Azərbaycan həm ön, həm də arxa cəbhədə döyüşürdü

"Azərbaycan xalqı İkinci Dünya müharibəsində həm döyüş meydanlarında, həm də arxa cəbhədə əsl şücaət və əzmkarlıq nümunələri göstərmişdir. Müharibə başlanandan keçən qısa müddət ərzində Azərbaycan Respublikası ərazisində 87 qırıcı batalyon, 1124 özünümüdafiə dəstəsi təşkil edilmişdir. 1941-1945-ci illərdə respublikanın 600 mindən çox oğlan və qızları cəbhəyə getmişdir".

Heydər ƏLİYEV

1941-ci il iyunun 22-də faşist Almaniyası SSRİ-yə hücum etdi. Bununla da Böyük Vətən müharibəsi başlandı. Bu müharibə Sovet İttifaqı tərəfindən xilaskar, ədalətli, məhz elə buna görə də Vətən müharibəsinə çevrildi. Müharibə ümumxalq xarakteri daşıyırdı və Sovetlər İttifaqında yaşayan bütün xalqlar, o cümlədən azərbaycanlılar da o zaman ümumi Vətən sayılan SSRİ-nin müdafiəsinə qalxmışdılar.

Başqa cür ola da bilməzdi. Axı, Azərbaycan bu ittifaqın tərkibində idi və söz yox ki, faşist Almaniyası SSRİ-ni işğal etməkdə israrlı olanda təkcə Moskvanı, yaxud Rusiyanı, Ukraynanı, Belarusu almaq barədə fikirləşmirdi. Onun niyyəti daha böyük idi. Üstəlik də Hitlerin Bakı haqqında ayrıca planları vardı. Təsadüfi deyil ki, Rozenberqin başçılığı ilə təşkil edilən Şərq İşləri üzrə Nazirliyin nəzdində olan strukturlardan biri Qafqaz Komissarlığı idi. Hələ 1941-ci il aprelin 29-da yaradılan Oleburq iqtisadi qərargahının təsis etdiyi planda Qafqazın, xüsusilə Bakının işğalı əsas yer tuturdu.

Qafqazın işğalının (Edelveyus planının) həyata keçirilməsi Hitler Almaniyasının "A" qrupu ordusuna həvalə edilmişdi. Bu plana əsasən, Qafqaz beş işğal rayonuna bölünməli və onlardan biri Azərbaycan əlahiddə rayonu idi. "Ost" planına görə, Bakı 1941-ci il sentyabrın axırına qədər işğal olunmalı, faşistlər Bakını almalı, onun neftini alman şirkətlərinin sərəncamına verməli idilər.

Tarixi dəyişmək mümkün deyil. Bu gün o böyük, dəhşətli hərbin yollarında canından keçmiş, sağlamlığını itirmiş, əlil olmuş insanlara xor baxaraq "onlar özgə torpaqları uğrunda vuruşublar" deyənlər bunları yaxşı bilməli və dərk etməlidirlər. Sıraları lap seyrəlmiş, çoxu odlu cəbhələrdə, çoxu da orada aldıqları yaralardan sonralar dünyasını dəyişmiş qəhrəmanların ruhunu narahat etmək günahdır. Odur ki, tarixi təhrif edənlərə bir daha xatırlatmaq istərdik: o vaxt Azərbaycan həmin igidlərin uğrunda vuruşduqları ölkənin bir parçası sayılırdı. Məhz onda döyüşmək lazım idi! Onda...

hünər vaxtı, qeyrət çağı idi

Azərbaycanlıların döyüş meydanlarındakı igidliyindən çox yazılıb və çox sözlər deyilib. Bundan sonra da yeni kitablar yaranacaq, filmlər çəkiləcək və həmin insanlar bütün dillərdəki ən gözəl sözlərə layiqdirlər. Amma elə məqamlar da var ki, orada söz fakta söykənməlidir. Azərbaycanlıların, daha doğrusu, bütün Azərbaycanın müharibədə göstərdiyi qəhrəmanlıq özü, böyük faktdır.

1941-1945-ci illərdə Azərbaycandan 640 min nəfərdən çox insan səfərbər edilərək ordu sıralarına yola düşmüşdü. Müharibənin hələ ilk günlərində respublikada 4 mindən çox oğlan və qız könüllü surətdə cəbhəyə getmək üçün hərbi komissarlıqlara müraciət etmişdi. 1941-ci ilin sonunda xalq qoşunu dəstələrində 187 min nəfər döyüşçü vardı. Onlardan 30 min nəfərdən çoxu qadınlar idi.

