Mədəniyyətlərin birgəyaşayışının Azərbaycan təcrübəsi

"Azərbaycanın həm keçmiş dövrdəki, həm də artıq iyirmi illik müstəqillik təcrübəsi onu göstərir ki, multikulturalizmin çox müsbət nəticələri var. Multikulturalizmə qarşı çıxış edənlər bu məsələni daha da geniş təhlil etməlidirlər. Müsbət təcrübəyə malik olan ölkələr öyrənilməlidir. Əgər bu gün multikulturalizmə qarşı müəyyən fikirlər səslənirsə, sual verilməlidir: Bəs bunun əvəzinə nə təklif olunur? Özünütəcridmi? Yoxsa, başqa dinlərin, xalqların nümayəndələrinə qarşı ayrı-seçkilikmi?"

İlham ƏLİYEV

XXI əsrin mədəni kosmosu - yeni qlobal mədəni reallıq fonunda formalaşır. Yaranmaqda olan qlobal mədəniyyət tipi çeşidli mədəniyyətlərin istər-istəməz reaksiya verməsini şərtləndirir, onların mahiyyətinə də, formasına da təsir edir. Sivilizasiyalararası inteqrasiyanın intensivliyi bir tərəfdən mədəni müxtəliflik amilinə və dialoq proseslərinə yüksələn diqqəti, digər tərəfdən problemin yalnız nəzəri deyil, həm də praktiki həlli mexanizmlərinin müəyyən edilməsini gündəmə gətirmişdir.

Çoxmilli, çoxdinli cəmiyyətlərdə sabitlik və ünsiyyət bir-biri ilə son dərəcə sıx bağlı, həm də mürəkkəb münasibətlərdə olan fenomenlərdir. Əgər sabitlik dəyişən məkanlarda çoxçalarlığın inkişafını təmin edirsə, ünsiyyət dəyişən zamanlarda mədəniyyətlərin ahəngdar qarşılıqlı təsirinin təmin edilməsini nəzərdə tutur. Buna hər yerdə və hər zaman nail oluna bilmədiyi üçün mədəniyyətlərarası münasibətlərin siyasi-ideoloji modelləri və mexanizmləri geniş müzakirələr doğurmuşdur. Qlobal mədəni məkanda mədəni ünsiyyətin "plyuralist paradiqması" kimi məlum olan "multikultur, polikultur, transkultur" yanaşmalar formalaşmışdır.

Bu günə qədər müxtəlif qarşılıqlı təsir strategiyalarının irəli sürülməsinə baxmayaraq, inteqrasiya probleminin həlli mexanizmləri formalaşmamışdır. Ümumiləşdirmə aparılarsa, üç istiqamət, yaxud ssenarinin mövcudluğunu qeyd etmək olar. Bunlar:1) qarşıdurma (toqquşma); 2) dialoq; 3) lokal mədəniyyətlərin "əriyib qarışması" istiqamətləridir.

UNESKO-nun 2001-ci ildə qəbul etdiyi Mədəni müxtəliflik haqqında Ümumdünya Bəyannaməsinin 1 maddəsində qeyd edilir ki, "mədəniyyət və mədəni müxtəliflik siyasi və hüquqi reallığa çevrilmişdir. Canlı təbiətdə bioloji müxtəliflik nə qədər vacibdirsə, bəşəriyyət üçün də mədəni müxtəliflik o qədər vacibdir. Bu baxımdan o bəşəriyyətin ümumi sərvətidir, indiki və gələcək nəsillərin maraqları naminə qəbul və mühafizə edilməlidir. Mədəniyyət yaşayır və insanlar arasında müxtəlifliyi genlərdən daha çox dərəcədə müəyyən edir."

Multikulturalizm termini də, onun mahiyyətini təşkil edən nəzəriyyə də Qərbdə yaranmışdır. Lakin bu o demək deyil ki, dünyanın başqa məkanlarında mədəniyyətlərarası münasibətlərin tarixi təcrübəsi və modelləri mövcud olmamışdır. Hazırda dialoq fəlsəfəsinin həyati vacib məsələyə çevrilməsi dünyada bu sahədə mövcud olan bütün nəzəriyyə və təcrübənin, uğurlu modellərin hərtərəfli öyrənilməsini və təbliğini tələb edir. Çeşidli mədəniyyətlərin necə uzlaşması və inkişafı mexanizminin tapılması fundamental məsələdir.

