Zəngilana zəng
çalacam
Kaş bu zəng
ora çata...
"Zəngilanda Azərbaycan xalqının milli mədəniyyətini əks etdirən tarixi abidələr var. Azərbaycan xalqının həyatını əks etdirən tarixi hadisələr baş vermişdir. Zəngilanda keçmiş əsrlərdə də xalqımızın çox hörmətli, dəyərli insanları yaşayıblar, yaradıblar və beləliklə də, Zəngilan həm öz təbiətinə görə, həm o torpaq üzərində insanların qurduqlarına, yaratdıqlarına görə və bugünkü nəsillərə çatdırdıqları irsə görə Azərbaycanın qiymətli bir diyarıdır, qiymətli bir hissəsidir".
Heydər Əliyev
Bu yurdun tarixi dağları və ağacları qədər
qədimdir
Zəngilan
Azərbaycanın ən qədim
yaşayış məskənlərindən hesab olunur.
Burdakı mağaralar və tarixi abidələrlə zəngin
olan dağlar - Əsgülüm və Süsən
dağları ərazidə ibtidai insanların
yaşayışından xəbər verir.
Zəngilan
rayonu şimaldan Qubadlı və Cəbrayıl, cənubdan və
şərqdən İran İslam Respublikası, qərbdən
Ermənistan Respublikası ilə həmsərhəddir.
Rayon
ərazisi Kiçik Qafqaz dağlarının cənub tərəfində
- Arazboyu hissədə yerləşir. Ərazinin özünəməxsus
gözəllikləri, sıldırımlı qayaları, laləli
düzləri, göz oxşayan meşələri vardır.
Rayonun
ərazisində dağlıq hissələrdə sıx
meşələr yayılır. 1800-2000 metr
hündürlükdə olan enli yarpaqlı meşələr
getdikcə enərək subalp və alp çəmənliklərinə
keçir. Rayonun ərazisi müalicə əhəmiyyətli
bitkilərlə və bulaqlarla zəngindir.
Zəngilanın
ərazisi müxtəlif tarixi dövrlərdə
ayrı-ayrı inzibati ərazi bölgülərinə məruz
qalıb. Rusiyanın işğalı zamanı 1828-ci ilə qədər
bölgənin ərazisinin Bəsitçaydan qərbə tərəf
hissəsi Naxçıvan, şərqə tərəf hissəsi
isə Qarabağ xanlığının tərkibinə daxil
idi.
XIX əsrin əvvələrində Rusiyanın Cənubi Qafqazı işğal etməsindən sonra yeni ərazi-inzibati bölgüsü aparılır. 1868-ci ildə Yelizavetpol quberniyası yaradılır. Şuşa, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları onun tərkibinə verilir: yeni bölgüyə əsasən Zəngilanın ərazisi Zəngəzur qəzasına daxil edilir.
1925-ci il sənədlərində Zəngilan Cəbrayıl qəzasının tərkibində göstərilir. 1929-cu ildə ZSFSR-in qərarı ilə Zəngilanın Nüvədi, Toğud, Ernəzir kəndləri, 1946-cı ildə isə 4 min hektar meşə sahəsi Azərbaycan Respublikasından alınıb Ermənistan Respublikasına verilir.
Son iki yüz ildə vahid sərhədə malik olmayan Zəngilan yalnız 1930-cu ilin avqustunda müstəqil rayon kimi formalaşır və dəqiq müəyyən olunmuş əraziyə sahib olur. 1967-ci ildə Zəngilana şəhər statusu verilir. Onun sahəsi 707 kv.km, əhalisi isə 35.351 nəfərdir. Rayonda bir şəhər, bir şəhər tipli qəsəbə, bir qəsəbə, 81 kənd var idi.
İşğal tariximizin daha bir günü - 29 oktyabr 1993-cü il
18 il əvvəl
bu qədim və zəngin torpaqlarımız erməni
silahlı qüvvələri
tərəfindən işğal
olundu. Şəhərlərimiz, kəndlərimiz boşaldı. On minlərlə insan öz doğma yurdunda məcburi köçkünə cevrildi. Bu, nə qədər acı da olsa, tarixdir, tariximizdir. Bu qanlı-qadalı
tarixdən əxz eləməli isə çox şey var.
Ötən əsrin sonları həyatımıza
faciələrlə dolu
bir dövr kimi daxil oldu.
Ölkədə mövcud
ictimai-siyasi vəziyyət,
daxili çəkişmələr
Qarabağdakı onsuz
da gərgin vəziyyəti bir az da ağırlaşdırdı. Zəngilan
da digər rayonlarımız kimi işğal olundu...
