Xalqın iradəsini qıra bilmədilər
Tarixin qan yaddaşı
20 Yanvar faciəsindən 21 il keçir
1988-ci il fevralın 20-də
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) Xalq
Deputatları Sovetinin azərbaycanlı deputatların
iştirakı olmadan növbədənkənar sessiyası
keçirilir. İclasda DQMV-nin Azərbaycanın tərkibindən
çıxarılaraq Ermənistanın tərkibinə verilməsi
haqqında qərar qəbul olunur və bu məsələnin
müsbət həll olunması üçün SSRİ Ali
Soveti qarşısında vəsatət qaldırılır.
Bu xəbər Dağlıq Qarabağda və ətraf rayonlarda
yaşayan azərbaycanlıları hiddətləndirir.
Sabahısı səhər tezdən minlərlə insan
Ağdamın mərkəzi yoluna toplaşaraq əliyalın Əsgərana
tərəf axışır. Günortaya qədər
qonşu rayonlardan da yürüşə qoşulanların
sayı artır.
Həmin vaxt Azərbaycan KP Mərkəzi
Komitəsində vəziyyət gərgin idi, Ağdamda
"bir qrup başıpozuğun təxribatçı hərəkətinin
qarşısını almaq üçün" tədbir
görülürdü. Qarabağda isə vəziyyət
başqa şəkil alırdı. Ziyalılar
çıxış edərək azərbaycanlılarla ermənilərin
həmişə dinc yanaşı yaşadıqlarını
deyir, yersiz iddialardan əl çəkmələrini tələb
edirdilər. İki ağdamlı gənc - Əli və Bəxtiyar
həmin gün Əsgəranda ermənilər tərəfindən
qətlə yetirildilər.
Yaradılmış qondarma
Dağlıq Qarabağ milli şurası ilə Ermənistan
SSR Ali Soveti birlikdə yenidən analoji qərar qəbul etdi və
SSRİ Ali Soveti qarşısında vəsatət
qaldırıldı.
Fevralın 25-də səhər-səhər
Əsgəranda daha iki azərbaycanlı şəhid edildi.
Hadisələr getdikcə gərginləşirdi. "Qara
qarğalar" dimdiyindən dırnağınadək
silahlansalar da, azərbaycanlılara əllərinə sapand
almağa da icazə verilmirdi. Fevralın 25-i axşam Ermənistanın
katolikosu I Vazgen televiziya vasitəsilə ermənilərə
müraciət etdi: "Mən də Dağlıq
Qarabağın Sovet Ermənistanına birləşdirilməsi
məsələsinin həllindən bərk rəncidəyəm.
Mən bu məsələni təbii, qanuni və konstitusion məsələ
hesab edirəm. Əminəm ki, indiki yenidənqurma və
demokratikləşdirmə günlərində Sovet hökuməti
həmin məsələyə tam ciddiyyəti ilə
yanaşacaqdır. Bu günlərdə mən xaricdən,
bizim kilsə təşkilatlarından çoxlu məktublar
alıram, telefon zəngləri olur. Onlar xaricdəki iki milyon
erməninin adından məndən xahiş edirlər ki,
Dağlıq Qarabağ məsələsinin Sovet
İttifaqının Konstitusiyasına uyğun olaraq, habelə
DQMV Xalq Deputatları Sovetinin qərarına və demokratiyaya
uyğun olaraq ədalətli qiymətini alması
üçün Sovet hökumətinin qarşısında vəsatət
qaldırım. Mən bu bəyanatları nəzərə
alaraq bizim çox hörmətli Mixail Qorbaçova teleqram
vurub xahiş etmişəm ki, məsələni DQMV-nin erməni
əhalisi üçün müsbət həll etsin. Mən əmin
edirəm ki, DQMV-yə dair məsələ SSRİ-də millətlərin
öz müqəddəratını təyin etməsi əsasında,
Moskvada ali səviyyədə tezliklə xüsusi olaraq həll
ediləcəkdir..."
Dini rəhbərin
çıxışından sonra daha da qızışan
daşnaklar Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıları
hədələyir, ev-eşiklərindən qovur, bir sözlə,
vəziyyəti gərginləşdirirdilər. Bir neçə
günün ərzində üç mindən çox azərbaycanlı
Xankəndidən və ermənilərin çoxluq təşkil
etdiyi kəndlərdən ətraf rayonlara köçməyə
məcbur oldu.