Əgər söhbət dialoqdan və sivilizasiyalararası münasibətlərdən gedirsə, doğrudan da hər hansı yanaşmaların mütləqləşdirilməsindən, "mərkəzçilikdən" ("Avropa, Asiya, Şərq və ya Qərb mərkəzçilik"dən) söhbət gedə bilməz. Dünya elmi ictimaiyyəti bu həqiqəti qəbul etmişdir. Hələ 1990-cı ildə Almaniyada "Mədəniyyətlərarası Fəlsəfə Cəmiyyəti " adlı qurum təsis edilmişdir (Gessellscchaft fur İnterkulturelle Philisofie). Cəmiyyətin məqsədi mədəniyyətlərarası münasibətlərdə hər hansi "mərkəzçiliyə", nəzəriyyəyə aludəçilik ənənəsinə son qoymaq, dialoq fəlsəfəsinin heç zaman hər hansı bir coğrafiyanın "mülkiyyəti" ola bilmədiyi fikrini çatdırmaq olmuşdur.

Deyilənlər hazırda müəyyən coğrafi məkanlar (məsələn, ABŞ, Kanada və ya Avropa) üçün səciyyəvi olan multikulturalizm modelinin qlobal ideoloji layihə kimi qəbul edilməsinin, yaxud da konkret ölkələrin yaşadığı problemlər üzündən bütün dünyada bu yanaşmanın qüsurlu olmasına dair nəticə çıxarılaraq mütləqləşdirilməsinin yanlış olduğuna dəlalət edir.

Multikulturalizm - müəyyən mənada bütün müasir cəmiyyətlərin çoxçalarlığını ifadə etmək üçün tətbiq olunan anlayışdır. Bu, geriyə dönüşü olmayan labüd prosesdir. Qloballaşma və multikulturalizmin ən çox üz-üzə gəldiyi məqam: milli-mədəni identikliyin qorunub saxlanması məsələsidir. Tarixi-siyasi irs, etnik köklər, ənənə, yaddaş, dil, din və s. - kollektiv yaddaşda milli-mədəni birliyin təcəssümü olan bu amillərdən insanın mədəni identikliyi formalaşır. Çoxşaxəli mənbələrdən olan təsirlər müasir insanın "multiidentiklik" şəraitində yaşayaraq "kimliyini" seçim etməsini çətinləşdirir və "identiklik vakuumunu" formalaşdırır. Multi-"çoxçalarlı, çeşidli" deməkdir. Lakin bəzən onun "müxtəlifliklərin mexaniki cəmi" kimi anlamı üstünlük təşkil edir və bu, yolverilməzdir. Belə halda mövcud ənənələrin yalnız muzey eksponatı kimi qorunması olsa da, onların ümumi yeni mədəniyyət kosmosunun formalaşmasında canlı iştirakı, dialoqu və inkişafı mövcud olmur.

Qloballaşma müxtəlif mədəniyyətlərə mənsub olan insanları ünsiyyət və identiklik seçimi qarşısında qoyur. Bu seçimə alternativ yoxdur. Babil qülləsi haqda rəvayəti xatırlayaq. Bu gün bir-birinin başa düşməyərək dillərin çoxluğundan, ünsiyyət yoxluğundan məhv olan Babilistan əhlindən bəhs edən "Babil rəvayəti"nin ürəyi qlobal əhatədəki multilinqvizm və multiidentiklik reallığında döyünür. (Bibliya rəvayətinə görə Nuh tufanından sonra hamısı bir dildə danışan insanlar Babil şəhərini və "ucu göylərə çatan" Babil qülləsini tikməyi, özlərindən sonra "ad qoymağı" qərara aldılar. Onların həddini aşdıqlarını eşıdən Tanrı "dillərini qarışdırır" və bir-birini anlamayan insanlar bütün Yer üzünə səpələnir.) (Gnüiklopediə lödey i idey: Vavilon. Vavilonskaə başnə - tayna: zaqadki istorii, mifı, leqendı, qipotezı). Babil şəhərinin və qülləsinin süqutu - xalqların böyük köçü, dillərinin, adət və ənənələrinin intensiv qarşılıqlı təması, yeni ərazilərin məskunlaşması dövrü ilə üst-üstə düşür. Dolayısı ilə qloballaşma adlanan hazırkı mərhələdə mədəniyyətlərin bir-biri ilə sıx təması və ümumi dil tapması,"toqquşma", "dialoq" ssenariləri həmin dövrlə müqayisə edilir. Bütün bunlar o deməkdir ki, multikultur cəmiyyət ideal harmonik cəmiyyət ola bilməz, burada mürəkkəb münasibətlər olub və olacaq.

