Turistin ən yaxşı bələdçisi - "Azərbaycan təbiəti"

Bünövrəsi unudulmaz akademik Həsən Əliyev tərəfindən qoyulan və uzun illər xalq şairi Məmməd Arazın baş redaktorluğu ilə işıq üzü görən "Azərbaycan təbiəti" jurnalının yurdumuzun zəngin, əsrarəngiz təbiətinin təbliğində, qorunmasında əvəzsiz rolu olub. Jurnalın çapında əsas məqsəd yurdumuzun təbii sərvətlərini, nemətlərini oxuculara tanıtmaq, fauna və floranın, bütünlükdə ekologiyanın problemləri ilə bağlı yazılar dərc etmək, təbiət haqqında əvəzsiz bilgilər verməkdən ibarət idi. Həm də "Azərbaycan təbiəti" jurnalı yeganə mətbuat orqanı idi ki, təbiətdən yazırdı. Bu jurnalın əhatə etdiyi məkanın sahili yox idi. Azərbaycanda ən oxunaqlı mətbuat orqanlarından birinə çevrilmişdi. Mütəxəssislər təsdiqləyirlər ki, bu jurnal həqiqətən də Azərbaycan təbiətinin güzgüsü kimi öz missiyasını ləyaqətlə yerinə yetirə bilirdi. Oxucuların ən oxunaqlı və sevimli dərgilərindən olan bu jurnal 1975-ci ildə Azərbaycan Təbiəti Mühafizə Cəmiyyətinin orqanı kimi nəşrə başladı. O vaxt belə bir jurnalı çap etmək elə də asan məsələ deyildi. Bir səhifəlik çap məhsulu buraxmaq üçün mütləq Mərkəzi Komitənin razılığı lazım idi. Azərbaycan Təbiəti Mühafizə Cəmiyyətinin sədri olan akademik Həsən Əliyev 25 ildən artıq bir müddətdə mübarizə apararaq jurnalın açılmasına nail olmuşdu. Əlbəttə, Azərbaycanda belə bir dərginin çapına ilk xeyir-duanı da ümummilli lider Heydər Əliyev vermişdi.

Jurnalın iki nömrəsi çapdan çıxdıqdan sonra Mətbuatda Dövlət Sirlərini Mühafizə Edən Baş İdarə (Qlavlit) jurnalın növbəti sayının çapına icazə vermədi. Səbəb bu oldu ki, bizə "Moskvanın razılıq kağızını" göstərin. Xalq şairi Məmməd Araz yazırdı: "Coğrafiya İnstitutuna gedib Həsən Əliyevə məlumat verdim ki, bürokratizm, yalançı qanunpərəstlər bizi işləməyə qoymur. Yenə də Moskvanın icazə kağızını tələb edirlər. O, sakit bir ahənglə "əyləş" dedi. Sonra da dəstəyi götürüb harasa zəng etdi. Hiss etdim ki, Heydər Əliyevlə danışır. Bir-iki dəqiqəlik söhbətdən sonra Həsən müəllim telefon dəstəyini yerə qoyaraq üzünü mənə tutdu: "Heydərin sözü qəti oldu ki, jurnalınızı çap eləyin, qalan məsələləri mən həll edərəm".

Beləliklə, "Azərbaycan təbiəti" ulu öndərin növbəti qayğısı sayəsində yenidən işıq üzü gördü. Əslində bu jurnal təbiəti qorumaq haqqında bir haray idi! Jurnal öz səhifələrində yazırdı ki, ermənilər bizim çaylara tökülən "öz çaylarından" zərərli tullantılar axıdır, Arazın və digər çayların suyunu zəhərləyirlər. Bu proses çoxdan, lap çoxdan başlanıb, indi də davam edir. Jurnal üzünü bu bədnam qonşulara tutaraq yazırdı: "Tutaq ki, biz düşmənik, ay "insan" adlanan bəndə, bəs Arazdan su içən ceyranların, dağkeçilərinin, qoyun sürülərinin günahı nədir?" Jurnal bunu ötən əsrin 70-ci illərində yazırdı.

