Coşdu sular, çağladı, torpağa can gəldi, can

Üzü Novruza sarı

Yumurtanı göyçək güllü boyardıq,

Çaqqışdırıb sınanların soyardıq.

Oynamaqdan bircə məgər doyardıq?

Əli mənə yaşıl aşıq verərdi,

İrza mənə Novruzgülü dərərdi.

Şal istədim, mən də evdə ağladım,

Bir şal alıb tez belimə bağladım.

Qulamgilə qaçdım, şalı salladım,

Fatma xala mənə corab bağladı,

Xan nənəmi yada salıb ağladı.

Böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar uşaqlığında keçirdiyi Novruz bayramını belə xatırlayıb, rəssam kimi o xoşbəxt günlərin tablosunu yaradıb. Doğrudan da, Novruz bayramı uşaqların yaddaşında daha çox iz salır. Tonqal qalayır, üstündən atlanır, yumurta döyüşdürür, dirədöymə oynayır, papaq atır, yazın ilk müjdəçisi bönövşəni, novruzgülünü də uşaqlar kol dibindən üzüb analarına, nənələrinə gətirirlər. Ən imkansız ailələrdə belə bayram günü uşaqlara təzə paltar alınır, valideynlər onları sevindirirlər. Böyük şairimizin misralarındaki xoşbəxt Novruz mənzərəsini hər birimiz uşaqkən yaşamışıq.

Novruz bayramı qədimlərdən dostluq, birlik, bərabərlik xarakteri daşıyır. Qışın qarlı-boranlı çağlarında evlərə çəkilən, isti soba ətrafına toplaşan insanlar yazı qarşılamaq üçün çölə-bayıra çıxır, bir yerdə tonqal üstündən atlanır, bir yerdə yaz, əkin-biçin nəğmələri oxuyur, sonra da evlərində bişirdiklərindən bir-birinə pay aparırlar. Onların oxuduqları mahnılarda xalqın dünyagörüşü, psixologiyası və mənəvi həyatı, fikirləri, arzuları, tarixi taleləri parlaq şəkildə əks olunur. Bu mahnılar səmimi, ürəkdəngəlmə hisslər olduğundan günümüzədək yaşayır. Onların bir hissəsi qədim əmək nəğmələridir. Bundan başqa, birlikdə şənlənmə zamanı müxtəlif personajlar səhnələşdiriblər. Kosa-keçəl, qodu-qodu, qışla yazı bənzədən obrazlar döyüş-vuruş səhnələri teatrlaşdırır və sonda, əlbəttə, Günəş, istilik qalib gəlir. Bu qələbədən sonra insanlar birlikdə rəqs edir, halay tutur, haxıştalar oxuyur və qələbə münasibətilə şirnilər, kömbələr bişirirlər.

Novruz bayramı özündə türk xalqlarının əski çağlarının izlərini yaşadır. İnsanların torpağa sevgisini və inancını. Ona görə də bu bayramı insanların torpaqla ünsiyyətinin bayramı kimi də dəyərləndirirlər. Məhz Novruz bayramından sonra insanlar əllərində bel, dırmıq və başqa əmək alətləri torpağa üz tutur, əkib-becərir, dən səpir, onunla dostlaşırlar.

Cavan qız-gəlinlər Novruza ayrı bir zövqlə hazırlaşırlar. Güllü donlarını geyinir, bəzənib-düzənir, biş-düşdə ana və nənələrinə kömək edirlər. Ev-eşiyi təmizləyir, yorğan-döşək üzünü yuyurlar. Balaca qızlarının saçlarına al rəngli lent bağlayıb, təptəzə geyindirirlər. Bişirilən şirnilər Aya, Günəşə, ulduzlara bənzədilir. Nənələr ocaq qalayıb sac üstündə qorğa qovururlar. Buğdalar isti sacın dövrəsinə töküldümü qızlar əllərindəki işi atıb yığışırlar ocaq başına. Ürəklərində niyyət tutub hərəsi bir buğdanı nişanlayır. Kimin buğdası tez çırtlasa, deməli, gələn Novruzu "ollarda" keçirəcək. Bundan sonra əl-ayağı bir yerdə durarmı?! Sevindiklərindən hər diringiyə qol götürürlər.

Novruz bayramı qədimdən ellərimizdə müxtəlif ayin və mərasimlərlə qeyd olunur. Ulu yurdumuz Ordubadda xanbəzəmə mərasimi keçirərmişlər. Üç gün, üç gecə qeyd edilən bayramda bir nəfər "padşah" seçilər, bu "padşah" da ağıllı, tədbirli, hökmranlıq etməyi bacaran olmalıdır. Onun yanında vəzir-vəkilləri, əyanları, təlxək və cəlladları da olurmuş. O, qırmızı geyinməli, başına tac qoymalıdır. Oyunun qaydalarına görə, xalq öz seçdiyi padşahın əmirlərinə tabe olur. Bu dəfə "padşah" çox ədalətli olarmış, xalqı vergi yığımından azad edər, qanlıları barışdırar, həbs olunmuş adamların törətdiyi cinayətlə maraqlanar, onların zindandan azad edilməsinə çalışarmış. Üçüncü gün bayramın əsas, həm də zirvə nöqtəsi olur. "Padşah"ın hüzurunda hamı halay çəkər, məzəli oyunlar göstərər, nəğmələr oxuyar, şənlik edərlər, padşaha xələt-barat gətirərlər. Kosa ilə keçəl və təlxək məclisin yaraşığı olar, pəhləvanlar güləşər, hoqqabazlar məzəli oyun çıxardarlar. Həmin gün hamı da "padşah"dan adına layiq hədiyyə alarmış.

