Bir kəndin tarixçəsi

İnsan taleləri bənzərsiz olduğu kimi, kəndlərin də öz tərcümeyi-halları, fərqli qismətləri olur. Mənim doğulub boya-başa çatdığım Xucbala kəndi də qeyri-adi kəndlərdən biridir. Nə qədər vaxt idi ki, yazmaq istəyirdim. Ancaq reallıqdan uzaq, ideal və əfsanəvi kəndin mifik surətini yaratmaq fikrində deyildim. Hər şeyi olduğu kimi qələmə almağı düşündüm. Çünki bu kənd mənə olduğu kimi əzizdir. Yaxşısı və pisi, acısı və şirini, sədaqətləri və xəyanətləri ilə.

Əslində, hər şey mənfi və müsbət çalarların vəhdətindən ibarətdir. Yaxşı və pis, isti və soyuq, xeyir və şər bu dünyada əbədi qonşuluqda və ədavətdədir. Bu qarşıdurma hər birimizin içindən keçdiyi kimi, kəndlərin, şəhərlərin və ölkələrin də aqibətindən yan ötmür.

Qafqaz dağlarının ətəyində 3-4 ildən bir gurlayıb selləri ilə ətrafı vahiməyə salan, adəti üzrə isə il boyu susuz qalan Quru çayın üstündəki yamacda qərar tutan kənd mənim kəndimdir. Dəniz də, dağlar da, Quba da, Qusar da bura yaxındır. Quba-Qusar yolunun 9-cu kilometrində yerləşir. Burada hamı bir-birini beş barmağı kim tanıyır. Hamı qohumdur, illər, əsrlər boyu qaynayıb qarışsalar da, hərə bir nəslin təmsilçisidir. Hərənin öz kökü var. Əsas tayfaların sayı beşdir. Binəlilər və ya bindəqulular buranın əzəldən birinci sakinləridir. Göyçəklilər Göycə mahalından nə vaxtsa bu kəndə pənah gətiriblər. Sərhədlilər Dərbənd tərəfdən, Talışlar isə cənubdan köç ediblər. Çürükçülər də ayrı bir nəsildir.

Kəndimizin ləhcəsi də maraqlıdır: bütün fellərin sonuna indiki zamanda varam şəkilçisi əlavə edilir. Məsələn, gedə+varam, ölə+varam, qala+varam. Mənası budur ki, getməkdə varam, ölməkdə varam, qalmaqda varam, yəni hələ ki sağam, ölürəm, yaşayıram.

Birinci dəfə bizim danışığımıza kim qulaq assa, çətin ki, bir şey başa düşə. Yaxşı yadımdadır, bir dəfə kəndimizə gələn dostlarım da heç nə anlamadıqları üçün heyrətlənmişdilər ki, görəsən hansı dildə danışırıq.

Xucbaladan 3 kilometr yuxarı, dağlara tərəf Alpan kəndi yerləşir. Bu yerlər qədim albanların yaşayıb məskən saldıqları ərazilər olub. Qədim şəhərlərin xarabazarlıqlarının uyuduqları bu torpaqlar əfsanələr, rəvayətlər və bu gün də çoxunun sitayiş etdiyi pirlərlə doludur. Kəndimizin ayağında, Quru çayın o biri üzündə Balazar deyilən bir dik var. Balazar - bala zarı. Ola bilsin ki, burada balaca uşaqların böyük faciəsi ilə bağlı qədim bir əfsanə, rəvayət uyuyur. Ancaq öyrəndiyim bir o oldu ki, "Türkmənçay" müqaviləsindən sonra Qusarda ruslar süvarilərdən və topçulardan ibarət hərbi qüvvələrini yerləşdirirlər. Balazarın ayağında topçular üçün təlim meydançası düzəldirlər. Hərbi təlimlərdə Qızıl qayada yerləşdirilən toplardan Balazardakı hədəflərə atəş açılardı.

