Laçının tarixi, maddi mədəniyyət abidələri erməni vandalları tərəfindən məhv edilir

Laçının işğalından 19 il keçir

Laçın Qayaları da, yolları kimi qırçın-qırçın, buludları əlçim-əlçim. Görəsən, laçınlıların yuxuları nə vaxtı olacaq çin? Nənələrimizin bayatılı-ağılı oxşamalarında əzizlənən xınalı daşlarında kəkliklərinin izi, gözəllərinin bulaq suyu kimi dupduru gözü, müdriklərinin ağsaqqal sözü qalıb yaddaşımızda.

Laçının təbiətinin vəsfi şeirin, musiqinin ritminə köklənib. Amma, son illər bəstələnən bir mahnı var ki, o, Laçının təkcə təbiətini deyil, taleyini də vəsf edir. Məhəbbət Kazımovun haraylı səsində "Laçınım... Laçınım..." təkcə Laçında doğulanları deyil, o yerləri görmək həsrətilə alışıb-yananları da qartalları on doqquz ildir ki, qıy vurmayan qayalı-daşlı dağlara səsləyir.

Laçın düşmən məkrinin, çirkin siyasətin qurbanı olub. Dağlarımızın zirvəsi sayılan Laçının işğalının növbəti ildönümündə o yurdlarda doğulmuşların qəlbindən qara qanların necə axmasını təsəvvür etmək o qədər də çətin deyil. Yazın gəlişi ilə dağlar yaşıl donuna bürünüb aran ellərini yaylağa haraylayardı... Şuşanın arxa-dayağı, söykənəcəyi olan Laçının bir tərəfi də Kəlbəcər idi...

Vaxtilə Soltan bəyin qarşısında baş əyən erməni qaçaq-quldurlarının törəmələri indi o yerlərdə "at oynadır"!.. Xalqımızın ümumi sərvəti olan dağlarımızın yağmalanması ilə dəyəri milyardlarla ölçülən təbii sərvətlərimiz daşnakların əlinə keçdi, talandı. Təkcə maddi sərvətlər beşiyi deyildi Laçın. Burada min illərin, əsrlərin yadigarı olan maddi mədəniyyət abidələri - mənəvi sərvətlərimiz var idi. Təəssüflər olsun ki, bu gün dünyanın və inkişaf etmiş Avropanın humanizmin təbliği ilə məşğul olan təşkilatları da belə talanların qarşısını almaqda aciz kimi görünür.

Laçından ayrıldığımız ötən illərdə burada ermənilərin məskunlaşdırılması beynəlxalq səviyyədə dəfələrlə müzakirə mövzusu olsa da, hələ bu ərazi Dağlıq Qarabağ üçün "koridor" kimi gərək olmaqdadır. Laçının ərazisindəki maddi mədəniyyət nümunələrimizin hansı səviyyədə olması isə işğal altında qalan torpaqlarımıza vaxtaşırı səfər edən beynəlxalq faktaraşdırıcı missiyanın üzvlərinə də məlumdur: daş-daş üstə qalmayıb. Tarixin yaddaşı olan abidələr bu yerlərdə çoxdan saxtalaşdırılıb, erməniləşdirilib. Bir sözlə, Azərbaycanın mədəni irsini hədəf seçən ermənilər işğal altında qalan maddi mədəniyyət abidələrimizi tamamilə və qəddarlıqla məhv etmişlər.

Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan tərəfindən işğalı nəticəsində 12 muzey və 6 rəsm qalereyası, tarixi əhəmiyyətli 9 saray qarət edilərək yandırılmışdır. Nadir əhəmiyyətə malik 40 min muzey sərvəti və eksponat talan olunmuş, 44 məbəd və 18 məscid təhqir edilmişdir. Dağıdılan və yandırılan 927 kitabxanada 4 milyon 600 min nüsxə kitab və nadir incilərdən sayılan əlyazmaların külü göylərə sovrulmuşdur.

Dağlıq Qarabağ ərazisində və ətraf rayonlarda Azərbaycanın milli mədəniyyət abidələrinə erməni təcavüzkarları tərəfindən vurulan ziyanı dəqiq hesablamaq mümkün deyildir, çünki zaman dəyişmiş (keçmiş sovetlər dönəmindəki dəyərlər artıq öz əhəmiyyətini itirdiyi üçün mal-mülkün də qiymətləri maya dəyərinə uyğunlaşdırılmışdır), qiymətlər yenidən formalaşmışdır. Eyni zamanda talan və məhv edilmiş sərvətlər nəinki Azərbaycanın, həm də dünya sivilizasiyasının misilsiz mədəniyyət nümunələri hesab olunmuşdur. Əhaliyə vurulmuş mənəvi-psixoloji zərbə ilə bərabər, hələ dəqiq müəyyənləşdirilməmiş məlumatlara əsasən, Azərbaycan iqtisadiyyatına 60 milyard ABŞ dollarından çox ziyan dəymişdir.

