Puşkin meydanında və
Bakıda qərənfillərin aqibəti
Qara yanvardan qalan bir işıqlı xatirə
Vladimir Medvedev 1984-cü ildə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsini bitirib. Uzun müddət "Komsomolskaya Pravda" qəzetinin BAM-da təmsilçisi olub, hazırda "Zemlyaki" jurnalının xüsusi müxbiridir. O, 1990-cı ilin qanlı yanvar hadsisələrini işıqlandırmaq üçün "Komsomolskaya Pravda" qəzeti tərəfindən Bakıya ezam edilən jurnalistlərdən biri olub. O, Bakıya 1990-cı il yanvarın 25-də gəlib. Biz Volodya ilə eyni kursda oxumuşuq, xoş münasibətlərimiz olub. Riyakarlıqdan, yalandan uzaq, səmimi və ədalətli bir insandır. Bizim xahişimizlə Vladimir, aradan 21 il ötməsinə baxmayaraq, hər bir jurnalist üşün çətin sayılan bu ezamiyyətdə bəzi məqamları "Azərbaycan" qəzeti üşün xatırlamağa çalışıb. Onunla bir neçə ildir ki məktublaşırıq. O, 20 Yanvar hadisələri ilə bağlı Bakıya gələndə qisasdan ağzı köpüklənən kütlə görəcəyini düşünsə də, kədərin və qəzəbin zirvəsində ağlını itirməyən və onu bütün məqamlarda ləyaqətlə qarşılayıb yola salan insanlarla rastlaşdığını etiraf edib. Biz məqaləni ruscadan olduğu kimi tərcümə edərək oxucuların diqqətinə təqdim edirik.
B.İMANQULİYEV,
"Azərbaycan"
Metro dayanacağı yanında
mübahisə
Bakıya uçub gəldiyim günün səhəri "Abşeron" mehmanxanasından yaxındakı metro stansiyalarından birinə tərəf getdim. Mənə "Azərbaycanfilm" kinostudiyası lazım idi. Təxmini marşrutu bilirdim, lakin metroya yaxınlaşanda hər ehtimala qarşı bir də dəqiqləşdirməyi qərara aldım. Bəlkə də bunu etmək lazım deyildi. 1990-ci il yanvarın 26-sı idi. Hər tərəfdə insanlar qaşqabaqlı və kədərli idilər: artıq yanvarın 21-dən bilirdik ki, öldürülənlərin sayı yüzlərlədir. Mənə istədikləri kimi cavab verə bilərdilər.
Görünür, daxilimdəki tərəddüdlü fikirlər üzümün ifadəsində əksini tapmışdı. Ona görə ki, mənə yaxınlaşan orta yaşlı bakılı soruşdu ki, hara getməliyəm? Cavab verəndə o mənə "Komsomolskaya pravda"da iş yoldaşlarımın cızdığı xəritədən fərqli yol göstərdi. Lakin bu arada söhbətə ikinci bakılı qarışdı və birincidən sərt tərzdə rus dilində soruşdu:
- Ona hara lazımdır?
- Kinostudiya.
- Sən nə dedin?
- Əvvəl marşrutkaya
minmək olar...
- Metro ilə getməlidirsə,
niyə marşrutkaya minsin?
Tədricən
ətrafımda altı və ya yeddi adamdan ibarət dairə
yarandı. Onlar öz aralarında mübahisə edərək
"Azərbaycanfilm"ə getməyin ən yaxın yolunu
müzakirə edirdilər. Sonradan
mübahisəyə qoşulanlar razılaşdı ki, birincilər
düzünü deyir. Bir kağız parçasında
yolun sxemini çəkdilər, məni metronun içinə qədər
ötürüb turniketə yerimə 5 qəpik pul da
saldılar...
BAM, Heydər Əliyev və TV
Evdə
Bakı ezamiyyətinin əvvəlinin başqa cür
olacağını fikirləşirdim. O zaman biz - iki sovet
kanalının istehlakçıları baş verən hadisələri
necə başa düşə bilərdik? Birincisi
o idi ki, şəhərdə ermənilərin
qırğını başlayıb. İkincisi,
onların müdafiəsi üçün şəhərə
qoşun yeridilib. Üçüncüsü, azərbaycanlılar
güc tətbiq olunmasından narazıdırlar.