Multikulturalizm unikal, çeşidli fərqliliklərə rəğbət və hörməti nəzərdə tutmaqla yanaşı, universallıq axtarışlarından da imtina etmir. Belə də demək olar ki, multikulturalizm nöqteyi-nəzərindən mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi subordinasiya vasitəsi ilə deyil, koordinasiya vasitəsi ilə baş tutur. Ən ümumi şəkildə multikulturalizm mədəni plüralizmin dəyər kimi qəbul edilməsini və buna görə də etnik, dini və mədəni azlıqlara dövlətin bərabər sosial status təmin etməsini nəzərdə tutan nöqteyi-nəzərdir.

Multikulturalizm ilkin mənada hər kəsin öz identikliyinə malik olmaq haqqıdır. Bəziləri deyir ki, multikulturalizm fərqlilikləri mütləqləşdirir, digərlərinə görə, əksinə, multikulturalizm şoxşaxəli identikliyi nəzərdə tutur. Multikulturalizm - ayrıca götürülmüş ölkədə nisbətən avtonom mədəniyyətlərin qorunmasına, etnik birliklərin hüquqlarının təminatına, onların ümumi siyasi mədəniyyətə və mədəni məkana inteqrasiya etmədən yanaşı yaşamasına imkan verməyi nəzərdə tutan siyasətdir. Multikulturalizm mahiyyətinə görə, müxtəlif mədəniyyətlərin və onların təmsilçilərinin vahid bir sosiumda, vahid hüquqi, sosial, iqtisadi məkanda birgəyaşayışını təmin edən norma və qaydaların formalaşması deməkdir.

Avropalıların "özgələrə" qarşı olan komplekslərinin aradan qaldırılmasına yönəlmiş mültikulturalizm İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı onilliklərdə gündəmə gəlmişdir. Avropada bu siyasətin yarım əsrdən bir qədər çox yaşı olmasına baxmayaraq, onun nəticələri göz önündədir. Multikulturalizm ideyalarının və siyasətinin təbliğində tolerantlığın aqressiv təbliği mütləq atribut kimi seçilir.

Başqa bir izaha görə, multikulturalizm, inkişaf etmiş ölkələr üçün səciyyəvi olan, "üçüncü dünya" ölkələrindən gələn immiqrantların assimilyasiyanın qarşısını almağa yönəlmiş daxili siyasəti doğruldan ideologiyadır.

Multikulturalizm daha çox siyasi tənzimləmə mexanizmi kimi yaranmışdırsa, mədəniyyətlər arasında tarixən formalaşmış tolerantlıq modelləri əsasən mədəni-fəlsəfi dialoq və mənəvi-ideoloji paradiqma kimi formalaşmışdır. O, artıq ənənəyə çevrilmiş, davamlı xüsusiyyətə malikdir.

Multikulturalizm 1950-ci ildə qəbul edilən Hindistan Konstitusiyasında əksini tapmışdır. Bir anlayış kimi "multikulturalizm" 1957-ci ildə İsveçrənin siyasətini ifadə etmək üçün tətbiq edilmişdir. Siyasət səviyyəsində 1971-ci ildə Kanadada tətbiq edilmiş, elmi-siyasi dövriyyəyə həmin ildə Kanadanın baş naziri E.Tryudonun "Multikulturalizm haqqında rəsmi Akt" qəbul etməsindən sonra daxil olmuşdur. Kanada ilə yanaşı, hazırda Avstraliyada da multikulturalizm dövlət siyasəti statusuna malikdir. İngiltərədə multikulturalizm 1997-ci ildə leyboristlər, Almaniyada isə 1998-ci ildə Yaşıllar partiyası hakimiyyətə gəldikdən sonra tətbiq edilməyə başlamışdır.