Balazar deyilən yerin arxasındakı Qanlı dərənin cəmi bir əsrlik tarixçəsi var. Ötən əsrin əvvəllərində burada erməni-müsəlman müharibəsinin ən ağır savaşları gedib və qan su yerinə axıb. Azərbaycanlılarla ləzgilər birləşərək bu amansız döyüşdə erməniləri məğlub edib, onlara qan uddura biliblər. Qanlı dərə azərbaycanlılar və ləzgilər üçün erməni faşistlərinin doğulduqlarına peşman olduqları müqəddəs bir yerdir. Bu döyüşlərdə bizim də kəndimizdən Müzəffər kişinin başçılığı altında 40 nəfərlik atlı dəstə vuruşub.

Ötən əsrin 60-cı illərində biz xırda uşaqlar idik. Yaşı 90-nı haqlayan nənəm Aybala qocalıb taqətdən düşmüşdü. Beli bükülmüşdü, əsasına söykənib güclə yeriyirdi. İstilər vaxtı köməkləşib onu həyətə düşürərdik. Yerini rahatlayıb üzü günəşə oturar, canını qızdıran şüalara sevinərdi. O, bu dünyadan yorulsa da, ömrünün uzun olmasını istədiyimiz üçün yaşayırdı. "İstəməsəniz, bir gün də yanınızda qalmaram, köçüb gedərəm", - deyərdi. Qədimlərdən, köhnə zamanlardan, yaşadıqları müsibətlərdən, keçdikləri çətinliklərdən danışardı. Aradan 40 il ötməsinə baxmayaraq, söhbətləri ən təsirli bədii əsər kimi yaddaşıma həkk olunub. Zəmanələrinin sərtliyindən, insanların nəcibliyindən və mərdliyindən danışardı. Nənəm bolşevikləri xatırlayar, qaçaqları daha rəğbətlə yada salardı. Qaçaqlar gələndə kənddə onların azuqəsini o saat hazırlayıb verər, yerlərini də bolşeviklərə deməzdilər. Bolşeviklər də, öz növbələrində, qaçaqları meşələrin dərinliklərinə kimi təqib etməkdə ürəkli deyildilər.

Lakin bunlardan xeyli əvvəl, İranla Rusiya arasında Azərbaycan bölündükdən sonra Rusiyanın Qafqazdakı müstəmləkəçilik siyasəti erməni maraqlarına uyğun yazıldığından bir o qədər də imperiya üçün faydalı olmur. Azərbaycanın Rusiya, İran və Gürcüstanla sərhəd rayonlarına Rusiyadan malakanların, kazakların və duxoborların köçürülməsinə start verilir. Azərbaycanın ətrafında beləcə rus kəndlərindən ibarət canlı bir xristian kəməri yaradılırdı. Belə kəndlər Qubada, Xaçmazda, Lənkəranda, Gədəbəydə və demək olar ki, bütün sərhəd rayonlarının əksəriyyətində salınırdı. Malakanlar köhnə əqidəli insanlar sayılırdılar (staroverı), xaç gəzdirməzdilər, onlar üçün kəbin müqəddəs idi, boşanmazdılar, içkiyə aludə deyildilər və harada olursa-olsun əllərinin qabarı hesabına yaşamağı bacaran təmiz insanlar olsalar da, imperiya üçün arzuolunan təbəələrdən deyildilər. Rusiya malakanları Azərbaycana köçürməklə bir əldə iki qarpız tuta bilirdi: həm malakanları özündən uzaqlaşdırırdı, həm də yeni işğal edilmiş əraziləri daha sürətlə ruslaşdırmaq şansı qazanırdı. Əslində, imperiyanın bu siyasəti hər iki xalqa fəlakətlərdən savayı yenilik gətirə bilmədiyi üçün iflasa uğradı.