Ağır müharibə illərində azərbaycanlı əsgər və zabitlər od-alov püskürən döyüş meydanlarında misilsiz şücaət göstərmişdilər. Cəbhənin elə bir istiqaməti yox idi ki, həmvətənlərimiz orada vuruşmamış olsun. Hətta azərbaycanlılardan ibarət diviziyalar təşkil olunmuşdu. 416-cı, 402-ci, 396-cı, 223-cü, 77-ci və digər milli diviziyalar Simferopolda, Odessada və digər şəhərlərdə vuruşmuşlar. 77-ci diviziya Polşa və Çexoslovakiyanın, 223-cü diviziya Yuqoslaviyanın azad edilməsində igidlik göstərmişdi. 416-cı diviziya Qafqazdan Berlinədək qəhrəmanlıq yolu keçmişdi.

Sovet İttifaqı Qəhrəmanları Ziya Bünyadov, Məlik Məhərrəmov, Bahəddin Mirzəyev və digər neçə-neçə rütbəli zabit və hünərvər igidlərimiz odlu-alovlu illərdə böyük cəsarət, şücaət göstərərək mərdliklə vuruşmuşdular. Sovet İttifaqı Qəhrəmanlarından söz düşmüşkən: 1941-1945-ci illərdə Azərbaycanın 130-a qədər oğlu bu yüksək ada layiq görülmüşdür. Bu, böyük bir tarix, şərhə ehtiyacı olmayan, özü haqqında özü "danışan" bir həqiqətdir. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı olan ilk azərbaycanlı İsrafil Məmmədov idi. O, 1941-ci ilin dekabrında Novqorod yaxınlığındakı Pustinka kəndi uğrunda gedən döyüşlərdə göstərdiyi hünərə görə bu yüksək ada layiq görülmüşdü.

Şimali Qafqazı müdafiə edərkən Qafur Məmmədov, Stalinqrad uğrunda döyüşlərdə Həzi Aslanov, Şimali Transilvaniyanın Mağara şəhərindəki igidliyinə görə Gəray Əsədov "Qızıl Ulduz" almışlar. Tank qoşunları general-mayoru H.Aslanov bu şərəfə iki dəfə layiq görülmüşdür.

Gedənlərin az qala yarıya qədəri geriyə dönməmişdi. Qayıdanların isə əksəriyyətinin sinəsini orden və medallar bəzəyirdi. Müharibə onların sağlamlığına böyük zərbə vurmuşdu. Amma vicdanlarına zərrə qədər də ləkə gəlməmişdi. Onlar üzüağ, alnıaçıq, başıuca idilər.

Bu, Azərbaycan tarixinin daha bir şanlı səhifəsi idi.

Bakı nefti olmasaydı...

Uzun illər SSRİ-nin neft və qaz sənayesinə başçılıq etmiş Nikolay Baybakov təsdiqləyir ki, ölkənin neft balansında Azərbaycanın iştirakı olmasaydı, Sovetlər İttifaqının faşizm üzərində qələbəsi sual altında qala bilərdi.

Marşal K.K.Rokossovski isə bu barədə fikirlərini belə ifadə etmişdi: "Hər bir hərbi təyyarəmizin, tank ekipajının düşmənə zərbəsində Bakı neftçilərinin payı vardır".

Dənizdə, quruda və havada sovet ordusunun düşmən üzərində üstünlük qazanmasına, sovet zirehli moto və tank qoşunlarının, aviasiya birləşmələrinin görkəmli strateji əməliyyatlarına Bakı neftinin rolu əvəzsiz idi. Bakı neftçiləri ən çətin şəraitdə ordunun və ümumiyyətlə, bütün ölkənin xalq təsərrüfatını yanacaqla fasiləsiz təmin edirdilər. O zaman SSRİ-də çıxarılan neftin təxminən dörddən üç hissəsini Azərbaycan verirdi. Marşal G.K.Jukov sonralar haqlı olaraq deyirdi: "Bakı neftçiləri vətənin müdafiəsini və düşmən üzərində qələbəni təmin edəcək qədər yanacaq verdilər".

1941-ci ildə Azərbaycanda rekord miqdarda - 23,5 milyon ton neft çıxarıldı. Müharibə illərində Azərbaycan Sovet İttifaqının başlıca yanacaq bazasına çevrilərək 75 milyon ton neft verdi. Vuruşan təyyarələrin 85-90 faizi Azərbaycan benzini ilə işləyir, düşmənə ağır zərbələr vururdu.