Məsələ ilə
bağlı Azərbaycan SSR Ali Sovet Rəyasət Heyəti təcili
növbədənkənar iclas keçirərək Ermənistanın
bu addımını suveren Azərbaycan SSR-in işlərinə
kobudcasına müdaxilə, onun ərazi
bütövlüyünə qəsd kimi qiymətləndirdi.
Ermənistanın bu hərəkəti müttəfiq
respublikalar arasında münasibətlər praktikasına zidd
hərəkət sayılaraq birmənalı şəkildə
bəyan edildi ki, bu qərarın heç bir qüvvəsi
yoxdur və Azərbaycan SSR-in ərazisinə şamil edilə
bilməz.
Azərbaycan xalqı səbirsizliklə
gözləyirdi ki, SSRİ Ali Soveti konstitusiyanı kobud şəkildə
pozduğuna görə Ermənistanı cəzalandıracaq, qəbul
etdiyi qərarı dərhal ləğv edəcək. Lakin nəinki
belə olmadı, daha betəri baş verdi. 1989-cu il
noyabrın 28-də SSRİ Ali Sovetinin sessiyası "DQMV-də
vəziyyəti normallaşdırmağa dair tədbirlər
haqqında" qərar layihəsi hazırladı. Prinsipcə
bu qərar iki xalqın mənafelərini
uzlaşdırmağa, Azərbaycanda və ətraf bölgələrdə
vəziyyətin axara düşəcəyinə xidmət etməli
idi. 1990-cı il yanvarın 9-da SSRİ Ali Sovetinin
sessiyasında qeyri-konstitusion hərəkətə yol verildi.
Həmin tarixdə keçirilən iclasda DQMV-nin sosial-iqtisadi
inkişaf planının Ermənistan SSR-in iqtisadi və sosial
inkişafına dair dövlət planına daxil edilməsi
haqqında qərar qəbul edildi. Bu qərar ermənilərin
1988-ci il fevralın 20-də qəbul etdiyi qərarın təsdiqi
idi. Vəziyyət arzuolunmaz xarakter alırdı. Azərbaycan
xalqı ayağa qalxdı.
Yanvarın 10-da SSRİ Ali
Soveti Qorbaçovun iştirakı ilə iclas keçirərək
Ermənistanın həmin qərarının SSRİ
Konstitusiyasına uyğun gəlmədiyini bildirən başqa
bir qərar qəbul etdi. Lakin bunun heç bir təsir
gücü olmadı. Çünki artıq regionda vəziyyət
kritik həddə çatmışdı. Azərbaycanı
mitinq dalğası bürümüşdü, iş
dayanmışdı, sənaye müəssisələri,
fabrik-zavodlar tətil edirdi. SSRİ-nin tərkibindən
çıxmaq haqqında şüarlar səslənirdi.
Sumqayıt hadisələri baş vermişdi, Qarabağda qan
tökülürdü. Sərhəd rayonlarında da erməni
silahlı birləşmələri ilə azərbaycanlı
könüllülər arasında döyüşlər
gedirdi.
Daxili siyasi vəziyyət də
gərgin idi. Xalqın tələbləri ilə Azərbaycan
rəsmilərinin istəyi üst-üstə
düşmürdü. Əlində ov tüfəngi
düşmənlə üzbəüz mövqelərdə
duranlar təxribatçı adı ilə həbs olunurdular.
Xalq özü öz taleyini həll etmək məcburiyyətində
qalmışdı.
1990-cı il yanvarın əvvəlindən
Bakıda vəziyyət kritik həddə idi. Şəhərdə
kimlər tərəfindən törədildiyi məlum olmayan
talanlar yer alır, həm erməni, həm də azərbaycanlılar
arsında tələfat baş verirdi. MK-nın binası
qarşısında isə mitinqlər gecə-gündüz
davam edirdi. Heç bir hökumət rəsmisi xalqın
qarşısına çıxb nə etmək lazım gəldiyini
demirdi. Çünki özləri də nə edəcəklərini
bilmirdilər. Bir də ki, kükrəyən xalqın qəzəbindən
qorxurdular.
