"Arşın mal alan" bu gün də qəlbləri fəth edir

Üzeyir Hacıbəyli "Arşın mal alan" operettasını 1913-cü ildə Peterburq Konservatoriyasında oxuyan zaman yazmışdır. O, bu əsəri əvvəlcə konservatoriyada dərs deyən müəllimi, professor Vasili Pavloviç Kalafatiyə, sonra onun məsləhəti ilə konservatoriyanın direktoru, böyük rus bəstəkarı A.Qlazunova təqdim etmişdi. Qlazunov əsərlə tanış olub onu "ilk rus operettası!" adlandırmışdı. Bu, təsadüfi deyil. Çünki XIX əsrədək orijinal rus operettası yox idi. Rusiyada vodevil janrında əsərlər oynanılırdı. Onların müəllifləri əsasən dramaturqlar sayılırdı, musiqi nömrələri - rəqslər və kupletlər qoşma xarakterli idi. Həmin musiqi nömrələri hadisələrin inkişafına xidmət etmir, ancaq illüstrasiya xarakteri daşıyırdı. "Muzikl" adlanan tamaşaların musiqi partiturası populyar əsərlərdən - romanslardan və estrada mahnılarından təşkil olunurdu.

"Arşın mal alan" operettasına gəldikdə bu əsər ilk dəfə 1914-cü il oktyabrın 25-də Bakıda Tağıyev teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur. Baş rolları H.Q.Sarabski (Əskər), Ə.Ağdamski (Gülçöhrə), Ə.Hüseynzadə (Soltan bəy), Gülsabah xanım (Cahan xala), M.Terequlov (Süleyman), H.Hüseynov (Vəli) ifa etmiş, rejissoru H.Ərəblinski, dirijoru Müslüm Maqomayev olmuşdur.

"Arşın mal alan"ı populyarlığına və şöhrətinə görə heç bir musiqi əsəri ilə müqayisə etmək olmaz. 75-dən çox dilə, o cümlədən rus, ingilis, polyak, fars, ərəb, türk, yunan, Çin, özbək, qazax, rumın, aysor, yəhudi, latış və s. dillərə tərcümə olunmuş, 76 ölkənin 187 teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. Əsərin lad strukturu və ritmikası tamaşanın hər bir obrazına uyğundur. Tacir Əsgərin "Nalədəndir ney kimi avazeyi-eşqim bülənd" sözləri ilə başlayan lirik ariyası "Şüştər" muğamı, bir sıra səhnəciklər və Cahan xalanın kupletləri "Şur" muğamı üstündə, digər bütün vokal nömrələri isə xalis Avropa üslubunda yazılmışdır.

Operettanın səhnə həyatından yüz ilə yaxın vaxt keçsə də, ona tamaşaçı rəğbəti zaman keçdikcə artır. Buna səbəb süjetin əsasının xalq həyatından alınmış epizodlara söykənməsidir. Operetta ekranlaşdırıldıqdan sonra daha da məşhurlaşmış, dünya kinoteatrlarında tamaşaçıların ən çox sevdikləri filmlərdən birinə çevrilmişdir. Filmə dalbadal 18-20 dəfə baxanlar da olmuşdur. Hətta Çin kommunist partiyasının rəhbəri Mao-Tsze Dun Çində "Arşın mal alan"ın "Yorğan altında məhəbbət" adlı versiyasının çəkilməsi barədə göstəriş vermişdi. Çində "yorğan" sözü "çadra" sözünün qarşılığı kimi işlədilirdi.

Rəşid Behbudovun qızı Rəşidə Rəşid yazır ki, operettanın süjeti babası məşhur xanəndə Məcid bəyin Şuşa şəhərindəki sevgi macərasından götürülmüşdür. Dövlətli tacir balası olan Məcid bəy xırdavatçı libasında Şuşa məhəllələrini gəzərək "arşın mal alan" deyə-deyə ailə qurmaq üçün özünə qız axtarırmış. O, çar ordusunun generalı, "diki diviziyanın" komandiri Abasqulu Vəkilovun qızını görüb bəyənmiş və gənclər arasında məhəbbət macəraları yaranmışdır. Generalın qəzəbinə tuş gəlməməkdən ötrü gənclər qoşulub qaçmışdılar. Bu hadisənin nə dərəcədə həqiqət olduğunu və nə ilə nəticələndiyini bilməsək də Üzeyir bəy əsərdə cərəyan edən əhvalatları Şuşa mühitində gördüklərinin əsasında qələmə aldığı məlumdur. Operettadakı tiplər həyati və real nümayəndələrdir. Üzeyir bəy "Arşın mal alan" haqqında qeydlərim" məqaləsində yazır ki, cəmiyyət üzərində ağalıq edən burjuaziya öz hərəkətlərinin bu əsərdə ifşa edildiyini gördüyü üçün hər cür yollarla zərbəni öz üzərindən yayındırmaq məqsədilə "Arşın mal alan"ın ideyasını kütləyə əksinə izah etməyə çalışırdı.