Bütün bu dəhşətlər barəsində nə qədər yazılsa belə, hələ də erməni daşnak terrorçularının törətdiklərini beynəlxalq miqyasda olduğu kimi təqdim etməyə yenə də ciddi ehtiyac duyulur. Ona görə ki, həmin hadisələr bir neçə dəfə və həm də dəhşətli dərəcədə təkrar olunmuşdur. Tarix isə belə soyqırımı aktlarını zaman keçdikcə üzə çıxarmışdır.

Laçın dağlarında qədim və möhtəşəm mədəniyyət abidələri ilə təbiət bir-birini sanki tamamlayırdı. Cicimli, Güləbird, Soltanlar, Zeyvə, Malıbəy, Yənqıça, Bülövlük, Araflı, Əliqululu, Malxələf, Hüsülü, Kosalar, Seyidlər, Pircahan, Kürdhacı və digər kəndlərdəki tarixi abidələr (12 qoç, 28 at fiquru, 36 müxtəlif süjetli yazılar və rəsmlər, sal daş, müxtəlif dövrlərdə ərəb əlifbası ilə yazılmış, bir-birinə bənzəməyən sənət rəmzləri həkk edilmiş qəbirüstü daşlar, məşhur Sarı Aşığın sevgilisi Yaxşının məzarı) bu torpaqlarda min illər boyu yaşayan əcdadlarımızın bizə yadigar qoyduğu nişanələr idi.

Rayonun Cicimli kəndindəki məbəd, qədim anbar, Güləbirddə Sarı Aşığın qəbirüstü ziyarətgahı (Bax: "Qarabağ - yaddaş", Bakı, "MHS-poliqraf"-2010. səh. 76-80 ) rayonun tarix-diyarşünaslıq muzeyi əsrlərin canlı salnaməsi idi. Muzeydə toplanmış nadir eksponatlar Laçının zəngin tarixi keçmişi haqqında dolğun təsəvvür yaradırdı. Təəssüf ki, Laçının işğalı nəticəsində bu tarixi incilər də təcavüzün qurbanına çevrildi. Bütün bunlar az imiş kimi, tarixin yadigarları, milli mədəniyyət abidələrimiz olan qala və məbədlər saxtakarcasına erməniləşdirilir. Belə təcavüzə məruz qalan abidələrdən Laçının işğalından sonra orada tikilmiş qondarma, saxta erməni kilsəsi kimi təqdim olunan Ağoğlan abidəsi, Böyük Vətən müharibəsi iştirakçılarınin xatirə kompleksinin erməniləşdirilməsi, şəhərin qərb istiqamətdən çıxışında tikilmiş abidə - "Qala qapısı" (üzərində erməni xaçı) və s. dediklərimizə əyani sübutdur.

Laçın rayonu ərazisindəki memarlıq abidələrinin əksəriyyəti Qafqaz Albaniyası dövrünün yadigarlarıdır. Memarlıq elmləri doktoru D.A. Axundov və fəlsəfə elmləri namizədi M.D. Axundov "Qafqaz Albaniyasının stellalarında dini simvolika" və "Dünyanın mənzərəsi" adlı məqalələrində ("Azərbaycan Abidələri" məcmuəsi, N01, 1984-cü il) göstərirdilər ki, düzbucaqlı çərçivə içərisində cızma texnikasında işlənilən qadın, güman ki, Ay Allahı təsvir olunmuşdur. Göstərilən bu stellala bizim eranın xristianlıqdan əvvəlki dövrünə, bəlkə də daha qədimlərə aiddir. Buna bənzər, daha doğrusu, tamamilə onun eyni olan bir stella da Kosalar kəndində, Ağoğlan qəsrinin həyətində var idi.

