Bu söz necə
yazılmalıdır?
"Keşməkeşli",
yoxsa "kəşməkəşli"
Xeyli vaxtdır ki, bu sözün yazılışı ilə bağlı sual qarşısında qalmışıq. Təbii ki, biz öz yazılarımızda "keşməkeşli" kimi yazdığımız sözü çox vaxt qəzet səhifəsində "kəşməkəşli" oxuyanda təəccüblənirik. Etirazımıza cavab olaraq korrektorlar 2004-cü ildə işıq üzü görmüş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"nə əsasən belə etdiklərini söyləyirlər. Hər dəfə də bu "düzəliş" üzərində yaranan mübahisə narazılıqla tamamlanır. Bəs haqlı kimdir? Yazan, yoxsa pozan?
Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il tarixli qərarı ilə təsdiqlənmiş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları" əsasında hazırlanmış "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"ndə "kəşməkəş", "kəşməkəşli" ifadələrinə rast gəlinir. Maraqlıdır ki, bu lüğətdən bir il sonra filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Ağamusa Axundovun çapdan çıxmış "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti" kitabında "keşməkəşli" yazılıb. Sözün mənası "dartışma", "keşməkeşli" kimi izah edilib. Burada bir diqqətçəkən məsələ də var ki, "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti" kitabının redaktoru və ön sözün müəllifi də Ağamusa Axundovdur. Bəs onda bu kitabların hansına istinad edək? Hər halda "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti" orfoqrafiyadan bir il sonra işıq üzü görüb. Bu da əsas sayıla bilmir. Müəyyən araşdırmalar apardıq. İstər sovet dövründə, istərsə də dövlət müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra çap edilmiş müxtəlif yöndən olan lüğət kitablarında yenə də ikitirəliyə rast gəldik. Məsələn, "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti"ndə (1983) "keşməkeş", "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"ndə (1976) "kəşməkəş" göstərilib. Hər iki kitab da "Elm" nəşriyyatında çap edilib. Sovet dövründə nəşr edilən "Məktəblinin orfoqrafiya lüğəti"ndə "keşməkeş", 2004-cü ildə işıq üzü görə, "Məktəblinin orfoqrafiya-orfoepik-qrammatika lüğəti" kitabında isə "kəşməkəşli" yazılıb.
İstər klassik şair və yazıçıların, istərsə
də müasir ədib və nasirlərin,
tənqidçilərin qələmə aldığı bədii
və elmi əsərlərdə bu söz əsasən
"keşməkeşli" yazılıb. Məsələn,
"Keşməkeşli ömür yolumu xatırladıqca ürəyim qan ağlayır" (Ə.Vəliyev, "Budağın xatirələri"
əsərindən). "Keşməkeşli həyatın hər
üzünü görmüşdü"
(V.Babanlı, "Bulanıq dünya"
romanından). Belə nümunələri çox
çəkmək olar. Bəs dilçi alimlər, ədəbiyyatşünaslar
nə fikirləşirlər?
AMEA-nın akademiki Bəkir Nəbiyev:
- Birmənalı olaraq "keşməkeşli" yazılmalıdır.
Azərbaycan dilinin özünün
daxili qanunları tələb edir bunu. Müzakirəyə ehtiyac yoxdur.
Orfoqrafiya lüğətində bu söz ya
o kitabın korrektorunun
səhvidir, ya da hazırlama prosesində yanlışlığa
yol verilib. Təəssüf ki, meyar da belə hazırlananda
insanlar çaşbaş
qalırlar. Mən "Azərbaycan"
qəzetinə minnətdarlıq
edirəm ki, belə mövzulara toxunur. Heç olmasa yeni nəşr hazırlananda müəyyən səhvlər
aradan qaldırılar.
Filologiya elmləri doktoru,
professor Qəzənfər
Paşayev:
- Doğrudur, orfoqrafiya lüğətində bu söz "kəşməkəşli"
yazılıb. Amma bizim
hamımız "keşməkeşli"
deyirik, elə o cür də qələmə alırıq.
Azərbaycan dilinin ahəng
qanunu var. Ona əməl etmək hamının borcudur.
Təəssüf ki,
2004-cü ildə çap
edilmiş "Azərbaycan
dilinin orfoqrafiya lüğəti"ni hazırlayanlar Əliheydər
Orucovun sovet dövründə nəşr
olunmuş eyniadlı kitabının üzünü
köçürüblər, heç onun adını da müəlliflər sırasına
salmayıblar. Əlavə etdikləri
bir çox sözlər də yanlış yazılıb.
Bu da hamını
çaşdırır.
Xalq şairi, ədəbiyyatşünas-alim
Nəriman Həsənzadə:
- Əlimə qələm alan gündən
"keşməkeşli" yazıram. İllərdir ki, pedaqoji fəaliyyətlə məşğulam.
Mənim
tələbələrim də
bu cür yazırlar. "Kəşməkəş" sözü
tamamilə mənasız
və ifadəsizdir.
Əgər həmin orfoqrafiya lüğətində
"keşkə", "keşkələnmə", "keşkələnmək", "keşkəli" sözləri
varsa, bəs nədən "kəşməkəşli"
yazıblar? Tamamilə səhvdir.
Rəyləri uzatmağın əhəmiyyəti
yoxdur. Sadəcə olaraq "Azərbaycan
dilinin orfoqrafiya lüğəti" təkcə
oxucunu və qələm əhlini çaşdırmır. Ali
məktəbə qəbul
imtahanları verən
abituriyentlər də
bu sözü necə yazmaq barədə çətinlik
çəkirlər. "Kəşməkəşli" yazırlar - düz deyil, "keşməkeşli"
yazırlar - səhv hesab edilir. Ona görə də növbəti lüğəti
nəşrə hazırlayanlar
dilimizin bütün üslubuna, ahəng qanununa ciddi riayət etməyə səy göstərməlidirlər.
Ona fərəhlənmək və
qürurlanmaq azdır
ki, çap edilən sonuncu orfoqrafiya lüğətində
80.000 söz vardır.
Əsas odur ki, sözlərin
düzgün yazılışı
göstərilsin.
Flora XƏLİLZADƏ
Azərbaycan.- 2011.-22 oktyabr.- S. 7.