Bizdə Baykal Amur
Magistralında (mən onda Tındada "Komsomolskaya
Pravda"nın xüsusi müxbiri işləyirdim) Qafqazda
baş verən qanlı hadisələri əvvəl də,
indi də pərdə arxasında mülkiyyətin, əmlak və
maliyyə axınlarının, kanallarının
bölünməsi kimi qəbul edirlər. Lakin BAM-da azərbaycanlıların
böyük hörməti var. Onlara xüsusi münasibət
mövcuddur: yalnız onlar magistralda bir yox, iki dayanacaq tikiblər.
Heydər Əliyev Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü
kimi SSRİ Nazirlər Kabineti sədrinin birinci müavini
rütbəsində "qızıl birləşməyə"
(dəmir yolunda hər iki tərəfdən döşənən
relslərin birləşməsinə qalan sonuncu 25 metr məsafə
nəzərdə tutulur) bir neçə ay qalmış "Əsrin
tikintisi"nə gəlmişdi. Siyasi Büro məhz Heydər
Əliyevə Şimali Amur tunelinə daxil olmadan Baykal-Amur
magistralı ilə ikitərəfli hərəkəti
açan buraxılış kompleksinə nəzarət edən
dövlət komissiyasına rəhbərliyi
tapşırmışdı. Hərəkətin
açılmasına 4 ay qalmış, 1984-cü ilin iyun
ayında Heydər Əliyevin uçduğu vertolyot düz
yoldöşəyən qatarın yanındakı zolağa
qondu. Kompleksin işi haqqında məlumat verdikdən sonra
briqadir Aleksandr Bondar gözlənilmədən relsi şpala
birləşdirən başı əyri mismarı
çıxarıb Siyasi Büronun üzvünə uzatdı:
- Heydər Əliyeviç,
siz kostılı vura bilərsinizmi?
Əliyev briqadirin müraciətini
diqqətsiz qoymadı, təmkinlə gülümsəyərək
onun xahişini yerinə yetirdi. Ölkənin baş tikintisindəki
uğurlu debütü ilə onu təbrik etdilər, relsi
şpala mismarlayan bamlı qızın taxta heykəlciyini də
ona hədiyyə etdilər.
Aradan 24 il ötdükdən
sonra, 2008-ci ilin yayında Anqoyadakı vağzala Heydər Əliyevin
adını verdilər. Stansiyaya Rusiya Dəmir Yolu ASC-nin
prezidenti Vladimir Yakunin, Rusiya nəqliyyat naziri İqor Levitin, Azərbaycanın
nəqliyyat naziri Ziya Məmmədov, Azərbaycanın
Rusiyadakı səfiri Polad Bülbüloğlu və Nadejda
Babkinanın rəhbərliyi altında bir qrup artist gəlmişdi.
Qarabağda münaqişə
alovlananda BAM-da yaşayan azərbaycanlılar və ermənilər
gərginləşən siyasi proseslərə rəğmən
öz dostluqlarını pozmadılar, münasibətləri
qırmadılar.
Lakin 1990-cı ilin
yanvarında sibirli qafqazlılar qoşunların əməliyyatlarının
acınacaqlı nəticələri haqqında, demək olar
ki, heç nə bilmirdilər. Mənim özümə
qaldıqda isə, bu haqda Moskvada "Komsomolskaya
Pravda"nın redaksiyasında xəbər tutdum. Artıq
1990-cı il yanvarın 25-də Bakıya uçarkən mən
ona hazır idim ki, rus kimi mənə Bakıda dükanlarda yeməyə
çörək satmazlar, üzümə tüpürərlər
və hətta ondan da pis rəftar edə bilərlər! Məni
bir şahılıq kimi tullaya da bilərlər! Belə səhnə
ilə doğrudan da qarşılaşdım. Bu şahı -
beşqəpiklik pul həqiqətən də Bakı ezamiyyətində
rastıma çıxdı. Amma rus deyimində (müəllif
məktubunda "dat v pyatak" ifadəsini işlədib -
B.İ.) arxadan zərbə kimi yox! Məni metroyadək
ötürən azərbaycanlılar həmin
şahını turniketə metroya keçmək
üçün mənim yerimə yol pulu qismində
atdılar. Turniketin bətnində gizlənən beş qəpik
1990-cı ilin yanvarında mənim metroya yolumu açmaqla
yanaşı, hamımızı baş verən hadisələrin
düzgün araşdırılmasına dəvət edirdi. O
hadisələr zamanı mən azərbaycanlılarla bir
süfrə arxasında əyləşdim, çörək
kəsdim. Və onların baxışlarında düşmənçilik
hiss etmədim. Əksinə, mən onların
baxışlarındakı kədəri və qəzəbi
indi də unutmuram! Çünki bu kədər və qəzəb
mənim xalqıma qarşı tuşlanmamışdı. Mən
bunu elə o zaman dərk etdim. Hadisələrin sonrakı
axarı da bunu təsdiq etdi. 90-cı illərdə Sibirdə
Azərbaycan diasporu bir qədər də gücləndi və
digərlərindən fərqli olaraq ən nüfuzlu təşkilata
çevrildi.