Jurnalın özünəməxsus rəngarəng mövzuları var idi. O dövrdə "ekologiya" sözü az işlənirdi. Amma nə fərqi vardı. Təbiətin mühafizəsi deyirdilər, ondan yazırdılar. Atmosferin zəhərli tullantılardan qorunmasından, ozon qatının fəlakətindən yazırdı. Jurnalın məqalələrinin birində oxuyuruq: "Ay haray, ay millət, torpaqlarımız dəhşətli vəziyyətdədir - bir tərəfdən duzlaşma, bir tərəfdən aşınma, eroziya didir torpağı, o biri tərəfdən də şüurlu, mədəni adamlar torpağın, yaşayış evlərinin, yeni məktəblərin, ictimai binaların altında dəfn edirlər. Gözümüzün qabağındaca Abşeronun məhsuldar, münbit torpaqları yeyildi, qurtardı; şübhə eləyən varsa, bir neçə saatlığa çıxsın Abşeronun seyrinə: yarımadada torpaqların çox hissəsi çoxdan bəri neftli çirkabla kifayət qədər çirklənib; şəhərətrafı torpaqlar xeyli zibil tullantıları altındadır. Bu gedişatla qalan torpaqlarımız da yeni-yeni tikililərə "yataq" olacaq" (1980-ci il, ¹ 2).

"Azərbaycan təbiəti"nin çox fəal müəlliflər ordusu yetişdi. Bu jurnal əslində alimlər üçün bir xitabət kürsüsü oldu. Bu kürsüdən H.Əliyev, İ.Səfərov, B.Budaqov, M.Qasımov, İ.Mustafayev, A.Əsgərov, Ə.Qasımov, O.İbadov və digər görkəmli alimlərin səsi müntəzəm eşidilirdi.

Jurnalın yaradıcı heyəti elə də böyük deyildi. İlk baş redaktor Həsən Əliyev, redaktor Məmməd Araz, məsul katib Məmməd Aslan, əməkdaşlar - Suliddin Qasımlı və Həmid Nəcəfquliyev idi. Sonralar yaradıcı kollektivin tərkibi dəyişsə də amal, məqsəd eyni olaraq qalırdı. Şair Məmməd Aslan o günləri yada salaraq söyləyir: "Hər sayımız hazırlanarkən mən mütləq Həsən Əliyevin yanına gedərək materialları ona göstərirdim. Çox qəribə xasiyyəti vardı. Sanki böyük akademik yox, adi bir müxbir idi. Fotoaparatı çiynində bütün Azərbaycanı gəzib-dolaşar, hətta xarici ölkələrdə də bu vərdişindən əl çəkməzdi. Jurnalımız üçün maraqlı şəkillər, reportajlar, yazılar göndərərdi. Qonorarını da götürməzdi. Deyərdi ki, onu texniki işçilərə verin. Mənim yadımdadır ki, ilk nömrələrimiz çox yüksək tirajla (26-30 min) çıxmağa başladı. Getdikcə də oxucularımızın sayı artırdı". Bu jurnala indi daha çox ehtiyac var. Eyni təmayüldə onlarla mətbuat orqanı işıq üzü görür. Təbiətlə bağlı isə əl boyda kataloq da yoxdur.

Məmməd Araz jurnal haqqında qələmə aldığı məqalələrin birində yazırdı: "Təbiətə, ətraf mühitə, bioloji varlığa münasibət dərgimizdə öz əksini tapıb. Sevindirici haldır ki, biz oxuculara maraqlı yazılar çatdıra bilirik. "Qırmızı kitab"a düşən fauna və flora nümunələri ilə oxucuları tanış etməkdə bizə qələm sahiblərindən Qulu Xəlilov, Eldar Qənbərli, jurnalistlərdən - Flora Xəlilzadə, Flora Sadıqlı, Sədaqət Kərimova, tərcüməçi Zahid Əhmədov yaxından kömək edirlər. Onların jurnalımızda həmişə diqqəti cəlb edən məqalə və publisistik yazıları oxucuların marağına səbəb olur".

