Payızdan doğulanlar - Üzeyir bəy Hacıbəyli

XX əsrdə həyatımızın elə bir sahəsi yoxdur ki, oradan Üzeyir bəyin nəhəng şəxsiyyəti görünməsin, qeyri-adi nəfəsi duyulmasın, hiss olunmasın. O, hansı sahədə fəaliyyət göstəribsə, hara toxunubsa, orada qeyri-adi bir istedad nümayiş etdirib. O, ən böyük publisist, ən böyük bəstəkar, ən böyük vətənpərvər idi. Ümummilli lider Heydər Əliyev Üzeyir bəyin Azərbaycan xalqının tarixindəki yerindən danışarkən demişdi: "Üzeyir bəy fövqəladə fitri istedadı, böyük fədakarlığı, mükəmməl təhsili, elmi, vətənpərvərliyi, ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə xalqımızın böyük şəxsiyyətlərindən biri olmuş, dünya korifeylərinin ön sırasında duran, Azərbaycanı təmsil edən görkəmli şəxsiyyət olmuşdur".

126 il əvvəl Qarabağın gözəl guşələrindən birində - Ağcabədidə dünyaya gələn, Şuşada böyüyən, oradaca ilk təhsilini alan, müqəddəs Şuşanın ab-havasını duyan, Natəvan, Mir Möhsüm Nəvvab sənətinin təsirini hiss edən Üzeyir bəy sonralar Qori Müəllimlər Seminariyasını, Sankt- Peterburq Konservatoriyasını bitirib geniş, parlaq bir yaradıcılıq yoluna başladı.

Hələ 22 yaşında ikən yazdığı "Leyli və Məcnun" operası ilə Azərbaycan professional musiqi tarixində yeni bir dövr açdı. O dövr 100 ildən artıqdır ki, davam edir. Nəsillər dəyişir, texnika və texnologiyalar yenilənir, amma "eşq, məhəbbət nədir?" sualına cavab tapılmadığı kimi, "Leyli və Məcnun" operasının da sirri-sehri nədədir - bilən yoxdur. Bunu təkcə Üzeyir bəy özü bilirdi və bu bildiyini də "Koroğlu"nun timsalında belə ifadə edirdi: "...Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarını öyrənmək sahəsindəki işimin, bir bəstəkar olaraq mənim üçün əməli əhəmiyyəti o oldu ki, mən "Koroğlu" operasını yazdım.

Azərbaycan xalq musiqi incəsənətinin əsasını təşkil edən ciddi qayda-qanunlar (mən öz operamı yazarkən bunlara riayət etmişəm) nəinki mənim yaradıcılıq arzumu boğdu, əksinə, bu qanun-qaydalar bir bünövrə olaraq azad yaradıcılıq fantaziyasının geniş üfüqlərini aydın işıqlandırıb mənə daha artıq cəsarət verdi. Sərbəst qurulmasına və musiqi fakturasının mürəkkəbliyinə baxmayaraq, "Koroğlu" operası Azərbaycan dinləyicilərinə Azərbaycan xalq mahnı və melodiyalarını eynilə təkrar edən bəzi əsərlərdən daha yaxşı çatır, çünki "Koroğlu" operası xalqın doğma musiqi dilində yazılmışdır.

Azərbaycanlı olmayan dinləyicilərin "Koroğlu" operasına böyük diqqət yetirməsi o deməkdir ki, bu operanın milli xüsusiyyətləri nəinki onu başqa xalqlardan təcrid edir, əksinə, bunlar operanın beynəlmiləl əhəmiyyətini daha aydın göstərir".

Azərbaycanın çoxəsrlik mədəniyyət tarixində bu, əvəzolunmaz bir hadisə olaraq qalmaqdadır. Bunu öz çıxışında ümummuilli lider Heydər Əliyev çox gözəl ifadə edib: "...Üzeyir bəy Hacıbəyli bütün əsərlərində insan azadlığını, xalqların azadlığını tərənnüm edib, istibdada, zülmə, hökmranlığa qarşı üsyan edibdir. Xalqımızın böyük dastanı olan "Koroğlu"nun Üzeyir bəy Hacıbəyli tərəfindən istifadə olunması Azərbaycan tarixində, mədəniyyətində, bədii həyatında çox böyük və əvəzsiz bir hadisədir. ..."Koroğlu" dastanı insanları həmişə qəhrəmanlığa, cəsurluğa dəvət edibdir. Bu dastan insanlarda qəhrəmanlıq, cəsurluq, vətənpərvərlik əhval-ruhiyyəsi yaradıbdır... "Koroğlu" dastanı ona görə sevilibdir ki, xalqın həyatı, gələcəyi üçün ən əhəmiyyətli fikirlər o dastanda cəm olubdur."Koroğlu" dastanını nəinki xalqımıza, bütün dünya ictimaiyyətinə daha da təsirli şəkildə çatdırmaq, tanıtdırmaq üçün Üzeyir bəy Hacıbəylinin "Koroğlu" operasını yaratması, yenə də deyirəm, mədəniyyətimizdə böyük inqilabi hadisədir".