İkinci Dünya müharibəsi illərində Baltik dənizindən Qara dənizə qədər uzanmış cəbhənin tələb etdiyi bütün benzinin 80, sürtkü yağlarının 90 faizini Azərbaycan təmin edirdi. Başqa sözlə, həmin illərdə neft mədənləri də qəhrəmanlıq meydanına çevrilmişdi. Ayrı-ayrı neftçilər əmək igidliyi göstərir, rekordlar qazanırdı.

"Hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün!"

Marşal A.A.Qreçko yazmışdır: "Azərbaycandan cəbhəyə tükənməz axınla yüksək keyfiyyətli benzin, silah, döyüş sursatı və ərzaqla dolu yük qatarları gəlirdi".

Müharibə illərində Azərbaycan həqiqətən də ordunun silah, döyüş sursatı və ərzaqla təchizatının ən güclü cəbbəxanalarından birinə çevrilmişdi. Burada 130-dan çox adda silah və hərbi sursat istehsal olunurdu. Elmin və istehsalatın, mədəniyyətin və incəsənətin elə bir sahəsi yox idi ki, səyi və potensialı qələbə naminə səfərbər edilməmiş olsun. Akademik Yusif Məmmədəliyevin rəhbərliyi ilə aviasiya benzini istehsalının yeni texnologiyası hazırlandı. Alimlərimiz 100 növ neft-kimya məhsullarının, o cümlədən 38 növ sürtkü yağının, 9 adda təyyarə benzininin, 8 növ dizel yağının istehsalını təşkil edə bildilər.

Dəmiryolçular və Xəzər dənizçiləri ağır şəraitdə yüksək intizamlılıq, cəsarət və qeyrət nümunəsi göstərirdilər. Onlar hərbi və xalq təsərrüfatı yüklərini vaxtında daşımaq üçün gecəni gündüzə qatmışdılar. 1941-ci ilin yayında və payızında təkcə Bakı dəmiryolu bölməsinə gündə 500 vaqona qədər müxtəlif yük gəlirdi. Orta Asiyada tikilən yeni müdafiə zavodları üçün əsas avadanlıq Azərbaycan dəmiryolu və Xəzər dənizi vasitəsilə göndərilirdi.

Geoloqlar, kimyaçılar, fiziklər və riyaziyyatçılar hərbi təşkilatların xüsusi tapşırıqlarını yerinə yetirirdilər. Təbabət sahəsində çalışan alimlər yeni müalicə üsulları hazırlayırdılar. Humanitar elmlərlə məşğul olan alimlərimiz Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq tarixindən, döyüş ənənələrindən bəhs edən, qələbəyə səsləyən əsərlər yaradırdılar.

Müharibə illərində Azərbaycan cəbhə arxasında yerləşən nəhəng hospital bazasına çevrilmişdi. Ə.Əliyev, M.Topçubaşov, M.Mirqasımov, V.Tarnoqradski kimi adlı-sanlı professorlar neçə-neçə əsgər və zabitin həyatını xilas edirdi. Tibb İnstitutunun ən təcrübəli əməkdaşları da bu işə cəlb olunmuşdu.

Müharibənin ilk iki ilində neftayırma zavodları əczaçılıq məhsullarının istehsalını da mənimsəmişdilər. Müəssisələrdə gecə-gündüz iş gedirdi. Bəzi işçilər gecə də evlərinə getmir, tapşırıqları yerinə yetirirdilər. Bir sözlə, kim nə bacarırdısa edirdi, hər kəs var gücü ilə çalışırdı. Bu, təkcə adlı-sanlı insanlara deyil, adi sıravi fəhlələrə də aiddir.

Kənd əməkçiləri də cəbhəyə bacardıqları qədər yardım edirdilər. Onlar sovet ordusunun fonduna öz şəxsi istifadələrində olan 18 min baş mal-qara, 52 min pud taxıl, 170 min pud müxtəlif növ məhsul göndərdilər. Şəxsi vəsaitlərdən müdafiə fonduna 15 kiloqram qızıl, 952 kiloqram gümüş, 320 milyon rubl məbləğində vəsait verdilər. Cəbhəyə 1,6 milyondan çox zəruri mal və 125 vaqon isti geyim yola salındı. Yalnız Leninqrad üçün 1942-ci ilin yayına qədər Bakı müəssisələri 2 vaqon qara kürü, 40 ton meyvə qurusu, 12 vaqon tomat-püre və digər məhsullar, eləcə də dərman və sarğı materialı yolladılar.