Xucbala camaatı da malakanların gəlişindən doğan sıxıntıları və yaranan çətinlikləri açıq-aşkar sezdi. Yeni sakinlər zatən sülhsevər və qeyri-adi dərəcədə qurub-yaradan zəhmətkeş insanlar olsalar da, imperiyanın qəyyumluğu altına alınan təbəə kimi yerli əhalidən artıq imtiyazlara sahib idilər. Belə hal çar hökuməti tərəfindən sıxışdırılan yerli əhalini torpaqların əsl sakinləri kimi qeyzləndirməyə bilməzdi. Ən yaxşı torpaqlar malakanlara verildi, ev tikmək üçün onlara yardımlar edilir və yaranan münaqişələrdə onların mənafeləri daha inadla qorunurdu. Belə xırda amillər iki kəndin münasibətlərinə mənfi təsir göstərir, imperiyanın arzuladığı ruslaşmanın əleyhinə formalaşan siyasi mühit yaradırdı.

Əslində, malakanların (malakan sözünün kökü moloko - süd deməkdir) həyat tərzi və adətləri ruslardan müsəlmanlara daha yaxın idi. İmperiya isə yerli camaatı gəlmələrdən əskik tutmaqla işğal edilmiş ərazilərin ruslaşdırılması siyasətində uduzdu.

Adicə Azərbaycan kəndlərində yaranan qarğışlara fikir verək: "Səni görüm Tanrıya pilləkən qoyanlardan olasan"; "Səni görüm iki taxtadan tuman geyənlərdən olasan"; "Səni görüm başına daraq taxanlardan olasan". Nənəm səbrini basıb bu qarğışların nə demək olduğunu bizə birər-birər izah edərdi: rus qızları iki arşınlıq parçadan tuman geyərdilər, hörüklərini hörüb, daraq taxardılar.

Nənəmizin söhbətləri bizə hava-su kimi lazım idi, xatirələrinə heyranlıqla qulaq asardıq, balaca qız ikən ərə köçməyinə də inanmaq olmurdu. Bu haqda belə danışardı özü:

- Əsgi-üsgü tapıb istədiyimiz oyuncağı düzəldərdik. Bir dəfə yenə də əsgilərimdən gəlincik bükəndə anam içəri girib başa saldı ki, qızım, day bunları yığışdır, sən artıq yekə qız oldun, hazırlaş, gəlin gedəcəksən. Tez əlimdəkiləri cehizlik bağlamamın arasında gizlətdim ki, zərər yoxdu, burda qoymurlarsa, gedib ər evində oynayaram.

Kəndimizlə bağlı danışdığım bütün adamlar söhbətlərində nikbin və bir qədər baməzə idilər. Lakin bu nikbinliyin arxasında böyük bir faciə, kəndimizin qismətinə yazılan ağır günlər durur. Azərbaycan ermənilər tərəfindən necə işğal olunub parçalanıbsa, gözdən-qulaqdan uzaq ucqar bir kənd də eləcə dağıdılıb, torpaqları əlindən alınıb. Ermənistandan Muğana yüz minlərlə insan necə deportasiya edilibsə, bu kənd də son nəfərinədək Muğana sürgün edilib. Səbəbi sadədir - müstəmləkə olmuşuq.

Qonşuluqda malakan kəndi salındıqdan sonra kəndimizin camaatı sıxışdırılır, əllərindən münbit torpaqları alınırdı. Qayaların üstündə dağlara tərəf sığınan kənddə yaşamaq çətinləşir. Xuclular istəmədən tez-tez rus kəndi ilə münaqişələrə getmək məcburiyyətində qalırlar. Malakanlar donuz ətini yeməsələr də, donuz bəsləyərək Qusardakı hərbçilərə satırlar. Donuz da bir qədər yiyəsiz heyvan olduğundan girəvə düşən kimi azərbaycanlıların tərəvəz və əkinlərinə soxulub, bağ-bağatı kor qoyarmış. Bununla bağlı dəfələrlə Quba qəzasının rəisinə müraciət edərək, tədbir görülməsini və hətta malakanların köçürülməsini xahiş ediblər. Malakanlar da eyni minvalla azərbaycanlıların onlara gün verib işıq vermədiklərindən şikayətlənərmişlər.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivinin Quba filialının direktoru, kəndçimiz Şirin Müzəffərov hadisələrə yaxından bələd olan mütəxəssis kimi məlumat verir ki, Quba qəzasının rəisi knyaz Leontyev bu məsələni dəfələrlə sülh yolu ilə həll etməyə çalışıb. Adamların arasında toqquşmalar baş verərmiş və nəhayət, boğaza yığılan xuclular kəndə növbəti münaqişəni həll etməyə gələn pristavı ölümcül yaralayırlar. Knyaz Leontyev tələb edir ki, cinayətkar hökumətə təslim edilsin. Söz də verir ki, onu mənə versəniz, heç birinizlə işim olmayacaq. Camaat pristavı kimin vurduğunu gözəl bilsə də, onu satmır. Quba qəzasının rəisi knyaz Leontyev isə, təbii ki, kəndin həmrəyliyini alqışlamadan imperatora donos yazır.