Kanadanın multikulturalizm təcrübəsi qanuni baxımdan 2 sənədə - 1982-ci ilin Konstitusiyasında və 1988-ci ilin "Kanadada multikulturalizmin inkişafı və qorunması haqda Akt"a əsaslanır. Multikulturalizm milli-etnik və dini çoxçalarlığa qarşı olmayıb, onları mədəni identikliyin variantı kimi nəzərdə tutur. Vətəndaş identikliyini əvəz etməyərək, onun "ikitərəfli hərəkətin olduğu küçə" kimi təsvir edir. İmmiqrantlar gəldikləri ölkənin qanunlarına hörmət bəsləyir və dövlət də onların identikliyini təmin edir. Mədəni identikliyin təmin edilməsi Kanada multikulturalizminin başlıca cəhətidir. Lakin bütün hallarda Kanada qanunvericiliyinə riayət edilməsi əsas şərtdir. İmmiqrantlarla işə xüsusi həssaslıqla yanaşılır.

Kanada modelinə cəmiyyətdə münasibət birmənalı deyil. Bəzi ekspertlərin fikrincə, multikulturalizm siyasəti Kanadada sabitliyin təməlini laxladır və milli dövlətçiliyin qorunmasına əngəl törədir. 2007-ci ildə Toronto universitetində keçirilən sorğu-tədqiqatlara görə, ölkəyə yeni gələn miqrantlar özlərini "kanadalı" hesab etmirlər.

Multikulturalizmdən danışanda deyirlər ki, onun növləri var və ABŞ-dakı "bir qazanda qaynayıb-qarışma" modeli bunun bir növüdür. Bu, düzgün fikir deyil. Multikulturalizm əslində qeyd edilən və Amerikada XX əsrdə hakim olan "melting pot" ("bir qazanda qaynayıb qarışma") konsepsiyasına intellektual reaksiya kimi meydana gəlmişdir. (Yeri gəlmişkən, "qaynayıb-qarışma" sözü azərbaycanlıların qulağına çox tanış olan sözdür. Hələ sovetlər dövründə də beynəlmiləl şəhər olan Bakıda müxtəlif xalqların qaynayıb-qarışmasından çox bəhs edilirdi. Bu məntiqdən çıxış edilərsə, Azərbaycanda həmin modelin də tarixən neçə əsrlər yaşı vardır).

ABŞ-da multikulturalizm deyil, xalqların amerikan mühiti kimi ümumi "qazanda qaynayıb-qarışması"nı çeşidli irqi qrup və icmalardan siyasi millətin formalaşmasına imkan verdiyini görərik. Burada təməl mədəniyyət kimi ağ anqlo-sakson mədəniyyəti çıxış etmişdir. ABŞ modelində mədəniyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin beş əsas fazasının olması qənaətindədirlər. 1.istisna; 2.təhlükə hissi; 3.qarşıdurma; 4.stereotip təsəvvürlər 5.mədəni müxtəliflik və fərqlərə hörmət mərhələləri.

ABŞ modelindən danışarkən hinduların assimilyasiyası yada düşür. Maraqlıdır ki, ABŞ-da yalnız XX əsrin 60-cı illərindən etibarən ilk dəfə tolerantlıq barədə müzakirələrə start vermək üçün ilkin zəmin hazırlandı. Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində insan hüquqları çərçivəsində mövcud olan mədəni birliklərin problemlərinin çözülməsi gündəmə gəldi. 1960-cı ildə Kerner Komissiyası vətəndaş itaətsizliyinə dair məşhur məruzəsini hazırlamışdır. (Kerner Komission. Report of the national Advisory Comission on Civil Disorders. N.Y. Bantam, 1959. P. 389 ) Lakin bununla belə, Amerika cəmiyyəti müxtəlifliklərin birgəyaşayışının tənzimlənməsi mexanizmlərinin institutsionalaşması üçün daha 40 il gözləməli oldu. ABŞ mədəniyyətində afro-amerikan və ya hind komponentlərinin, daha sonra gender və ya cinsi azlıqların problematikasının, nəhayət, kontr və submədəniyyət (hippi, rok və s.) mövcudluğundan danışmaq mümkün oldu. Beləliklə də ABŞ üçün səciyyəvi olan multikulturalizmin - ağ avropalılar, hindular, afro-amerikalılar, latınamerikalılar və Aşıya amerikalılarını əhatə edən "beşguşəli" modeli formalaşmışdır. Ekzotizasiya, konservasiya, qaynayıb-qarışma - "e plyribus unum - çoxluqdan vahid tam" tezisi, multikultur "uğur mifi" formalaşdı.Öz həyatında və karyerasında məqsədinə nail olmağın nümunəsi kimi... ABŞ və Kanadanın bütün məktəblərində maarifçilik fəaliyyəti geniş yayıldı.