1990-cı
ildən başlayaraq Zəngilan da Qarabağ bölgəsinin
bəzi rayonları kimi yaxınlaşan fəlakəti hiss edirdi. Ermənilər tez-tez dəmir
yolunu bağlayır, adamları girov götürürdülər. 1992-ci ildən isə
sərhəd kəndləri
döyüş zonasına
çevrildi. Yerli
əhali ov tüfəngləri ilə
silahlanaraq öz torpaqlarını qorumağa
başladı. Çünki özündən başqa
güvənəsi, üz
tutası bir ünvanı yox idi.
1992-ci il fevralın 1-də ernənilər Günqışlaq, Qazançı, Dərəli və Vejnəli kəndinə basqın edirlər. Aprelin 9-da erməni silahlı birləşmələri Qazançı, Seyidlər, Dərəli, Ağkənd, Pirveyis, Günqışlaq kəndlərinə soxulub evlərə od vururlar. Beləliklə, bu kəndlər ermənilərin nəzarəti altına düşür. Ümumiyyətlə, 1992-ci ilin sonuna Zəngilanın 13 yaşayış məntəqəsi, bir çox strateji yüksəklikləri düşmənin əlinə keçir. 1993-cü ildən başlayaraq döyüşlər səngimək bilmir. Martın 2-də Aşağı Göyəli və Canbir kəndləri işğal olunur. Bütün çətinliklərə baxmayaraq yerli əhali təslim olmur, düşmən hücumları bir-birinin ardınca dəf edilir. Oktyabrın sonunda rayon tam mühasirə vəziyyətinə düşür. Oktyabrın 25-26-da Sığırt və Bartaz yüksəklikləri işğal olunur. Bununla da, Zəngilanın mühasirəsi başa çatdırılır. Dədə-baba torpaqlarını qoyub çıxmaqdan başqa zəngilanlıların yolu qalmır. Qarşıda isə soyuq, bulanıq Araz vardı...
Təxminən 34 min əhali İran sərhədinə - Araz çayının kənarına toplaşdı. Araz çayını isə keçmək çox çətin idi, mümkün deyildi. Xalqımızın xilaskarı, ulu öndərimiz Heydər Əliyev bu dəfə də xalqın köməyinə gələrək İran hökuməti ilə danışıqlar aparır və Araz çayı üzərindəki bənd bağlanır, əhali çətinliklə də olsa, çayı keçir.
Zəngilanda qoyub gəldiklərimiz - yer üstə və yer altda...
Zəngilan rayonunda sənaye əhəmiyyətli ehtiyatları - 6,5 ton qızıl və 3 min ton mis təşkil edən Vecnəli qızıl, ehtiyatları 6618 min kubmetr olan və üzlük daşı istehsalına yararlı Oxçuçay mərmərləşmiş əhəng daşı və digər yataqlar məlumdur.
Zəngilan rayonunun Muğanlı kəndində diametri 50 sm, hündürlüyü 8 m, yaşı 250 il olan 1 ədəd dağdağan, Mincivan qəsəbəsində diametri 60 sm, hündürlüyü 20 m, yaşı 120 il olan 1 ədəd Şərq çinarı, həmin qəsəbədə diametri 100 sm, hündürlüyü 30 m, yaşı 300 il olan 1 ədəd Şərq çinarı, Zəmiyeri adlanan sahədə diametri 60 sm, hündürlüyü 12 m, yaşı 160 il olan 1 ədəd palıd ağacı pasportlaşdırılaraq qorunurdu.
Zəngilanda 107 hektar sahəsi olan, Avropada yeganə Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu, 2,2 min hektar sahəsi olan Arazboyu yasaqlıq, 4 ədəd təbiət abidəsi, 10 min hektar xüsusi mühafizə olunan Araz palıdı meşəsi, 12864 hektar dövlət meşə fondu, 1200-dək təbii bulaqlar, 4 mənbədən ibarət olan Yesentuki-4 suyuna tərkibcə uyğun gələn Qotursu mineral bulaqları, Seyidlər və Gəyəli kəndlərində Turşsu mineral bulaqları vardı.
