«Paytaxtı türk dünyası üçün qorumalıyıq»

Bu gün Bakının işğalından azad olunmasından 93 il keçir

1918-ci ildə Azərbaycan hər tərəfdən işğal edilmiş, bölgələri ələ keçirilmiş, özbaşınalıqlar həddini aşmışdı. Bir tərəfdən çar Rusiyasının Cənubi Qafqazda yürütdüyü "parçala, hökm sür" siyasəti, digər tərəfdən də ermənilərin kin, nifrət dolu türk düşmənçiliyi qan tökməklə, qətl-qarətlərlə davam edirdi. Martın axırlarında törədilən soyqırımı nəticəsində Bakıda 12 minədək azərbaycanlı qətlə yetirilmişdi. Qorxu içərisində yaşayan müsəlman əhali şəhəri sürətlə tərk edir, paytaxt erməni və rusların əlinə keçirdi.

Bakı qırğınından sonra Azərbaycan hökuməti 1918-ci il iyunun 4-də imzalanan Dostluq və Hərbi Əməkdaşlıq Müqaviləsinə əsaslanaraq Osmanlı dövlətindən hərbi yardım istədi. Dost ölkə I Dünya müharibəsində Şərqi Anadoluda, Nargin adasında və Bakıda türk qardaşlarına yardım üçün başlatdıqları qardaşlıq köməyini qarşılıqsız qoymadı. Osmanlı Ordusunun Baş Komandan vəkili Ənvər paşa Azərbaycana və Dağıstana kömək məqsədilə hərbi birlik yaradılmasına qərar verir və birliyin başına qardaşı Nuru paşanı təyin edir. Ona tapşırır ki, xəritə tap, qoy qarşına, quru və su yolu tap, Qafqaza gir, orada qardaşlarımız dardadır, köməyimizə ehtiyacları var.

General-leytenant Nuru paşa 1918-ci il mayın 25-də 149 zabit və 488 çavuşla birlikdə Gəncəyə gəlir və təcili Qafqaz ordusunun təşkili məsələləri ilə məşğul olmağa başlayır.

Bu vaxt ermənilərlə ruslar birləşərək Göyçayın şərqinə qədər irəliləmişdilər. İyunun 29-da Nuru paşanın komandanlığı altında yaranan Qafqaz İslam Ordusu hücuma keçməklə düşmən həmlələrini dayandırır. Qısa zamanda Göyçay, Kürdəmir və Ağsu düşməndən azad edilir. Ordu hər gün paytaxta doğru irəliləyirdi. Salyan, Neftçala, Şamaxı və Mərəzə düşməndən təmizləndikdən sonra Bakıya yaxınlaşmağa 70-80 kilometr qalmışdı. Qafqaz İslam Ordusunun tərkibində döyüşən Azərbaycan Milli Ordusunun döyüşçüləri də rəşadətlə vuruşur, şəhid olurdular.

Bütün bunlara baxmayaraq, vəziyyət getdikcə gərginləşirdi, ərzaq, su və silah-sursat qıtlığı yaranmışdı. Tibbi yardım yarıtmaz vəziyyətdə olduğundan yaralıların çoxu qanitirmədən dünyasını dəyişirdi. İşğalçılar geri çəkildikcə rabitə xətlərini məhv etmiş, su anbarlarını dağıtmış, nəqliyyat yollarını partlatmışdılar. Vəziyyət o həddə çatmışdı ki, Şərq cəbhəsi komandanlığı döyüşlərə bir az ara vermək haqqında general-leytenant Nuru paşaya müraciət edir. Nuru paşa isə müraciətə belə cavab verir: "Cəbhədəki düşmən pərişan, gücsüz və mənəviyyatı pozuqdur... Bakı ətrafında türk kəndlərindən su, ərzaq və çörək tapmamız mümkündür. Lüzumsuz dayanmalar olmadan tezliklə əməliyyatın bitirilməsi gözlənilir".

Bu əmrə əsasən ordu birləşmələri iyulun 26-da Qarasu stansiyasına girir. Daşnak və bolşevik dəstələri geri çəkilir. Sabahı gün Cənub qrupu Hacıqabulu düşməndən azad edir. Vəziyyətdən çıxış yolu axtaran Lenin bu bölgəyə silah-sursat və digər ləvazimatı artırmaq haqqında qərar qəbul edir. Ukrayna cəbhəsində xidmət edən Petrovun sərəncamında olan 780 nəfərlik ordu birləşməsi Bakıya göndərilir və S.Şaumyanın köməyi ilə Bakı Hərbi Komissarlığına gətirilir. Petrov Bakıda yaşayan rus əsilli fəhlə və kəndlilərə müraciət edərək onları köməyə çağırır. Bakıda 32 batalyonluq bolşevik və erməni daşnak qüvvələri yerləşdirilir. Elə həmin günlərdə azərbaycanlı podpolkovnik Həbib bəy Səlimovun komandanlığı altındaki hərbi hissə güclü həmlə ilə Kürdəmirə doğru hərəkət edir. İyulun 11-nə keçən gecə bolşevik qüvvələrinin müqavimətini qıran Həbib bəy Kürdəmiri işğaldan azad edir.