Amerikanın Avropadan fərqi ondadır ki, ABŞ-da nəhəng ölkəyə gələn miqrantlar qısa müddətdə yerli əhaliyə qarışıb assimilyasiya olunmuşlar. Avropada isə onlar öz icmalarına sığınır, kompakt birliklər formalaşdırırlar. Beləliklə də iki məkanın icmaları köklü təzad təşkil edir. Amerikada coğrafi baxımdan fraqmentar və səpələnmiş şəkildə olub, maliyyə aspektində imkanlıdırlar. Avropada isə, etnik amil üzrə kompaktlaşaraq inteqrasiyaya meyilli deyillər və maliyyə baxımından imkansız təbəqəni təşkil edirlər. Fransız şərqşünası Olivye Ruya görə, miqrantlar "qloballaşan islamın" tərkib hissəsinə çevrilmişlər. O.Ru hesab edir ki, onlar Avropa islamçılarını Şərqin orbitində saxlamağa çalışırlar.

Artıq bir neçə onilliklərdir ki, multikulturalizm haqda qızğın mübahisələr davam edir. Xüsusilə də son illər daha çox multikulturalizmin tənqidi meylinin üstünlük təşkil etməsi ona olan marağı heç də azaltmamışdır.

Bu mubahisələrin başlıca səbəbinin "qloballaşma" adlanan proseslərin təsirinin artması ilə əlaqəli olduğu qeyd edilir. Multikulturalizmin indiyə qədər mövcud olan təcrübəsi və perspektivlərinə dair baxışlar bir-biri ilə diametral əkslik təşkil edir. Bir qisim hesab edir ki, multikulturalizm müxtəlifliyin vəhdəti olan dünyada mədəniyyətlərin birgəyaşayışının təməl şərtidir. Digərləri hesab edir ki, multikulturalizm ideyasına aludə olmaq özündə mədəni özünəməxsusluğun itməsi təhlükəsini daşıyır. Üçüncü mövqenin tərəfdarlarına görə isə, multikulturalizm müasir qloballaşma mərhələsində "rasizmin modernləşmiş yeni tipi"dir. Təbii ki, bu proseslərdə ən maraqlı məqam multikulturalizmin artıq illər boyu tətbiq edildiyi cəmiyyətlərdə ona qarşı yaranan etibarsızlıqdır. Son ildə bir sıra Avropa dövlətləri liderlərinin bəyanatları bunu aşkar şəkildə göstərdi.

Multikulturalizmin bəzi əleyhdarları hesab edir ki, bu ideyanın mahiyyətini təşkil edən "mədəni plüralizm" ideyası olan halda "multikulturalizm" ideologiyası gərəksizdir. Çünki o, ideologiya həddinə çatdırılaraq vətəndaş cəmiyyətini bir-biri ilə rəqabət aparan avtonom "mədəni birliklərin" məcmusuna çevirir və demokratik plüralizmin inkişafına mane olur. Bundan əlavə, multikulturalizm titul dominant xalqın mədəniyyəti ilə miqrantların hüquqi bərabərliyini nəzərdə tutduğu üçün müasir şəraitdə bunun mümkünsüzlüyü ilə üzləşir. Beləliklə də multikulturalizm - öz əsasını təşkil edən "mədəni plüralizm" prinsipi əvəzinə "mədəni relyativizmə" çevrilərək bir-birindən təcrid edilmiş mədəni birliklərin arasında mədəni mübadiləni nəinki şərtləndirə bilmir,onlar özlərinə qapanıb qalır.Dominant mədəniyyətlə, sadəcə, birgəyaşayışı təmin etmək kifayət deyil, onunla həm də qarşılıqlı mədəni mübadilə, bəhrələnmə və zənginləşmə prosesi də getməlidir.

