Gəncədən ucalan yol

Dövlət Aqrar Universitetinin qədim binasının birinci mərtəbəsində zəngin bir muzey fəaliyyət göstərir. Bu, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin şərəfinə yaradılmış İstiqlal muzeyidir. Bəlli olduğu kimi, Xalq Cümhuriyyəti iyirmi üç aylıq ömrünün üç ayını məhz burada keçirmişdir. Muzeydə cümhuriyyətin ilk addımlarını əks etdirən sənədlər, liderlərin portretləri, müxtəlif şəxsi əşyaları nümayiş etdirilir. Universitetin geniş foyesini isə cümhuriyyət liderlərinin büstləri bəzəyir. 2009-cu il may ayının 25-də Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Gəncədə olarkən bu tarixi guşədə xatirə lövhəsinin açılışında iştirak etmişdir.

1918-ci ilin may ayında Zaqafqaziya Seymi dağıldı. May ayının 26-da onun son iclası oldu. Gürcü nümayəndələri yığıncaqdan çıxan kimi Gürcüstanın müstəqilliyini elan etdilər. Mayın 27-də Seymin müsəlman fraksiyası Azərbaycanın idarə olunması vəzifəsini öz üzərinə götürərək müvəqqəti Milli Şura yaratdı.

Səhəri gün - mayın 28-də axşam saat səkkizdə Canişin sarayının göy rəngli salonunda Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə 24 səslə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında məşhur "İstiqlal bəyannaməsi" qəbul olundu.

Həmin bəyannamənin indi çoxunun demək olar ki, əzbər bildiyi məşhur maddələri bunlardır.

1. Azərbaycan tam suveren dövlətdir. O, Azərbaycan xalqının hakimiyyəti altında Zaqafqaziyanın Cənub və Şərq hissələrindən ibarətdir.

2. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin idarə forması Demokratik Respublikadır.

3. Azərbaycan Demokratik Respublikası hamı ilə, xüsusən də qonşu millət və dövlətlərlə dostluq əlaqələri yaratmaq niyyətindədir.

4. Azərbaycan Demokratik Respublikası etnik mənşəyindən, dinindən, sinfindən, peşəsindən, yaxud cinsindən asılı olmayaraq sərhədləri daxilində bütün vətəndaşlara tam mülki və siyasi hüquqlar üçün təminat verir.

5. Azərbaycan Demokratik Respublikası öz ərazisində məskunlaşmış bütün millətlərin azad inkişafını təmin edir.

6. Müəssislər Məclisi çağırılana qədər Azərbaycanda Ali hakimiyyət xalq tərəfindən seçilmiş Milli Şura və bu Şura qarşısında cavabdeh olan müvəqqəti hökumət sayılır.

Deməli, Milli Şura ali qanunverici, Nazirlər Şurası isə ali idarəedici orqan hesab olunur. Milli Şuranın sədri müsavatçı Məmmədəmin Rəsulzadə, müvəqqəti hökumətin başçısı isə bitərəf Fətəli xan Xoyski seçilir.

May ayının 30-da Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski dünyanın siyasi mərkəzlərinə radioqramla xəbər verir:

"Gürcüstan çıxandan sonra Federativ Zaqafqaziya Respublikası dağıldığı üçün Azərbaycan Milli Şurası 1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmiş, Şərqi və Cənubi Zaqafqaziyadan ibarət Azərbaycan Respublikasını yaratmışdır. Deyilənləri nəzərinizə çatdıraraq, zati-alinizdən bu barədə hökumətinizə xəbər verməyinizi rica edirəm. Mənim hökumətimin müvəqqəti məskəni Yelizavetpol şəhəridir".

Yelizavetpol şəhəri - yəni Gəncə!

Müsəlman Şərqində ilk müstəqil dövlət belə yarandı.

