Heyvandarlıqda mövcud vəziyyət, problemlər və vəzifələr

 

Azərbaycan -2020: təklif edirəm

 

 2020-ci ildə qoyunların baş sayının 10 milyona çatması gözlənilir. Bunun üçün birinci növbədə qoyunların yem problemi həll edilməlidir. Xırdabuynuzlu heyvanları əsas və ucuz ayaqaltı yemlə təmin edən qış və yay otlaqlarının ot məhsuldarlığını artırmaq üçün tədbirlər görülməlidir.

Hər il respublikada 15-16 min ton  qoyun yunu istehsal olunur. Sahibkarların istehsal etdikləri yun anbarlarda yığılıb qalır. Hazırda ölkədə ən azı 50 min ton yun vardır. Xalçaçılıq sənayesini inkişaf etdirmək hesabına bu yundan istifadə etmək mümkündür.

Dünyanın bütün ölkələrində quş əti istehsalı intensiv artır. Bu sahədə Azərbaycanda da böyük inkişaf var. 20-dək quşçuluq müəssisəsinə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu tərəfindən kredit verilmişdir. Ayrı-ayrı rayonlarda quşçuluğun inkişafına böyük diqqət yetirilir. Siyəzən rayonunda 543 ev təsərrüfatı öz həyətyanı sahəsində 12-20 min baş broyler olan quş damları tikib, quşçuluqla  ciddi məşğul olurlar. Təkcə bu rayonda 3000 min baş broyler yetişdirilir. Bu Ərzaq Təhlükəsizliyinə dair Dövlət Proqramının yerinə yetirilməsinə siyəzənlilərin verdikləri sanballı töhfədir. Son aylarda quş ətinin 2 manat 40 qəpiyə qədər düşməsi o deməkdir ki, respublikada kifayət qədər quş əti istehsal olunur. Əgər quşçuluğa marağı daha da artırsaq, quş əti istehsalını 2020-ci ildə  100-120 min tona çatdırmaq mümkündür.  Bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün birinci növbədə xarici ölkələrdən idxal olunan quşçuluq məhsullarının qarşısı alınmalıdır.

Heyvandarlığı və quşçuluğu inkişaf etdirmək üçün birinci növbədə yem məsələsi həll edilməlidir. Bu sahədə ciddi  problemlər mövcuddur.

XX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq ölkəmizdə aqrar islahatların aparılması nəticəsində kolxoz və sovxozların bazasında xüsusi mülkiyyətə əsaslanan özəl qurumlar yaradılmışdır. Həmin dövrdə ictimai təsərrüfatların əmlakı qiymətləndirilərək əmlakdan pay almaq hüququ olan subyektlərə verilmiş və torpaqlar əhaliyə paylanmışdır. Fərdi təsərrüfatların artması nəticəsində yem bitkilərinin əkilməsinə, istehsalına və mal-qaranın balanslaşdırılmış yem payı ilə yemləndirilməsinə lazımi əhəmiyyət verilmir. Əksər bölgələrdə mal-qara quru ot, küləş və qismən də kəpəklə yemləndirilir. Yem payında sulu-şirəli yemlər, qarışıq yem, senaj, silos  demək olar ki olmur.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1982-ci ildə ölkəmizdə mal-qaranın baş sayının indikindən  az olmasına baxmayaraq 443 min hektar sahədə yem bitkiləri, o cümlədən 100 min ha sahədə silosluq bitkilər, 13 min hektar sahədə yem çuğunduru əkilmişdir. Silosluq qarğıdalının hər hektardan məhsuldarlığı 117 sentner olmuşdur. 1982-ci ildə ölkə üzrə 1,4 milyon ton senaj  və 1,6 milyon ton silos basdırılmışdır.

Qış dövründə mal-qara üçün əsas yem olan senaj və silos son illərdə basdırılmır. Süd istehsalının artırılmasında mühüm rol oynayan qarğıdalı və yem çuğunduru əkilməsinə lazımi fikir verilmir. 2011-ci ildə 732 ha sahədə yaşıl yem və silos üçün qarğıdalı, 128 ha sahədə yemlik kökümeyvəlilər (yem çuğunduru) əkilmişdir.

Keçən il hər şərti mala 31,2 sentner yem vahidi əvəzinə 9 sentner yem vahidi istehsal olunmuşdur. Ona görə də heyvandarlığın məhsuldarlığı çox aşağıdır. Hər inək və camışdan orta hesabla 1250 kq süd sağılmışdır.