Multikulturalizm modelinin tərəfdarlarına gəldikdə, onlar bu yanaşmanı siyasi baxımdan qloballaşan dünyada ənənəvi ksenofobiyanı əvəzləyə biləcək praqmatizmin təcəssümü, hətta "mədəni inqilab" kimi təqdim edirlər. Bu liberal konsepsiyanın millətlərarası münasibətlərə tətbiqinin zərurilyini qeyd edirlər.

Bəzi analitiklər multikulturalizm "atlantizm" və "avropamərkəzçiliyə" qarşı vahid geosiyasi, mədəni-sivilizasion məkanın (məsələn, avrasiyaçılıq, turançılıq, türkçülük və s.) formalaşması üçün faydalı olacağını qeyd edirlər.

Multikulturalizm əleyhdarları onu antimilli siyasət adlandırırlar. Bəziləri multikulturalizm ideyasında vahid milli-mədəni məkanı parçalayan təhdid əlamətini görürlər. Bu zaman onun tətbiq edildiyi ölkələrdə yaşanan problemlər nümunə kimi gətirilir. Multikulturalizmin təhlükəli nəticələru sırasında aşağıdakılar qeyd edilir: cəmiyyətin etnik-dini fraqmentasiyası; icma və qrupların bir-birindən təcrid edilməsi; dövlət identikliyinin təməli olan əsas xalqın rolunun, statusunun aşağı salınması; ümumi vahid mədəni məkanın mövcudluğunun, hətta tez-tez xatırlanmasının və vurğulanmasının ağrılı, hay-küylə qarşılanması, assimilyasiya cəhdləri kimi qəbul edilməsi; nəticə kimi etnik-milli gərginliyin yüksəldilməsinə cəhd edilməsi; hesab edilir ki, multikulturalizm etnik icmaların marginallaşmasına aparır və məqsədəuyğun şəkildə müxtəlif mədəniyyətlərin ekzotik-folklor obrazını formalaşdırır, dialoqa deyil, qarşıdurmaya sövq edir; multikulturalizm əleyhdarlarını xüsusilə də milli fərqliliklərin mütləqləşdirilərək bir növ özünütəcrid etməsi meyilləri narahat edir. Multikulturalizm insanı məhdud qrup identikliyinin "girovuna" çevirir, faktiki olaraq "azlığı" "çoxluq"dan üstün mövqeyə gətirir. Fərdin seçimi ilə müqayisədə kollektiv mədəniyyətin əhəmiyyətini aşağı salır. Bu da əvvəla, çoxluğun qıcıqlanmasına səbəb olur, müxtəlif azlıqlar arasında münaqişələrə gətirib çıxarır; Ən arzuolunmaz odur ki, multikulturalizmin mütləq anlamı milli dövlətdə əsrlərlə formalaşmış vahid hüquqi məkanı parçalayır.

"Əgər multikulturalizm ənənələrdən ayrılmasaydı və aparıcı (titul) millətin işlərinə və mədəniyyətinə müdaxilə etməsəydi, mühafizəkar doktrinaya zidd olmazdı. Lakin bu belə olmadığı üçün mühafizəkarlıq ənənəvi sədlərlə ayrılmış mədəniyyətlərin adi çoxluğuna qarşı olduğu kimi, müasir multikulturalizmə qarşı da dözümlü ola bilmir. Klassik liberalizm multikulturalizmi tanımaq istəmir, çünki o, kollektiv hüquqların üstünlüyünü təsdiq edir və liberal dəyərlərin universallığını qəbul etmir. Multikulturalizm "solçu" və liberal ideologiyanın hibridi hesab edilir, belə ki, onlarda dövlət tərəfindən istismar motivləri və azadlıq tələbləri təxminən eynidir".

(Ardı var)

Rəbiyyət ASLANOVA,

Milli Məclisin İnsan hüquqları daimi komitəsinin sədri,

fəlsəfə elmləri doktoru, professor,

Bakı Dövlət Universitetinin Fəlsəfə tarixi və

mədəniyyətşünaslıq kafedrasının müdiri

Azərbaycan.- 2011.- 30 noyabr.- S. 4.