"Azərbaycan təbiəti" o dövrdə "Azərbaycan qadını" jurnalından sonra ikinci dərgi idi ki, rəngli çıxırdı. Jurnalın bədii tərtibatı nəfis idi. "Azərbaycan təbiəti" respublikamızda təbiəti sevənlər, onun gözəlliyini tərənnüm edənlər üçün çox dəyərli bir məcmuə idi. Bu jurnalın səhifələrində dağların qarlı zirvələri görünürdü, dərələrdən axan çayların, şəlalələrin səsi, meşələrdə quşların cəhcəhi eşidilirdi. Bu jurnal həm də turist səfərlərinə gedənlər üçün yoldaşlıq edirdi. Azərbaycan təbiətindən xəbər tutmaq istəyənlər böyük məmnuniyyətlə bu dərgini vərəqləyirdilər. Bu jurnal Azərbaycan təbiətinin əks-sədası idi. Gözəlliyi də görünürdü, ona balta çalan namərdlərin xisləti də! Meşələrin get-gedə azalması planetdə qorxuya çevriləndə bu barədə ilk yazan da məhz "Azərbaycan təbiəti" oldu.

Təəssüf ki, ötən əsrin 90-cı illərində ölkədə baş verən ağır iqtisadi durum jurnalın müntəzəm çıxmasını ləngidirdi. Amma bütün çətinliklərə baxmayaraq, jurnalın fədakar kollektivi onun fəaliyyətinə nail olurdu. Yadımdadır ki, 2001-ci ilin dekabrında indiki Heydər Əliyev sarayında xalq şairi Rəsul Rzanın 90 illik yubileyi qeyd edilirdi. Məmməd Araz həmin mərasimdə ümummilli lider Heydər Əliyevlə görüşdü. Həmişəki kimi ulu öndər şairin səhhəti və problemləri ilə maraqlandı. Zorla yeriyən və güclə danışan Məmməd Araz söylədi ki, heç bir şikayəti yoxdur. Onu narahat edən "Azərbaycan təbiəti" jurnalının taleyidir. Ulu öndər bildirdi ki, təzə yaradılan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinə göstəriş verib. Onlar jurnalın təsisçisi olacaq və çapla bağlı bütün problemləri həll edəcəklər. Həqiqətən də "Azərbaycan təbiəti" bir müddət bu nazirliyin təsisçiliyi ilə işıq üzü gördü. Jurnalın dünya standartları səviyyəsində çap edilməsində müəyyən islahatlar aparıldı. Daha da keyfiyyətli kağızda, rəngli, bədii, nəfis şəkildə işıq üzü görən jurnal yenidən öz axarına düşdü. Təəssüf ki, bu vəziyyət uzun müddət davam etmədi. Yenə də jurnalın əməkdaşları bir araya gələrək onu yaşatmaq üçün hər cür çətinliyə dözürdülər. Məmməd Arazın vəfatından sonra isə sanki jurnalın da ömrü bitdi. Halbuki iki görkəmli şəxsiyyətdən yadigar qalan və yeganə ekologiya dərgisi olan bu jurnal mütləq yaşamalı idi. Həmin məcmuədə tez-tez çıxış edən həmkarımız Flora Sadıqlı yana-yana söyləyir: "Azərbaycan təbiəti"nin yeri yamanca görünür. Onun yoxluğunu həm oxucular, həm də yurdunun torpağından, havasından, suyundan, saya-sözə gəlməyən gözəlliklərindən, eləcə də təbiətin saflığı üçün yaranan problemlərdən yazan jurnalistlər çox hiss edirlər. Mən bu sözləri jurnalın daimi oxucusu və orada müntəzəm çıxış edən bir müəllif kimi deyirəm. Bu gün mətbuatda ekologiya mövzusu geniş işıqlandırılsa da, sırf təbiətdən bəhs edən ayrıca bir jurnalın mövqeyinə, sözünə çox ehtiyac var. "Azərbaycan təbiəti" bu ehtiyacı tam ödəyən bir jurnal idi...