Söz-söhbət gəzirdi
ki, şəhərə silahlı ordu girəcək. Vəziyyət
xalqın düşündüyündən və təsəvvür
etdiyindən də ağır idi. Tbilisi prospektində, Biləcəri
enişində o zaman "XI Qızıl Ordu" adlanan
meydanda, Salyan kazarmasının giriş qapılarının
ağzında, Binə yolunda, metronun "Məşədi Əzizbəyov"
stansiyasının həndəvərində, üç
istiqamətdə aereportdan şəhərə gələn
yolda və başqa yerlərdə yük
maşınlarının hesabına yaradılmış
"barrikadaların" ətrafında kortəbii mitinqlər
gedirdi. Şəhərin sənaye müəssisələrində
iş dayandırılmış, ali məktəblərin
auditoriyaları boşalmışdı.
Yanvarın 19-u gecəsi qəflətən
ekranlara qaranlıq çökdü, televiziyanın enerji bloku
partladıldı, radio susdu. Şəhərin hər yerindən
atəş səsləri ilə silahlı ordu şəhərin
canına daraşdı. Tanklar silahsız və günahsız
insanları tırtılları altında əzib
tapdalayır, insanların üstünə od ələyirdi.
İttifaq hökuməti Azərbaycan xalqının
qanunlarını və beynəlxalq hüquq normalarını
tapdalayaraq milləti qırıb tökmüşdü.
Sübh tezdən bakılılar dəhşətli mənzərənin
şahidi oldular. Asfalt yollar al qana boyanmış, imperiya
qaniçənləri bir gecənin içərisində
xalqı qanına qəltan etmiş, meyitlər eybəcər
hala salınmışdı. Xəstəxanalar və təcili
yardım maşınları da gülləbaran edilmişdi.
Rayonlarda da qan tökülmüş, Neftçalada 26, Lənkəranda
8 nəfər qətlə yetirilmişdi.
1988-ci ilin fevralından 1990-cı il yanvarın 20-nə gedən yolda təcavüzkar Ermənistanın və imperiyanın hazırladığı hiyləgər planlar bu qanlı faciədən sonra da xalqımızın başına çox fəlakətlər gətirdi. Azərbaycanda vüsət tapmış milli azadlıq hərəkatını boğmaq, demokratik və suveren bir dövlət yaratmaq amalı ilə ayağa qalxan xalqın inam və iradəsini qırmaq, milli mənliyini alçaltmaq və belə bir yola qədəm qoyan hər hansı xalqa sovet hərb maşınının gücünü nümayiş etdirmək məqsədilə 1990-cı il yanvarın 20-də sovet silahlı qüvvələrinin Bakı şəhərinə və respublikanın bir neçə rayonuna yeridilməsi nəticəsində haqq və ədalətin müdafiəsi naminə küçələrə çıxmış silahsız adamlar qəddarcasına qətlə yetirildilər. Hadisələrdən sonra SSRİ-nin yüksək dairələrində bu qanlı qırğına haqq qazandırmaq üçün cürbəcür bəhanələr gətirilirdi. Kimi bunu 89-cu ilin sonu və 90-cı illərin əvvəlləri üçün Azərbaycanda yaranan hakimiyyətsizlik xaosunun qarşısını almaq, kimi Xalq Cəbhəsinin radikal qanadının silah gücünə hakimiyyəti ələ keçirmək, kimi "islam dövləti", "Böyük Azərbaycan" yaratmaq niyyətlərinə yol verməmək, kimi də SSRİ-İran sərhədində məlum hadisələrlə əlaqədar Sovet dövlətinin sərhədlərinin toxunulmazlığını təmin etmək naminə atılmış addım kimi yozurdu. Lakin qoşunların əliyalın xalqın üstünə göndərilməsinin səbəbi bu deyildi. İmperiya amirliyi baxımından bu cinayətkar əməlin bircə məqsədi vardı: xalqın mübarizə əzmini qırmaq və müstəqillik amalına zərbə endirmək!
Tarixin isə öz qanunauyğunluqları var. Günahsız insanların qanının axıdılmasına bais olanlar bundan başqa heç nəyə nail olmadılar. Bu gün xalqımız azad, müstəqil və güclü bir dövlətdir. Azərbaycanın üzərinə gələn ordunun mənsub olduğu təcavüzkar imperiya isə çoxdan çöküb.
Rəsmiyyə RZALI
Azərbaycan.- 2011.- 16 yanvar.- S. 2.