Belə abidələr, Laçınla qonşuluqda yerləşən Kəlbəcər rayonu ərazisində də mövcud idi. Məlum olduğu kimi, Kəlbəcərin bir hissəsi Alban Xaçın Knyazlığının tərkibində olmuşdur. Ora yaxın olan Laçın rayonunun ərazisində bir sıra adlar Xaçınla bağlıdır. Bozlu kəndi ərazisində olan "Xaçın daşı" və s. Ola bilsin ki, vaxtilə bu yerlərin bir hissəsinin Xaçın knyazlığı ilə əlaqəsi olmuşdur. Lakin, buna baxmayaraq, Ermənistan bu abidələri "özününküləşdirir" və təbliğ edir.

Alı Xəlifə ocağı Laçının Böyük Seyidlər kəndində yerləşirdi. Qarabağın ən ağır seyidlərindən olan Alı Xəlifə elə həmin kənddə dünyasını dəyişmişdir ki, məzarı üstündə sərdabə tikilmişdir. Ən ulu səcdəgahlardan biri də məhz Alı Xəlifənin ocağı idi.

Laçının müqəddəs yerlərindən biri də Böyük Seyidlər kəndindəki Seyid Hüseyn ziyarətgahı olmuşdur. Bu kənddəki ziyarətgahların sırasına daxil olanlardan biri də "Güllü qəbir" piri idi ki, orada Hacı İbrahim ağa dəfn edilmişdi. Məlumatlara əsasən, o, Qarabağ ellərinin ağır övliyalarından sayılan Xudavəndə Xəlifənin nəvəsi idi.

Ağoğlan qəsri Laçının Minkənd çayının kənarında, hündür bir yerdədir. Cicimlidə məbəd, qədim anbar, Güləbirddəki Sarı Aşığın qəbirüstü ziyarətgahı, Zeyvədə Şeyx Əhməd, 1-ci və 2-ci Soltanbaba, Minkənddə XV əsr məbədi, Qarıqışlaqda Dəmirovlu pir-məbədi, Bülövlük kəndinin şimalındakı qədim Kişpəyədə Alban məbədi, Piçənisdə Alban məbədi, Xan qəbiristanlığındakı Zəngəzurun sultanları Qara Murtuza bəyin, 1-ci Alməmmədin, 2-ci Alməmmədin hasardakı türbələri, Şeyx Şamillə dostluq etmiş, ona kömək göstərmiş Cəbrayıl bəyin türbəsi, Araflıda Murtuza Sultanın anasının türbəsi, Pircahan çayında Məşədi Mehralının arxitekturalı və Minkənd körpüləri kimi tarixin nadir inciləri erməni vandalları tərəfindən darmadağın edilmişdir.

Memarlıq abidələrindən Hoçaz kəndindəki mağara-məbəd (V əsr), Cicimlidəki Məlik Əjdər türbəsi (XIV əsr), adsız türbə (XVII-XVIII əsrlər), Şeyx Əhməd türbəsi (XIX əsr), Qarıqışlaq kəndindəki məscid (1718), Hüsülü kəndində Həmzə Sultan sarayı (1761), Həkəri çayı üzərindəki körpü (XVIII əsr), Ağoğlan çayı üzərindəki məbəd (XIX əsr), Güləbirddəki türbənin taleyi isə yalnız onları saxtalaşdırmış daşnaklara məlumdur.

Bir sözlə, kəndlərdə əsrlərin və qərinələrin yaşıdı abidələr, dağlardakı qalalar yadellilərin dəfələrlə etdiyi hücumlardan qorunsa da, 1992-ci ildən başlayaraq daha ağır zərbə aldı, daş-divarlarındakı yaddaş tarixləri silinərək erməniləşdirildi və dünyaya "qədim erməni xalqının yazılı abidələri" kimi təqdim edildi.

Əsl həqiqətlər isə bunlardır.

Təbii ki, Laçın rayonu ərazisində bir vaxtlar mövcud olmuş tarixi abidə və məbədlər adları yuxarıda çəkilənlər deyil. Qalalar, məbədlər diyarında təbii sərvətlər bu gün də ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə talan edilməkdədir. Son günlər oradan tapılmış xəzinə də bunu təsdiqləyir.

...Uca dağlar al şəfəqə bürünürmü? Yal-yamacda ağ sürülər görünürmü? Duman yenə dağlarımızın ayağına sürünürmü?! Görəsən bu yanıqlı səs yalçın qayalarda duyulurmu: nə yaman ağrılı imiş Laçın həsrəti. Kim çəkə bilər ki, belə möhnəti, Laçınım mənim?

Azərbaycan.- 2011.-17 may.- S. 7.