Bəziləri Əsgəri idealizə edərək onu açıq fikirli yenilik tərəfdarı kimi, mədəniyyət müdafiəçisi kimi göstərirdilər. Halbuki bu yanlış fikirdir. Əskər hər şeyə tacir gözü ilə baxan adamdır. O, alacağı qızla arşını 12 qəpiklik çiti eyni dərəcədə qiymətləndirir: çitin safı, çürüyü olduğu kimi, qızın da koru, axsağı, çopuru və ona layiq olmayanı ola bilər. Məhz bunun üçün də tacir "malı" görüb almaq istəyir. Həm də Soltan bəy kimilərinin qızını. Əsgərin yoldaşı Süleyman da tacir oğludur. Fərq onun bir qədər daha çevik, "qulaq kəsməkdə", iş düzəltməkdə, kələk qurmaqda daha mahir olmasındadır. Adi Qarabağ bəylərindən biri olan Soltan bəydə konservatizm o dərəcəyə çatıb ki, hətta injenerləri, doktorları və uçitelləri belə bəyənmir. Çünki bilik sayəsində yüksək cəmiyyətdə özlərinə yer tutmuş bu adamların aşağı sinifdən olmaları da mümkündür. Buna görə də Soltan bəy onların məclisindən uzaq qaçaraq gününü əttar Mirzə Hüseynin dükanında keçirir. Soltan bəyi xoşlandıran ticarət kapitalı nümayəndələri, tacir hacı mürsəllərdir.

Bu yaxınlarda Azərbaycan Akademik Opera və Balet Teatrında dünya mədəniyyəti tarixində şedevr sayılan "Arşın mal alan" operettasına baxanlar da tamaşadan böyük zövq aldılar. Hətta əcnəbi qonaqlar da operettadan ayrı-ayrı fraqmentləri həvəslə züm-zümə etməkdən çəkinmirdilər.

Əsərdə obrazlar real şəklə salınmış, yersiz şarjlara yol verilməmişdir. Akademik Milli Dram Teatrının aktyoru, əməkdar artist Telman Əliyev Soltan bəy obrazını məsxərəyə qoymağa çalışmır. Bəy obrazını əsl bəyə xas olan cizgilərlə yarada bilir. Soltan bəyin vokal nömrələrini bariton səsli opera solisti kimi oxumağı bacarır. Yeri gəlmişkən, vaxtilə müqtədir komik səhnə ifaçılarımız Mirzağa Əliyev və xalq artisti Yaşar Nuri də Üzeyir bəyin operettalarında vokal partiyalarını həmişə layiqincə ifa etmişlər.

Tamaşada Cahan xala obrazı əməkdar artist Gülüstan Əliyevanın da ifasında çox xoşagələn alındı. Onun rəqsləri, oxumağı həmişəki kimi yenə rəğbətlə qarşılandı, danışıq ifadə tərzi tamaşaçıların ürəyindən oldu. "Leyli və Məcnun"da Leyli, "Gəlin qayası"nda Sənəm, "Aşıq Qərib"də Şahsənəm, "Şah İsmayıl"da Ərəbzəngi partiyalarını uğurla ifa edən G.Əliyeva "Arşın mal alan"da Cahan xala obrazını səhnə tələbləri baxımından olduqca xoşagələn yaratdı. Yeri gəlmişkən, Gülüstan Əliyeva estrada ifaçısı kimi də məşhurdur. Onun bu yaxınlarda televiziya kanallarından biri ilə yayımlanan "Çahargah" dəstgahında ifa tərzi hətta muğam bilicilərini də məmnun etdi. G.Əliyevanın dəstgahın "Mənsuriyyə", "Hüzzal" kimi böyük diapazon və şaqraq zəngulələr tələb edən çətin guşələrini təmiz səslə rahat oxuması dinləyiciləri məmnun qoydu və həm də mahir muğam ifaçısı olduğunu sübuta yetirdi.

Ələkbər Əliyevin oynadığı Vəli obrazı onun mahir komediya ustası olduğunu bir daha təsdiq etdi. Əməkdar artist Gülyaz Məmmədova (qulluqçu Telli) ilə dueti həm komik artistlik, həm də rəqqaslıq baxımından çox yaxşı alındı. "Leyli və Məcnun"da Leyli kimi tragik səhnə obrazını müvəffəqiyyətlə yaradan muğam operası solistinin komik Telli obrazını yüksək professionallıqla yaratması tamaşaçılarda məftunluq doğurdu.

Xalq artisti Azər Zeynalovun ifasında tacir Əsgərin bütün ariyaları və Gülçöhrə (əməkdar artist İnarə Babayeva) ilə duetləri də çox uğurlu alındı. Lakin İnarə tacir Əsgər ilə duetinin finalında "lya" notu əvəzinə "do" notu götürməsi fikrimizcə düz deyil. Çünki ifa zamanı "do" tonallığı "lya" tonallığı ilə heç cür uzlaşmırdı. Ümumiyyətlə isə İnarə Babayevanın Gülçöhrənin bütün ariyalarını qüsursuz oxuması, danışıq yerlərində heç bir qüsura yol verməməsi, bütün mizanları yerli-yerində icra etməsi təqdirəlayiqdir.

Teatrın xor və rəqs kollektivlərinin də tamaşanın uğurlu alınmasında əməyini yüksək qiymətləndirmək lazımdır. Bir sözlə, 1914-cü ildən üzü bu yana xalqın sevimli tamaşası olan "Arşın mal alan"a mahir aktyorların ifasında bu gün də sevilə-sevilə baxılır.

Arif HÜSEYNOV

Azərbaycan.- 2011.-1 may.- S. 7.