Azadlıq yolu heç də hamar deyildi. Gənc respublikanı müqavimət, mübarizə dörd yandan sıxırdı. Bakı Kommunası "müsavat yuvasını" dağıtmaq və türklərin qabağını kəsmək üçün Gəncəyə hücuma keçmişdi. Aləm bir-birinə qarışmışdı. Bir tərəfdən bolşeviklər, digər tərəfdən erməni daşnakları... Xain, xəbis də nə qədər desən. Bolşevik-erməni birləşmələri Bakıdan üzübəri şəhər və kəndləri dağıda-dağıda gəlirdi. Məmmədəmin Rəsulzadənin sözləri ilə desək, "böylə bir təhlükə qarşısında milləti müdafiə edəcək yalnız bir Gəncə qalmışdı".

1918-ci il iyunun 16-da yeni hökumət Gəncəyə köçdü. İyunun 17-də Gəncədə Milli Şuranın ilk iclası açılır. (Ümumən isə bu, Milli Şuranın yeddinci yığıncağıdır). İclasın sədri M.Ə.Rəzulzadə qısa giriş sözü söyləyir. Həyəcanlıdır. Özünü toxtaq tutur. Təmkinlə, asta, aramla danışır:

"Əfəndilər! Fövqəladə vəziyyət şəraitində, ağır və məsul bir vaxtda Milli Şuranın iclasını açıram. Bugünkü sualların müzakirəsində vəziyyətin fövqəladəliyini və məsuliyyətli olduğunu başa düşüb, hissə qapılmadan soyuqqanlılıq göstərməliyik. İnanırım ki, şəraitin əhəmiyyətini nəzərə alaraq irəli sürdüyümüz qərarlarda vətənin və millətin mənafeyinə üstünlük verəcək və bununla da patriotluğunuzu sübut edəcəksiniz".

O, hamını yaranmış vəziyyətə düzgün qiymət verməyə və ağıllı qərar çıxarmağa çağırır. Söhbət Milli Şuranın taleyindən gedir: qalsın, qalmasın? Türklər parlament yığılana kimi Milli Şuranın ləğvini tələb edirdilər.

Kəskin müzakirələr, mübahisələr başlanır. Türk qoşunlarının gəlişinə, Nuru Paşanın müstəqil Cümhuriyyətə münasibətinə hərə bir cür baxır. Xüsusən Aslan bəy Safıkürdlü daha böyük hiddətlə, həyəcanla danışır. O, təmsil etdiyi sosialistlər fraksiyasının türklərə olan böyük rəğbətini bildirməklə yanaşı, Milli Şuranın istefası tələbinin qəti əleyhinə çıxır.

"... Təəssüflər olsun ki, - deyir, - Paşa bizim şuranı və kabineti buraxıb özünə müvafiq bir hökumət qurmaq istəyir".

Məmmədəmin Rəzulzadə onun sözünü kəsir: "Paşanın bu işə qarışacağı yoxdur. Öz taleyimizi özümüz həll edirik".

Aslan bəy sözünə davam edir: "Mən qorxuram ki, həmin yol xalqı xilas edə bilməsin və bizi yeni bəlalarla üzləşdirərək camaatda türklərə qarşı ümidsizlik doğursun".

Məmmədhəsən Hacınski vəziyyəti bir qədər açıqlamağa çalışır: "Mən maraqlanmışam, - deyir, - türklər yalnız hərbi işlərlə məşğul olacaqlar. Onlar, həqiqətən də, Azərbaycanda müstəqil və nüfuzlu hökumətin yaranmasını istəyirlər".

Maliyyə və xalq maarifi naziri Nəsib bəy Yusifbəyli xarici işlər naziri M.Hacınskinin sözünə qüvvət verir. Hər ikisinin fikri bu oldu ki, Nuru Paşadan bizə əsla zaval yoxdur. Əksinə, arxamız, dayağımızdır o. Biz gərək, onu, başına yığışan bəzi şübhəli şəxslərdən qoruyaq.

Beləcə, Nəsib bəy Yusifbəyli, Məmmədhəsən Hacınski və başqaları Milli Şuranın istefasına, yeni hökumət kabinetinin təşkilinə və yaxın vaxtlarda Təsis yığıncağının çağırılmasına tərəfdar olduqlarını bildirirlər.

