Sirrdaşım mənim

Heç vaxt Qobustanda olmamışam. Ancaq o yerlər doğmadır, elə bil, qarış-qarış gəzmişəm, min ildir tanıyıram. Kainatın ağlasığmaz ənginliklərinə qanad çalmağa imkan yaradan əfsanəvi liman kimi. Bu yerlərin zamanı musiqi kimi təqdim edə bilən incə ritmi var. Qavaldaşların kainatın yaddaşına həkk etdiyi bu bəstə himn sanki ruhumda, nəbzimdə çırpınır, məni böyük sirlərin qapısının qıfılınadək ötürüb gedir. Buradan o yana yer adamına dəxli olmayan böyük elmlər və böyük sirlərin fəzaları başlayır. Bəllisi odur ki, bir saniyədə 500 kilometr sürətlə uçuruq və hər şeyin qopub gedəcəyi, dağların yun kimi didiləcəyi bir vəziyyətdə təhlükələri duymadan dünyamızdan zövq alırıq. Əsrlərin dərinliyindən Sədinin sədası gəlir: "Zaman sabitdir, axıb gedən, ötüb keçən bizik".

Təxəyyülümdə Qobustanın qavaldaşlarını fəzaların dərinliyindən seyr edirəm. Deyirlər, nə vaxtsa bu ərazilərdə bizdən əvvəlki sivilizasiyalardan biri yaşayıb. Onlar zəkalı, əzəmətli və möhtəşəm olublar. Ağıllarının gücü ilə daşları yerindən qaldıra biliblər, uzaq məsafələrə uçublar. Onlar ayrılıqlar nədirsə, bilməyiblər. Yerin sinəsində "çiçəkləyən" Qobustan daşları, böyük virtual kitabxanalar kimi, bizim əcdadlarımızın simfoniyasını, "keçib gedən" insanların nəğmələrini sinələrində nəsillərdən-nəsillərə daşıyırlar. Sadəcə, bu kitabxanaya girmək üçün bu daşların "ürəkləri"ni vərəqləməyi, genetik yaddaşımızın daş simfoniyasının minilliklərin dərinliyindən sızıb gələn notlarını dinləməyi bacarmaq lazımdır.

Tələffüzü asan, qısa və yığcam olsa da, daş sözü ifadə ediləndə ağırlığı hiss olunur. "Elə bil ayağı daşdır", "Başına daş düşüb" ifadələrində daş sözünün daş kimi sərtliyini, bərkliyini o saat hiss edirsən. Sanki qəfildən hündür bir sədlə qarşılaşmısan. Yəni, bu sözün insan təfəkküründə yaratdığı surət, bütün başqa dillərdəki kimi, eyni məzmunda olur.

Doğma dilimizin üfüqlərinə qayıdıb daş sözünü "əlimizə götürək", onu başqa sözlə birləşdirək - "qumla, sementlə qarışdırıb" cümlə adlanan "imarətin himinə qoyaq". Daş sözünün başqa sözlərə birləşib yaratdığı yenilərinin naxışlarına Qobustanın rəsmlərinə aludə olduğun kimi heyran qalacaqsan. Qobustan daşlarının ürəyi riqqətə gətirən, ruha ilham verən ritmlərini eşidirsən. Heyrətlənirsən ki, dil də bu qədər füsunkar ola bilərmi?! Heç bir dildə daş sözü möcüzə yarada bilmir. Ancaq ana dilimizdə daş kəlməsi başqa bir sadə sözlə birləşib nadir incilər yaradır.

Qobustan qayalıqları bəlkə də Dədə Qorqudun dolaşdığı sevimli yerlərdən olub. Bəlkə də elə onun sinəsinə basıb çaldığı sehrli qopuzu nə vaxtsa daşları da dindirib dilə gətirib. Adi sözlər təxəyyülümüzdə qövs cızaraq başqaları ilə birləşir, ağlabatmayan mənalar kəsb edən ən gözəl sözləri yaradır. Daşla qar sözləri birləşərək qardaşa çevrilir. Yurdla daş isə yurddaşa dönür. Bu yeni sözdə yağan qarlardan gələn və daşlardan sızan soyuqlardan əsər-əlamət belə qalmır. Türk dillərindən başqa bir çox dillərdə daş sözü ilə birləşib yeni mənalar kəsb edən sözlər, demək olar ki, yox dərəcəsindədir. İngilis dilində, latın dilləri qrupunun əksəriyyətində daş sözü bizim dilimizdəki qədər başqa sözlərə qaynayıb qarışa bilmir.

Daşların hərəsi bir yerdən alınıb kəsilir, gətirilir və atılır binə yerinə, yurd yerinə. Daş da yaxınlaşır sənə və kürəyini ona söykəyib qürurlana bilirsən, ondan güc alırsan, gözünü yumub dincəlirsən. Adi daş əzəmətli qala daşına, müqəddəs yurd daşına çevrilir.

Daşlar ucalır: Qız qalası, İçərişəhər, Çin səddi kimi. Daşlar qərinələr, əsrlər ötdükcə abidəyə çevrilir, zənginləşirlər.

Azərbaycan dilində ən gözəl, ən müqəddəs sözlər daşdan yonulur, daşdan yaranır desək, yanılmarıq. Vətəndaş sözü ingiliscə - sitizen, rusca - qrajdanin, fransızca - citoyen deməkdir. Faktiki bu 3 dilin üçündə də vətəndaş kəlməsi şəhərli anlamında işlənilir. Əgər Azərbaycan dilində də vətəndaş sözü Avropa dillərində olduğu kimi, şəhərli kimi ifadə edilsəydi, çətin ki, Məmməd Araz "Vətən mənə oğul desə, nə dərdim, Mamır olub qayasında bitərdim", - deyə yazardı.

Binə yerinə atılıb yonulan daş necə dəyişib isinirsə, dilimizdə başqa sözlə qaynayıb qarışan daşlar da eləcə daşlığını, sərtliyini itirir, yumşalır, gözəlləşirlər. Daşla körpülər tikib, tağlar ucaltdığımız, daş yollar saldığımız qədər, daşlardan "yapışan" sözlər də sirdaşa, yurddaşa, əməkdaşa və hətta qələmdaşa çevrilir. Kədərimiz, itkilərimiz belə daşın sinəsindən keçir - başdaşı, sinədaşı kimi. Bunlar Qobustanın kədərli ritmləridir.

Daşsız dilimiz ötüşə bilmir, neçə ki susuz, çörəksiz çətin olur yaşamaq insan xislətinə. Elçiliyimiz də elçi daşının üstündə lövbər salıb oturmağımızdan başlayıb.

Qubada dağlarda Qırızla Qırız Dəhnə kəndləri arasındakı zirvədə iki böyük daş var. Birinin adı Xeyir daşı, digərinin isə Şər daşıdır. Şər daşının üstündə kimsə dayansa, bilirlər ki, hüzn düşüb, Xeyir daşının üstündəki adam da toy-düyünə işarədir. Daşlar beləcə dinib danışır, bizi yaxın edir.

Bahadur İMANQULİYEV,

Fərman BAĞIROV

Azərbaycan.- 2011.- 11 sentyabr.- S. 5.