Qafqaz İslam Ordusu Bakıya yaxınlaşdıqca buradakı siyasi qüvvələr get-gedə parçalanırdı. Azərbaycanın mənafelərini təmsil etməyən bu dairələr Bakının əldən çıxacağı təqdirdə törətdikləri qırğın və zorakılıqların hesabını necə verəcəklərindən qorxurdular.

Bakı istiqamətində irəliləyən türk ordusu isə şəhərin ətrafındakı məsafəni get-gedə daraldırdı. Düşmən təyyarələri tez-tez havaya qalxaraq Qafqaz İslam Ordusunun mövqeləri üzərində kəşfiyyat uçuşları edirdi. Daşnakların başçısı Şaumyanın ordusunun bütün cəhdləri nəticəsiz qalırdı. Bolşevik və erməni birliklərinin arasında fərarilik getdikcə artırdı. Bakı hərbi komissarı Petrov Şaumyana müraciət edərək deyirdi: "Mən başa düşə bilmirəm, insanların "xalq azadlığı yolunda canlarını fəda etmək kimi" böyük bir mübarizəyə getdiyi cəbhəyə düşmüşəm, yoxsa Allah bilir, haraya gəlmişəm. Amirov və Hamazasp öz tabeliklərində olan birlikləri cəbhədən geri çəkmək istəyirlər".

Erməni daşnakları böyük Ermənistan dövləti qurmaq arzusu ilə əvvəldən çar Rusiyası ilə əməkdaşlıq edərək Osmanlı dövlətinə qarşı amansız savaşlara qatılmışdılar. Neçə ildir bu məqsədlə Türkiyənin ucqarlarında və Azərbaycanda qətllər törədir, günahsız insanları işgəncə ilə öldürürdülər. İndi də bolşeviklərlə birləşərək eyni mövqedən çıxış edir, - "Bakını müsəlmanlara verə bilmərik", - deyirdilər.

İyulun 25-də Bakı Sovetinin təcili iclası keçirilir. Həmin iclasda ingilis qüvvələrinin Bakıya dəvət ediləcəyi müzakirə olunsa da, Şaumyan çıxışında bildirir ki, onlar da türk hərbçilərinin qarşısında dura bilməyəcək, tək çıxış yolu Sovet Rusiyasındadır: "Lenin və Stalin 5 gəmi ilə 80 top, 160 pulemyot, 10 min piyada tüfəngi, 20 min top mərmisi və çox sayda geyim əşyası göndərib. Astraxandan çıxan gəmilər Bakıya çatmaq üzrədirlər". Lakin Şaumyanın çıxışı havada qaldı, həmin iclasda daşnak və menşeviklər ingilis qüvvələrini Bakıya dəvət etdilər.

Ümid ingilis Denstervillə qalsa da, bunun da faydası yox idi. Bu ingilis komandan Azərbaycanda yaşayan xalqları türklərə qarşı birgə vuruşmağa çağırdı, cinahları ələ keçirmək üçün planlar qurdu. Bakının işğaldan azad olunmasına isə bir-iki gün qalmışdı...

Sentyabrın əvvəllərində Bakının ətraf aləmlə əlaqəsi kəsilmişdi. Qafqaz İslam Ordusu şəhəri mühasirəyə almışdı. Şaumyan 20 iyulda Leninə təcili teleqram vuraraq kömək istəsə də, orada da vəziyyət ağır olduğundan müraciəti səmərə vermədi. İdil çayı (Volqa) boyu xalqlar üsyana qalxıb müstəqillik tələb edir, Rusiyanın əyalətlərində müharibə alovları dayanmırdı. "Qurtuluş ordusu" adlandırılan "Qızıl ordu" Bakı döyüşlərində mövqelərini tamamilə itirmişdi.

Nuru paşa Bakının qurtuluşu ilə bağlı əhaliyə müraciət etdi. O, paytaxta daxil olduqları zaman din, dil və irq ayrılığına yol verilməyəcəyini, hər kəsin qanunlar qarşısında cavabdeh olacağını, insanların can və mal mühafizəsinin Azərbaycan hökumətinin təminatı altında olacağını bildirdi. Şərq Orduları Qrupu komandanı Xəlil paşa və Bakı hücumunu idarə edən Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşa və bütün cinahlar hər tərəfdən Bakıya daxil olur. 1918-ci il sentyabrın 15-i günorta görünməmiş sevgi və təntənə ilə qalib komandanlar meydana at üstündə daxil oldular. İnsanlar onları sevinc, göz yaşları və çiçəklərlə qarşılayırdılar.

Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycan Milli Ordusu ilə birlikdə qəti hücuma keçərək Dağıstanı və Qarabağı da düşməndən azad edərək 30 oktyabr 1918-ci ildə Azərbaycanı tərk etdi.

Anadolu türklərinin min nəfərdən çox şəhid verərək qanları ilə suvardıqları bu torpaqlar bir müddət sonra yenidən işğal olunsa da, tökülən qanlar hədər getmədi.

Bu gün Azərbaycan müstəqildir və gözəl Bakı onun paytaxtıdır.

Rəsmiyyə RZALI

Azərbaycan.-2011.-15 sentyabr.-S.10.