Milli Şuranın axşam iclasında Fətəli xan Xoyski yeni müvəqqəti hökumətin tərkibini elan edir. Cəmi on iki nəfər. Düz yarısı əvvəlki kabinetdən gəlir, yarısı isə təzə seçilir.

Bəs, yeni hökumətin məqsədi, məramı nə idi? Hökumətin başçısı Fətəli xan Xoyski öz çıxışında bu suala çox yığcam, çox aydın cavab verir: "Bizim proqramımız Azərbaycanın şərəfini, azadlığını və müstəqilliyini müdafiə etməkdir".

Bununla da M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi ali qanunvericilik orqanı olan Milli Şuranın fəaliyyəti dayandırılır. O, heç müvəqqəti hökumətin tərkibinə də öz namizədliyini irəli sürmür. Yığıncağın sonunda çoxunun gözləmədiyi halda ürək göynədən vida kəlmələrini söylədi: "Əfəndilər! Mən sizdən özümə qarşı yalnız hörmət və ehtiram hiss etmişəm. İndi sizinlə, əziz yoldaşlarımla ayrılarkən mənə etibar etdiyiniz vəzifənin icrasındakı bəzi qüsurları bağışlamanızı rica edirəm. Əfəndilər, son məqam yaxınlaşır və qardaş kimi bir-birimizlə ayrılarkən inanıram ki, Allahın köməyi ilə tezliklə Bakıda, Azərbaycanın paytaxtında keçirəcəyimiz Təsis yığıncağında görüşəcəyik. Azərbaycana eşq olsun! Türk xalqına eşq olsun!"

İki gündən sonra - iyunun 19-da hökumət üzvləri arasında vəzifə bölgüsü aparıldı. Fətəli xan Xoyski Nazirlər Şurasının sədri və ədliyyə naziri, Məmmədhəsən Hacınski xarici işlər naziri, Nəsib bəy Yusifbəyli daxili işlər naziri, Xosrovpaşa bəy Sultanov əkinçilik naziri, Xudadat bəy Rəfibəyov səhiyyə və sosial-təminat naziri, Ağa Aşurov ticarət və sənaye naziri, Xudadat bəy Məlikaslanov yollar naziri, Əbdüləli bəy Əmircanov maliyyə naziri olur. Daha üç nəfər - Əlimərdan bəy Topçubaşov, Xəlil bəy Xasməmmədov və Musa bəy Rəfiyev isə portfelsiz nazirlər oldular.

Cümhuriyyətin Gəncə dövrü bir sıra mühüm hadisələrlə zəngindir. İlk müstəqil dövlət üç ay ərzində burada xalqın taleyi ilə bağlı yüzə yaxın qərar və qanun qəbul edib. 1920-ci ildə Bakıda nəşr edilmiş "Azərbaycan Respublikasının 1920-ci il üçün ünvan-təqvim" kitabında bu tarixi sənədlərin ətraflı siyahısı verilib. Oxuduqca düşünürsən ki, qısa vaxt ərzində (özü də elə gərgin dövrdə) yeni ayaq açan gənc respublika nə qədər gərəkli işlər görə bilərmiş?!

Qədim Gəncənin 1804-cü ildən Yelizavetpol olmuş tarixi adı qaytarıldı.

Gəncədə Azərbaycan dili dövlət dili elan olundu.

Gəncədə ilk dəfə üçrəngli, ay-ulduzlu bayrağımız ucaldı.

Gəncədə Üzeyir Hacıbəyovun redaktorluğu ilə "Azərbaycan" qəzeti nəşrə başladı.

Gəncədə Qaryagin qəzası Cəbrayıl adlandırıldı. Ağdaşa şəhər statusu verildi.

Gəncədə əhalinin 28 iyun 1918-ci il tarixli teleqramındakı arzusu nəzərə alınaraq, Zaqatala dairəsi Azərbaycan Cümhuriyyətinin tərkibinə daxil edildi.