Respublikada silos və senaj çox az istehsal olunur. Keçən il təkcə 3  iri təsərrüfatda cəmi 20 min ton silos basdırılmışdır. Heyvandarlıq sulu-şirəli, yaşıl və otlaq yemləri sarıdan böyük çatışmazlıq hiss edir, rasionlarda protein çatışmır, hər yem vahidinə normativlərdə nəzərdə tutulan 105-110 qram əvəzinə cəmi 70-80 qram protein düşür. Yem bazasının ümumi vəziyyəti heyvandarlığı keyfiyyətcə yeni pilləyə qaldırmağa imkan vermir. Ona görə də Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2008-ci il 25 avqust tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı"nın həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planının 5.3.1.-ci bəndində "Ölkədə heyvandarlığın və onun yem bazasının intensiv texnologiyalar əsasında inkişaf etdirilməsinin stimullaşdırılması" və 2011-ci il 28 iyun tarixli 1578 nömrəli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişafı Dövlət Proqramı"nın həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planının (2011-2015-ci illər) 1.6.4.-cü bəndində "Heyvandarlıqda məhsul istehsalının intensiv artımında mühüm rol oynayan yem bitkilərindən: soya, qarğıdalı, günəbaxan, yem çuğunduru və raps əkinlərinin genişləndirilməsi üçün stimullaşdırıcı tədbirlərin həyata keçirilməsi, silos və senaj basdırılması təşəbbüslərinin dəstəklənməsi" nəzərdə tutulmuşdur.

Düzdür, fərdi təsərrüfatlar yonca əkini sahələrini daha çox  genişləndirirlər. 2011-ci ildə 370,7 min ha sahədə yonca əkilmişdir. Lakin təkcə yonca otu ilə yüksək süd məhsuldarlığına nail olmaq mümkün deyildir.

2015-ci ilədək yem bitkilərinin əkin sahələrinin 500 min hektara çatdırılması əsas hədəf kimi göstərilmişdir.

Heyvandarlığın yem bazasının möhkəmləndirilməsi üçün yem bitkilərinin əkin sahələri və onun  məhsuldarlığı nəzərə alınmaqla, dövlət büdcəsindən vəsaitin verilməsi məqsədəuyğundur. Belə ki, xaşa, silosluq qarğıdalı, soya, silosluq günəbaxan, raps, yem çuğunduru, qarışıq yem bitkiləri əkinlərinin hər hektarına cəmi 160 manat (onun 40 manatı yanacaq və motor yağlarına görə verilir) hesabı ilə  subsidiyanın verilməsi həmin bitkilərin əkin sahələrinin genişləndirilməsinə ciddi təsir edəcək və yem istehsalının çoxalması, heyvandarlıq məhsulları istehsalının artmasına öz müsbət təsirini göstərəcəkdir. Heyvandarlıq məhsullarının daxili istehsal hesabına artması nəticəsində ölkəmizə idxal olunan heyvandarlıq məhsullarının qarşısı alınacaqdır. Buğda əkinlərinə  nisbətən  yem bitkiləri əkinlərinin hər hektarına ona görə artıq vəsait nəzərdə tutulmuşdur ki, yem bitkilərinin becərilməsinə (bitkilərin seyrəldilməsi, bir neçə dəfə becərilməsi, suvarılması və s.) daha çox əmək sərf olunur.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 28 iyul 2011-ci il tarixli 1578 nömrəli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı"nın 2011-2015-ci illərdə həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planının 1.6.23.-cü bəndində qış və yay otlaqlarının, kəndətrafı örüşlərin münbitliyinin bərpası, səthi və əsaslı yaxşılaşdırılması, onun təyinatının dəyişdirilməsi kimi halların qarşısının alınması üçün tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Məlumdur ki, "Torpaq islahatı haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən yay və qış otlaqları, mal-qara düşərgələri və köç yolları dövlət mülkiyyətində saxlanılır. Respublikada hal-hazırda 1331710 hektar qış otlağı, 538433 hektar yay otlağı və 1039516 hektar kəndətrafı örüş sahələri mövcuddur. Bu növ torpaqlar qoyun və keçilərin  ilboyu yaşıl yemlə təmin olunmasında əsas mənbə hesab olunur. Qış otlaqlarında 2,8 milyon baş, yaylaqlarda isə 2,0 milyon başadək davarın otarılması mümkündür.

Aparılan aqrar islahatların uğurlu nəticəsi olaraq respublikada davarların sayı 8491,8 min başa çatmışdır.