Bu təqdimata yubanmadan münasibət bildirən imperatorun fərmanına əsasən 1896-cı ilin aprelində bütün kənd silahlı dəstənin müşayiəti altında indiki Biləsuvarla Şabran rayonlarının arasındakı boş əraziyə sürgün edilir. O zaman sürgünün müddəti 10 ildən artıq olmasa da, çarın qəzəbinə tuş gələn kənd 15 illik sürgünə məhkum edilir. Sürgün zamanı bir neçə nəfər Türkiyəyə qaçır, dağlara çəkilib qaçaqlıq edənlər də olur.

Köçən xuclular isə Muğanın cəhənnəmi xatırladan istilərindən əziyyət çəkir, qızdırma və yatalaq xəstəliklərinə tutularaq qırılıb gedirlər. Yaşı 90-a yaxınlaşan Qızılgül xala keçmişi belə vərəqləyir:

- Mən sürgündən camaat qayıdandan xeyli sonra anadan olmuşam. Yadımda eşitdiklərimiz qalıb. Elə ev olub ki, hamı qırılıb, sürgündən bir nəfəri belə qayıda bilməyib, elə ailə olub ki, cəmi bircə nəfəri sağ qalıb. Ora gedib yurd salanların da məhəlləsindən qəbiristanlıqları böyük düşübmüş. Ölən belə çox olub.

Sürgünün iztirablarını yaşayanlardan nənəm və Sədəf bibi ilə təxminən 40-45 il bundan qabaq danışdığım yadımdadır. Hər ikisi çoxdan dünyasını dəyişib. Sədəf bibi kədərli sürgün bayatıları oxuyardı və özü də ah çəkib qəfildən susardı. Aybala nənəmin yeddi oğlundan altısı Muğanda kəpənək kimi qırılıb. Dağlarda hər daşın dibindən bir bulaq, buradasa ilanlar qaynayıb çıxırdı.

Xuclular xeyli zaman sürgünün məhrumiyyətlərinə dözüblər. II Nikolaya illər boyu müraciət edərək kəndlərinə dönmələrinə izin verilməsini rica ediblər. Uzun müddət onların müraciətləri qulaqardına vurulsa da, yalnız 1907-ci ildə geri dönmələrinə izin verilib. Ancaq 15 illik sürgünün müddəti bitmədiyindən onlara öz kəndlərinin 10-15 kilometrliyində məskən salmaq əmr edilir.

Sürgündən qayıdanlar müticəsinə oturub 15 ilin başa çatmasını gözləmirlər. Rus dilini bilənlər malakanlarla birbaşa danışıqlarda gizlətmədən deyirlər ki, bu torpaqlarda gözləri var, heç vaxt halallıq verməyəcəklər, sizi çar qorusa da, Allahın bəlasından qurtula bilməyəcəksiniz. Bu yerlərə ahımız çökdüyündən Rəbbin cəzası yubanmayacaq. Dəmir bəy adamlara altdan pul da buraxıbmış ki, gedin nə qədər mümkündürsə, o evlərdən danışın alın, amma bərk-bərk tapşırıbmış ki, onun adını dilə-dişə salmasınlar.

(Ardı var)

Bahadur İMANQULİYEV

Azərbaycan.- 2011.- 9 oktyabr.- S. 7.