Oyun adları da müxtəlifdir. Şatır yazağzı oyun mərasimidir. Daha çox Qarabağ tərəfdə icra olunub. Bu oyun yazla qışın mübarizəsini təsvir edir. İki dövrə qurulur, biri nəmişlik, biri də istilik adlanır. İştirakçılar da iki qrupa ayrılır. Nəmişlik dövrəsinə toplananlar qışın, istilik ətrafına yığışanlar isə yazın təmsilçiləri olur. Mübarizə başlanır. Hakimiyyətini itirmək istəməyən "qış" əvvəlcə yerə-göyə hökm edir, qoyun-quzunu tövlədə acından öldürür, təknədəki dəni havaya sovurur, qarının keçilərini dondurur. Onun bu hərəkəti göylər səltənətinin hakimi istiliyin acığına gəlir. Bundan sonra çarpışma başlayır. İstiliyin-yazın ifadəçisi olan dövrədəkilər guya torpaq üzərindəki nəmişliyi qurudur, torpaq isinməyə başlayır. Göylər getdikcə aydınlaşır. Mərrix (Mars) və Zöhrə (Venera) göyün ənginliyində görüşürlər. Bu rolları adətən qızlar ifa edirlər. Görüşün sevincindən doğan gur işıq yerə yayılır, təbiət dirilir, həyat təzələnir. Başqa bir oyunda isə Dərya tanrısı Tiamat göylər səltənətinə doğru irəliləməyə başlayır. Ağ tanrılar onu görüb dəhşətə gəlir, ancaq qorxularından onun qarşısına çıxa bilmirlər. Bundan ürəklənən Tiamat daha da qəzəbli şəkildə irəliyə cumur. Bu vaxt külək tanrısı Marduk (Yupiter) görünür. O, Tiamata qəzəblənir və "döyüşlər" başlayır. Bu oyunu isə oğlanlar ifa edirlər. Gərgin "döyüşlər"dən sonra Marduq - xeyir Tiamata - şərə qalib gəlir. El-oba bu qələbəni bayram edir. Mütəxəssislər bəzi mənbələrdə Şatır sözünü Çadır sözü ilə bağlayırlar. Çadır göy qübbəsi, böyük Yaradan kimi qəbul edilir.

"A teşti-teşti-teşti" də qədim Novruz oyunlarından günümüzə qədər gəlib çatan çox dəyərli mədəni miraslarımızdandır. Bu nəğmələrin bir neçəsi indii də sevilə-sevilə oxunur. Qeyd edək ki, bütün oyunlar kollektiv şəkildə ifa olunub. "Qodu-qodu", "Gün çıx, gün çıx", "Üşüdüm", "Səməni", "Haxışta", "Yel baba", "Xıdır İlyas" və başqaları. "A teşti-teşti-teşti" qədim dövrlərdə yağış tanrısı Tir-Tiştrinin (Tiştar-tir) şərəfinə oxunurmuş. Sonralar qeyd etdiyimiz son varianta düşmüşdür. Əsatirə görə, yağış mələyi Tiştar quraqlıq divi Apauşla vuruşur, qalib gələrək insanlara su, dirilik, həyat bəxş edir. Bayram edən insanlar Tiştarın şərəfinə alqış nəğmələri oxuyur, onu "iki xoruz dalaşdı" kimi də ifa edirlər. Bu nəğmə o qədər ritmik və oynaqdır ki, sonralar böyük sənətkarımız Bülbül bu qədim el havasını məharətlə ifa etmişdir:

A teşti-teşti-teşti,

Atım Gilanı keçdi.

İki xoruz dalaşdı,

Biri qana bulaşdı və s.

"Məsmayıl" oyun mərasimi də bu qəbildəndir. Bu oyun əski inanclarla bağlıdır.

Novruz axşamı bir yerə toplaşan gənc qızlar yelləncək qurarlar. Əlində çubuq tutan nərbud qadın qızları bir-bir yelləncəyə mindirər, sevdiyi oğlanın adını boynuna almayanadək əlindəki çubuqla onları "çırpar", sürətlə yelləyərmiş. Bunlara dözə bilməyən qız tezliklə ürəyindəki oğlanın adını uca səslə deyər, bundan sonra növbə başqa qıza çatarmış. Beləcə, gecə yarıdan keçənədək oyun davam edərmiş.

Novruz səhəri yuxudan duran kimi hamı obaşdan axar su üstünə qaçar, üstündən hoppanar, ovcunu doldurub, içər bir cürdək də gətirib dirilik, təzə həyat rəmzi kimi qapı-bacalarına, evin günclərinə səpərlər.

Üzümüz ümidlə dolu yazadır. İşimiz avand olsun, biləklərimiz yorulmasın, axar sularımız çağlasın, dağlarımız gül-çiçəkdən, yamaclarımız qoyun-quzulardan, çoban səsindən əskik olmasın, ağaclarımız bar versin. Bizə həsrət Qarabağa bu yaz yolumuz düşsün. Amin!

Rəsmiyyə RZALI

Azərbaycan.- 2011.-18 mart.- S. 7.