O zaman hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün idi.

Qadınlar da silahlanmışdı...

Azərbaycan qadını da döyüşürdü. 10 min nəfərdən çox azərbaycanlı qızı birbaşa odlu cəbhələrdə idi. Kimisi əlinə silah götürmüşdü, kimisi şəfqət bacısı kimi igidlərin döyüşlərdə aldığı yaralara məlhəm qoyurdu, onları yenidən həyata qaytarırdı. Ziba Qəniyeva, Aliyə Rüstəmbəyova, Dürrə Məmmədova və başqa Azərbaycan qızlarının adı İkinci Dünya müharibəsinin ən fəal iştirakçıları sırasında çəkilir.

Oğlunu, qardaşını, həyat yoldaşını müharibəyə yola salan qadınlar isə arxa cəbhədə var qüvvələri ilə çalışırdılar. Gözü yolda, qulağı səsdə olan anaların gecəsi-gündüzü yox idi. Soyuq səngərdə, qanlı döyüşlərdə olan övladlarını bir an belə yaddan çıxara bilmirdilər. Deyirlər, nənəm Gülgəz xanım oğlunu müharibəyə yola saldığı gündən döşəyi kənara atıb quru döşəmənin üstündə yatarmış. Müharibəyə ən əziz varlığını göndərmiş Azərbaycan qadını cəbhədən son tikəsini belə əsirgəmirdi.

"Biz cəbhəyə gedənləri istehsalatda əvəz etməyə hazırıq. Nə qədər ki bizim atalarımız, oğullarımız və ərlərimiz vətəni faşist işğalçılarından müdafiə edir, bir dənə də olsun dəzgah və quyu boş dayanmayacaqdır". İyunun 22-də Bülbülə qəsəbəsindəki evdar qadınlar mitinq keçirərək belə demişdilər.

Əslində bu, bütün Azərbaycan qadınlarının qərarı idi. Cəmi bircə həftə ərzində, yəni iyunun 30-na qədər yalnız neft sənayesində işləməyə 979 evdar qadın gəlmişdi. Oktyabr ayında 26 Bakı komissarı adına neft mədənlərində artıq 1800-dən çox qadın çalışırdı. 1942-ci ilin yayında neft sənayesində işləyən qadınların sayı 25 minə çatırdı. Bu da həmin sahədə çalışan fəhlələrin 33 faizinə bərabər idi.

Kəndlərdə də qız-gəlinlər tarlalarda sübh tezdən qaş qaralana qədər çalışırdı. Yüzlərlə qadın həmin vaxta qədər cəsarət etmədiyi işin qulpundan yapışmışdı - kənd təsərrüfatı maşınlarının sükanı arxasına keçərək onları idarə etməyi öyrənmişdi. Müharibə başlanandan cəmi bir ay sonra respublikanın tarlalarında 5 mindən çox qadın traktorçu, kombaynçı və sürücü kimi çalışırdı. 1942-ci ilin birinci yarısında əlavə olaraq 3 min qadına traktorçu peşəsinin sirləri öyrədildi. Ümumiyyətlə, 1941-1942-ci illərdə Azərbaycanda mexanizator peşəsinə yiyələnmiş 10 min nəfərin yarıdan çoxu qadın idi.

Müharibə illərində müəssisələrdə və kolxozlarda işləyənlərin təxminən 70 faizini qadınlar təşkil edirdi. 1941-1945-ci illər müharibəsi xalqımızın fədakarlığının, şücaətinin, qəhrəmanlığının daha bir sübutu oldu.

İkinci Dünya müharibəsinin və bu savaşı qızışdıranların aqibəti hamıya yaxşı məlumdur. Bu gün Azərbaycanın təcavüzkar Ermənistan tərəfindən cəlb olunduğu müharibə hələ sona çatmayıb. Şübhə etmirik ki, torpaqlarımıza həyasızcasına sahib çıxmaq istəyənləri də belə bir aqibət gözləyir. Özgə xalqın torpağında hökmranlıq etmək mümkün deyil. O cümlədən, tarix boyu qəhrəman övladları, yurdu-yuvası uğrunda canını fəda edən oğulları ilə tanınmış Azərbaycan xalqının torpağında.

İ.Əliyeva

Azərbaycan.- 2011.-7 may.- S. 11.