Həyatı boyu həmişə xalqın sevgisini hiss edən, duyan Üzeyir bəyin vaxtilə Bakıda yaşadığı evi xeyli vaxtdır muzey kimi fəaliyyət göstərir. 1975-ci ildə təşkil olunan bu ev-muzey mədəniyyət xadimlərimizdən ilk olaraq Üzeyir bəyin həyat və yaradıcılıq yolunu işıqlandırmaqdadır. Bu da ona xalqın və dövlətin bir daha minnətdarlıq duyğusunun ifadəsidir.

Üzeyir bəyin həm də bir musiqi nəzəriyyəçisi, musiqi xadimi kimi hələ o vaxt söylədikləri bu günümüzlə də çox səsləşir, indinin özündə də aktual olaraq qalır. Onun dedikləri bu gün həm səhnəyə çıxanlara, həm səhnəyə çıxaranlara, həm səhnə, ekran qarşısında oturanlara ən yaxşı mesajdır, sifarişdir və bu sifarişi olduğu kimi qiymətləndirmək və qəbul etmək lazımdır: "Əvvəllər musiqiyə qulaq asmaq çaxır içmək kimi bir iş hesab olunurdu. Ancaq indi musiqi mədəniyyətimiz yüksəlmiş və təlabatımız da artmışdır... Bülbül oxuyanda onun ifasından camaat razı qalır, çünki o, düzgün və təsirli oxuyur. Səhnəyə gərək usta çıxasan, xam oxuduqda camaat narazı qalır. Buna görə də bu işdə olan nöqsanı burada qeyd etmək lazımdı; bir çox yeniyetmə qız və oğlan radioda öz bildikləri kimi oxuyur, maneraçılıq edir, sözləri dəyişdirirlər. Onlara deyilməlidir: niyə belə oxuyursan? Nədənsə, üzərlərinə böyük vəzifələr düşən idarə rəhbərləri bu yolda heç bir iş görmürlər. Bunun nəticəsində istənilməyən bəstəkarlar əmələ gəlir... Görürsən ki, bir dəfə birinin adı çıxıbdır ki, yaxşı oxuyur, o, öz tərifini eşidən kimi o saat deyir ki, gərək mənim qonararımı artırasınız. Bir sözlə, "Arşın mal alan"da Soltan bəyin dediyi kimi, "mənim adımı hamı əzbərdən bilir", - deyir. Çox təəssüflər ki, belə adamları biz səhnəyə çıxarırıq..."

O, 1885-ci ilin payızında doğuldu. Doğulanda payız da vardı, Şuşa da. İndi payız var, amma Şuşa, Qarabağ yoxdu. Şuşadakı evi dağılıb, yaxınları didərgin düşüb, heykəli güllələnib: "O düşmənlər vaxtilə bu güllələri Üzeyir bəyin özünə vurmağa çalışıblar, ancaq vura bilməyiblər. İndi isə onlar bu güllələri onun heykəlinə vurublar... Ancaq erməni işğalçıları heç də belə bilməsinlər ki, o güllələr Üzeyir Hacıbəyli, Bülbül, Natəvan yaradıcılığını sarsıda bilər. Yox! Elə düşünməsinlər ki, bu güllələr Azərbaycan xalqının mənəviyyatını sarsıda bilər. Yox! Elə güman etməsinlər ki, Şuşanın işğalı daimi ola bilər. Yox, ola bilməz!" Bunu da Üzeyir bəyin 110 illik yubiley tədbirində ümummilli lider Heydər Əliyev deyirdi.

Heykəli güllələmək mümkündür. Payızı necə? Güllələmək mümkünmü? Onu kim güllələyəcək?!

Bəxtiyar QARACA

Azərbaycan.- 2011.- 5 oktyabr.- S. 7.