Puşkin meydanındakı qərənfillər və
Sovet İttifaqının dağılması
"Komsomolskaya Pravda"da mənim
məqaləmi dərc etmədilər. Məsələ
burasında idi ki, mənə qədər Bakıda xüsusi
müxbirlərdən Gennadiy Sapronov (İrkutsk), Boris Nemsov
(Kazan), Bladimir Krayni və bir şöbə müdiri Dmitriy
Muratovdan (indi "Novaya Qazeta"nın baş redaktoru) ibarət
xüsusi briqada artıq olmuşdu. Onların
topladıqları material 10 nömrəyə də bəs edə
bilərdi, lakin qənaətlə yazırdılar və
çıxışlarını da belə müşahidə
ilə yekunlaşdırdılar ki, Moskva nə baş verdiyini
anlamadı. "Puşkin meydanında qərənfillərin
qiyməti dəyişmədi!" - finaldakı ifadə belə
idi. Onların çıxışlarından sonra Azərbaycandan
kisələrlə minnətdarlıq məktubları gəlirdi.
Məni isə, indi düşünürəm ki, hadisələrin
gözlənilməz axara istiqamətlənə biləcəyi
hal üçün Bakıya ezam etmişdilər. Gözlənilməz
hal isə ondan ibarət oldu ki, Moskvada Puşkin meydanında qərənfillərin
qiyməti dəyişməsə də, Bakıda bu güllər
satılmadı. Şəhər öz qərənfilləri
ilə qurbanlarının məzarlarını, qan
tökülən küçələri pulsuz bəzədi.
O zaman
hazırladığım yazını isə "Komsomolskaya
Pravda" çap etmədi. Məqalə həmin günlərdə
məni Azərbaycanda müşayiət edən bir jurnalistin
işlədiyi qəzetdə dərc olundu. Ezamiyyətdə
olduğum müddət ərzində o mənə bir dəfə
də olsun öz iradəsini, mövqeyini aşılamağa cəhd
göstərmədi. "Pravoslav məbədinin baş
keşişindən müsahibə almaq istəyirsiniz? Buyurun.
Müxalifətin təmsilçiləri ilə danışmaq
istəyirsiniz? İndi razılıqlarını alarıq.
Ağdamdan partiya işçisi ilə görüşmək
istəyirsiniz? Bir neçə saata burada olacaq".
Bütün cavabları belə
idi. O, əsl jurnalist kimi heç nəyə müdaxilə
etmirdi, çalışırdı ki, mən hər şeyi
özüm görüm. Lakin bütün bu görüşlər
belə bir son nəticəyə gəlməyə əsas
verirdi ki, heç bir "gözlənilməz vəziyyət"
yaranmayacaq. Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində qalmayacaq.
Ordu bir daha Bakının üstünə yeriməyəcək.
Qorbaçov prezident kürsüsünü yubanmadan tərk edəcək.
İttifaq dağılacaq. Və biz Rusiyada buna dəhşətli
dərəcədə peşman olacağıq.
Vladimir MEDVEDEV,
"Zemlyaki" jurnalının
Sibir və Uzaq Şərq üzrə
xüsusi müxbiri
Azərbaycan.- 2011.- 26 yanvar.- S. 6.