Nəşri heç bir məna daşımayan, hətta cəmiyyətə zərər gətirən bir çox qəzet və jurnalların (onları qəzet və jurnal adlandırmaq olarsa) ortaya çıxıb meydan sulamasının bir səbəbi də bəlkə elə "Azərbaycan təbiəti" kimi mətbu orqanların qeyb olmasındadır".

Deyirlər ki, təbiəti qorumaq vətənə xidmətdi. Onda bu mövzuda yazan, haray qoparan bir jurnalın yaşamasını təmin etmək də elə vətənə xidmət deməkdir. Bəşər öz sivilizasiyasının mənbəyini də təbiətdən alıb. Bu gün ekoloji mübarizənin ön sırada olması təsdiqləyir ki, insanın sağlam və xoşbəxt yaşaması üçün ilk növbədə təbiət qorunmalıdır. Bəlkə də elə ona görə dünyanın bütün ölkələrində bu sahəni əks etdirən təbiət jurnalları çap edilir. Çoxunun çapı XXI əsrə təsadüf edir. Biz isə bir qərinəyə yaxın fəaliyyət göstərən Azərbaycan mətbuatında öz yeri, mövqeyi olan təbiət jurnalını tarixin arxivinə vermişik. Halbuki onun yaşamasını şərtləndirən bir sıra səbəbləri unutmamaq gərəkdir. Öncə ümummilli lider Heydər Əliyev söyləyirdi: "Mən istəyirəm ki, hamınız təbiəti qoruyanlar olasınız. Təbiətə zərər vuranlar, ağac kəsənlər, təbiəti çirkləndirənlər, korlayanlar cəmiyyətimizin, hamımızın düşmənidir". Bu düşmənləri isə "Azərbaycan təbiəti" jurnalı həmişə ifşa edirdi.

Akademik Həsən Əliyev isə söyləyirdi: "Təbii gözəlliyi görmək hər şeydən əvvəl ona qayğı göstərmək deməkdir. Əgər bu gözəlliyin qayğısına qalmırıqsa, demək, onu görmürük". Həsən Əliyev təbiətlə bağlı onlarla məqaləsini məhz "Azərbaycan təbiəti" jurnalında çap etdirirdi. Bütün bunlarla bərabər "Azərbaycan təbiəti" unudulmaz şəxsiyyətlərdən bir ərməğan idi. Bu nişanəni qorumaq isə bizim vətəndaşlıq borcumuz olmalı idi. Bu qədər jurnal və qəzet bolluğunda ənənəsi və şərəfli tarixi olan təbiət jurnalının yoxa çıxması ürək ağrısıdır. 2010-cu il "Ekologiya ili" elan edildi. Fikirləşirdik ki, bu mövzu ilə bağlı öz səhifələrində yüzlərlə yazıya ömür verən, ekologiyamızın qorunmasında xidməti olan "Azərbaycan təbiəti" təbiətsevərlərə yenidən hədiyyə ediləcək. Təəssüf ki, biz bu bərpanın şahidi olmadıq. Prezident İlham Əliyev tərəfindən 2011-ci il "Turizm ili" elan edildi. Turist üçün ən yaxşı bələdçi isə həmişə təbiətdən bəhs edən dərgilər, jurnallar, bukletlər olub. Bəlkə bu il halal haqqını "Azərbaycan təbiəti"nə qaytaraq?! Jurnalın yenidən bərpası, işıq üzü görməsi həm təbiətsevərləri fərəhləndirər, həm də haqq dünyasına qovuşan o görkəmli insanların ruhlarını şad etmiş olar!

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2011.- 26 yanvar.- S. 7.