisi Boris Vasilyeviç Vasilyev məni görüb iş vaxtı küçəyə çıxdığıma görə üstümə qışqırıb qovdu. O, Moskvadan gəlmişdi. Ancaq divar qəzetinin tərtibatını görüb bəyəndi. Məni yanına çağırdı və o zaman böyük listlərdə (vərəqlərdə) dörd səhifədən ibarət çıxarılan "Krokodil nastroyki" adlı satirik divar jurnalının tərtibatını mənə tapşırdı. Bu jurnal üçün özü mövzular verir, mən də onları işləyirdim. Mənə emalatxana da vermişdilər. Yavaş-yavaş insan kimi yaşamağa başlamışdım.

Bizim koloniyada komsomol katibi qız idi. O mənə kommunist partiyası sıralarına daxil olmağı məsləhət gördü. Kerovin familyalı partkom var idi. Partiyaya daxil olmağım üçün ondan mənə zəmanət verməsini xahiş etdim. O məni kabinetinə apardı. Qapını örtəndən sonra üzünü mənə tutub: "Sən də fırıldaqçı (maşennik) olmaq istəyirsən?" - deyə soruşdu. Kerovin sözünə davam edib dedi ki, görürsən, partiya rəhbərləri özlərinə neçə mülklər tikiblər. Gör sən necə yaşayırsan, onlar necə yaşayırlar. Bunların hamısı fırıldaqçılardır.

Bununla da həmin fikrimdən daşındım. Kommunist partiyasına daxil olmadım.

"Zemlyanka"dan çıxıb xüsusi evlərdə yaşamağa icazə verdilər. Ancaq belə bir mənzili özümüz tapmalı idik. Tapdığım evin sahibi qoca bir arvad öz gəlini və qız nəvəsi ilə birgə bir otaqda yaşayırdı. Bu təkotaqlı mənzilin ortasında tikilən sobanın bir tərəfində onlar, kiçik, darısqal tərəfində isə mən yatırdım. O, ev kirayəsi əvəzinə mənzili qızdırmaq üçün odun tədarük etməyimi istədi. Razılaşdım.

Gecələr gizlincə gedib meşədən, yaxud hansısa idarənin həytəindən odun gətirirdim. Çünki buna icazə verilmirdi. Havalar isə şaxtalı idi.

Qaldığım evin zirzəmisi də var idi. Ərzaq ehtiyatı orada saxlanılırdı. Gördüm ki, özümə aldığım kartof nə qədər bişirib yesəm də, heç azalmır. Sən demə, ev sahibi, qoca arvad gizlincə öz kartoflarından mənim kartofumun üstünə əlavə edir, onu tükənməyə qoymurmuş... Onlarla mənim aramda olduqca xoş münasibət yaranmışdı.

Müharibə qurtarmışdı. Ancaq heç yana çıxa bilməzdik. Məni başa saldılar ki, əgər Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı məktub yazıb sənə ehtiyacları olduğunu bildirsə, evə buraxıla bilərəm. Rəssamlar İttifaqının ozamankı sədri Mürsəl Nəcəfova bu barədə məktub yazdım. Ancaq inşaat üzrə Zilberman familiyalı sahə rəisimiz var idi. O mənə dedi ki, xüsusi şöbə ilə danış. Xüsusi şöbədə bir qadın var idi. Hamı ondan qorxurdu. Bir dəfə o, məndən öz portretini çəkməyimi istədi. Çəkdim. Rəisimizin qızının da portretini çəkmişdim. Onlar mənə sürgündən azad olmaqda kömək etdilər. 1946-cı il mart ayının 5-də sürgündən evə qayıtmağım üçün mənə rəsmi arayış verildi. Ancaq iki gün yola çıxa bilmədim.

Sürgün yoldaşlarım məni yola salmağa, vağzaldan ötürməyə gəlmişdilər. Kirayə qaldığım evin balaca qızına, nəvə Liliyaya arada dərslərinə hazırlaşmaqda kömək edirdim. Onunla dostlaşmışdıq. O mənim Bakıya gedəcəyimi bilən kimi qapıya doğru qaçıb "ni puşşu!" (buraxmaram!) - deyə yolumu kəsdi. Qızcığaz öz qərarında elə israrlı idi ki, hətta əsəb və həyəcandan qıc olmaq dərəcəsinə gəlirdi. Bu minvalla mən həmin gün də, ertəsi gün də evə yola düşə bilmədim. Ona görə yoldaşlarımdan xahiş etdim ki, məni ötürmək üçün bir də bura gəlməsinlər. Liliyanı isə aldadıb inandırdım ki, daha heç yerə getməyəcəyəm. Beləliklə, axır ki, icazə aldığımın üçüncü günü Vətənə yola düşə bildim.

Evimizə gəlməyim haqda Daşkənddən teleqram vurdum. Doqquz gün yol gələndən sonra Bakıya çatdım. Gəlməyimdən evdəkilər xəbərsiz idilər. Çünki teleqramım onlara çatmayıbmış...

Oqtay Sadıqzadə,

Xalq rəssamı

Azərbaycan.- 2011.-5 mart.- S. 6.