Ən əsası isə məhz Gəncədə Azərbaycan milli ordusunun təşkili sahəsində ilk cəsarətli addımlar atıldı. Gəncədəki müsəlman korpusu Əlahiddə Azərbaycan korpusu adlandırıldı. Hərbi nazirlik təsis edildi. Məcburi mükəlləfiyyət elan olundu. Əvvəlcə zabit kadrlarının hazırlanması üçün qısa müddətli kurslar yaradıldı, sonra isə hərbi məktəb açıldı. Hərbi zavod fəaliyyətə başladı. Nəhayət, ilk Azərbaycan alayı formalaşdı.

Məhz Gəncədən gedən nümayəndə heyəti - Məmmədəmin Rəsulzadə, Aslan bəy Safıkürdlü və Xəlil Xasməmmədov sentyabrın 6-da Aya Sofiya məscidində Sultan IV Mehmetdən Azərbaycan Cümhuriyyəti üçün xeyir-dua aldı. Əslində bu, yeni hökumətin Türkiyə tərəfindən tanınması yolunda atılan ilk addım sayıla bilər.

Beləcə, Gəncə torpağında dirçəlib güc-qüvvət toplayan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1918-ci ilin sentyabr ayının 15-də real bir qüvvə kimi Bakıya köçdü.

Ulu öndər Heydər Əliyev milli istiqlal uğrunda mübarizədə Gəncənin rolunu və yerini çox yüksək qiymətləndirirdi. 2000-ci ilin may ayında Gəncə şəhər ictimaiyyətinin nümayəndələri ilə görüşü zamanı ulu öndər bununla bağlı demişdir: "Gəncə 1918-ci ildə Xalq Cümhuriyyəti yarandığı ilk aylarda, müstəqilliyini ilk dəfə bu şəhərdə elan etmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qərargahı olubdur. Yəni, o vaxt Gəncə bir neçə ay müddətinə Azərbaycanın paytaxtı olubdur. Ona görə də Gəncə daim Azərbaycan cəmiyyətinin və Azərbaycan hökumətinin diqqət mərkəzində olubdur".

O gərgin günlərdə Gəncədən ucalan yol Bakıda ölkəmizin paytaxtında milli istiqlalın təntənəsi naminə bir sıra dəyərli işlər gördü. İstiqlal fədailəri Azərbaycanın müstəqil şəkildə öz hüquqları uğrunda mübarizə aparmaq və qalib gələ bilmək əzmini nümayiş etdirdilər. Aradan bir xeyli keçəndən sonra rus-erməni birləşmələrinin silahlı hücumları nəticəsində Xalq Cümhuriyyəti süquta uğrasa da, artıq xalqın qəlbinə azadlıq toxumu səpilmişdi. Bu, gələcəkdə Azərbaycanın yenidən müstəqillik əldə etməsi üçün etibarlı bünövrə sayılırdı.

Xalqımızın ümummilli lideri istiqlal fədailərinin şərəfli işinə çox yüksək qiymət verirdi. Ulu öndər deyirdi: "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti gərgin və mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə cəmi 23 ay fəaliyyət göstərsə də, sonrakı nəsillərin yaddaşında xalqımızın tarixinin ən parlaq səhifələrindən biri kimi həmişə qalacaqdır. O, demokratik dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat, mədəniyyət, təhsil, səhiyyə, hərbi quruculuq sahələrində atdığı mühüm addımları başa çatdıra bilməsə də, onun qısa müddətdə həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızın tarixində silinməz iz buraxmış, milli dövlətçilik ənənələrimizin bərpası işində böyük rol oynamışdır. Ən əsası odur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti az yaşasa da, xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu".

Bütün bu işlərin bünövrəsi Xalq Cümhuriyyətinin ilkin paytaxtı qədim Gəncədə qoyulmuşdu. Ona görə də ulu öndər Heydər Əliyevin dediyi kimi, Gəncə torpağı, gəncəlilər əbədi minnətdarlığa layiqdirlər.

Əhməd İSAYEV

Azərbaycan.- 2011.-26 may.- S. 2.