Aradan illər ötüb, Zəngilanın təbiəti və
abidələri indinin özündə də
böyük ekoloji terrora məruz qalmaqdadır. Ermənistan ərazisində
yaranan çirkab sular mütəmadi olaraq təmizlənmədən
Oxçuçay vasitəsilə birbaşa Araz
çayına axıdılır. Qacaran mis-molibden, Qafan mis filizsaflaşdırma kombinatlarının
kimyəvi suları və Qafan, Qacaran şəhərlərinin
bioloji çirkli
suları birbaşa
Oxçuçaya buraxılır. Azərbaycan Dövlət Ekologiya
və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin
"İşğal olunmuş
Azərbaycan ərazilərində ətraf mühitə və
təbii sərvətlərə dağıdıcı təsiri
müəyyənləşdirən (izləyən) operativ mərkəz"i işğaldan
sonrakı dövrlərdə rayon ərazisində
təbii sərvətlərin ermənilər tərəfindən
vəhşicəsinə dağıdılmasına dair çoxlu fakt aşkarlayaraq dünya ictimaiyyətini daim
məlumatlandırır:
İşğal
dövründə ermənilər dəfələrlə Bartaz
və Vecnəli sahələrində olan ardıc meşələrində
güclü yanğınlar törətmiş, Topmeşə
sahəsinin qoz, Şərq çinarı və s. qiymətli
ağacları tamamilə qırılaraq işlik materialı
kimi daşınmış, 2 hektara yaxın çoxillik qoz,
çinar, şam ağacları tamamilə
qırılmışdır.
Daşbaşı
və Leşkar meşələrində də ermənilər
yanğın törətmiş, sözügedən meşə
sahəsindəki 55 hektar ərazini əhatə edən qoz
meşəsinin 40-50 illik qoz ağacları, həmçinin
Top və Şükürataz meşə sahəsində olan
350-400 illik yaşlı palıd ağacları da ermənilər
tərəfindən qırılıb
daşınmışdır.
Bu
gün də ermənilər tərəfindən tikinti və
mebel sənayesinə yararlı çox qiymətli ağaclar
kütləvi şəkildə kəsilərək Ermənistana
və xarici ölkələrə satılır. Eyni zamanda,
işğal altında olan ərazilərdə narkotik vasitələr
becərilir, davamlı olaraq yanğınlar törədilir.
Rayonun
erməni hərbi birləşmələrinin hücumundan
müdafiəsi zamanı 188 nəfər şəhid olub, 44 nəfər
itkin düşüb. Hazırda Zəngilanın 34 min nəfərlik
əhalisi Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində
məskunlaşıblar. Zəngilanda
9 məktəbəqədər müəssisə, 19 ibtidai məktəb,
15 orta məktəb, 1 texniki peşə və musiqi məktəbi,
35 kitabxana, 8 mədəniyyət evi, 23 klub və 22
kinoqurğu işğal zamanı məhv edilib.
Zəngilər - qədim türk
boyları
Azərbaycandakı
çoxsaylı türk boylarından biri də qədim
dövrlərdə belə adı sanqi (zəngi) şəklində
yazılan zəngilərdir. Zəngibasar adının
götürüldüyü Zəngi çayı da vaxtilə
öz adını burda məskunlaşan
zəngi boyundan götürüb. Zəngilər təkcə
Ağrı vadisində deyil, həm də Zəngi - Zəngəzur
bölgəsində yaşayıblar. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın
digər qədim tayfaları kimi, zəngi boyları da geniş ərazilərə
yayılıblar. Belə ki, Quzey Azərbaycanda Zəngilan və
Sanqaçal toponimlərində də izini qoymuş zəngilər
bir zamanlar Türküstan çöllərinə qədər
köç ediblər. Böyük qazax mütəfəkkiri
Çokan Valixanov qırğız mifologiyasında
ilxını qoruyan haminin Qəmbər-Ata, qaramal hamisinin isə
Zəngi-Ata adlanmasını qeyd edir.
Səlcuq
əmirlərindən Mosul hakimi İmad əd-din Zəngi ibn
Sonkur ilə başlanan (1127) zəngi soyunun
hökmranlığı Mosul bəyliyində Mahmudun
ölümü (1222) ilə bitir. Lakin zəngi soyu təkcə
Mosulda deyil, Hələb və Dəməşq bəyliklərində
də uzun müddət hakimiyyətdə idi. Bu isə onu
göstərir ki, Ak-Sonqurun oğlu Zənginin mənsub
olduğu zəngi soyu əhali arasında geniş
dayağı olan tirələrdən imiş.
1403-cü
ildə Azərbaycan bölgələrindən keçən Klavixo
Sanqa (Zəngi) şəhəri haqqında
yazırdı: "Bu şəhər tamamilə boş idi,
lakin deyirlər ki, o, əvvəllər Persiyanın ən iri
şəhəri imiş".
Bir
sözlə, Azərbaycan xalqının
formalaşmasında qaşqay,
qamər, qızıl, polad, ərmən, ağ hun, kuman, kedar,
gögər, qorus, dəli, qapan, azər və şad
boyları ilə yanaşı, zəngilərin də
xüsusi rolu olub.
Bəxtiyar QARACA
Azərbaycan.- 2011.-29 oktyabr.- S. 11.