Qışlaqların 50 min, yaylaqların isə 203 min hektarı işğal altında və cəbhə zonasında olduğundan mövcud davarların  otlaqlarla təminatında ciddi çətinliklər yaranmışdır. Həmçinin, sahə vahidinə düşən heyvanların sayının ilbəil artması, otlaqlardan sistemsiz istifadə olunması, son illər iqlimin quru və isti keçməsi, otlaqlarda yaxşılaşdırma tədbirlərinin aparılmaması və sairə amillər heyvandarlığın, xüsusən qoyunçuluğun inkişafı üçün mühüm rol oynayan yay və qış otlaqlarının  eroziyaya və səhralaşmaya uğramasına səbəb olmuşdur.

Qoyunçuluğun  inkişafı və onun möhkəm yem bazası ilə təmin  olunması, təbii yem sahələrinin məhsuldarlığının artırılmasına yönəldilən  tədbirlərin həyata keçirilməsi, otlaqlardan səmərəli istifadə edilməsi və qorunması qarşıya təxirəsalınmaz vəzifə kimi qoyulur.

Örüş-otlaq sahələrinin müasir vəziyyəti və məhsuldarlığı onların potensial imkanlarından xeyli aşağıdır və heyvandarlığın artan tələbatına uyğun gəlmir. Son  illərdə otlaqlarda heç bir səthi və əsaslı yaxşılaşdırma tədbirləri aparılmamışdır. Bunun nəticəsində  yaylaq və qışlaqların ot məhsuldarlığı xeyli azalmış, onların normadan artıq yüklənməsi nəticəsində eroziya və səhralaşmaya məruz qalmış  sahələri isə  ildən-ilə genişlənir.

Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, respublika ərazisində mövcud olan yay və qış otlaqlarının icarəyə verilməsi hesabına dövlət büdcəsinə ildə ən azı 2,1 milyon manat icarə haqqı daxil olur.

Otlaq, örüş və biçənəklərin səthi yaxşılaşdırılmasında geniş tətbiq olunan gübrələmə təbii yem mənbələrinin məhsuldarlığını əsaslı surətdə artırmaqla yanaşı ot örtüyünü nizamlayır, yemin keyfiyyətini xeyli yüksəldir.

Sahələrə gübrələrin verilməsi,  çəmən-otlaq bitkilərinin toxumlarının səpilməsi, otlaqların kol-kosdan, zəhərli və zərərli bitkilərdən, alaq otlarından,  daşlardan və digər qalıqlardan təmizlənməsi yay və qış otlaqlarında məhsuldarlığı  xeyli yaxşılaşdırmaqla yanaşı, heyvandarlıq məhsullarının artırılmasına bilavasitə müsbət təsir edəcəkdir. Görülən tədbirlər qoyun əti istehsalını 20 faiz, yun istehsalını isə 10-15 faiz artırmağa imkan verəcəkdir.

Yay və qış otlaqlarına gübrələrin verilməsini və yem bitkilərinin toxumlarının səpilməsini "Aqrolizinq" ASC -nin yerli filialları, həmçinin digər hüquqi və fiziki şəxslər  ümumi əsaslarla həyata keçirə bilərlər.

Qazax və Qırğız respublikalarında  torpaq vergisindən toplanan vəsait dövlət büdcəsinə daxil olur və ayrıca sətirdə toplanaraq dövlət proqramlarına əsasən  torpaqların yaxşılaşdırılmasına yönəldilir.

Otlaqların icarəyə və istifadəyə verilməsindən  daxil olan  icarə haqlarından yığılan vəsaitin 2012-ci ildən başlayaraq, yay və qış otlaqlarının səthi və əsaslı yaxşılaşdırılmasına yönəldilməsini məqsədəuyğun hesab edirik.

Südlük və ətlik mal-qaraya, demək olar ki, qarışıq yemlər verilmir. Sovet dövründə hər şərti inəyə 20 sentner yem vahidi  istehsal  olunduğu halda, hazırda  bu göstərici 10 sentner yem vahidi təşkil edir.

Ona görə də "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı"nda 2015-ci ildə qarışıq yem istehsalının 2000 min tona çatdırılması hədəf seçilmişdir. Lakin hazırda respublikada qaramal üçün ən çox 10-15 min ton qarışıq yem istehsal olunur. Südçülük təsərrüfatlarında qarışıq yemə ciddi tələbat yaranmışdır. Sovet dövründə südlük mal-qaraya 1500 min ton qarışıq yem verilirdi.

Hazırda Azərbaycan Respublikasında göstərilən həcmdə qarışıq yem istehsal  etmək üçün istehsal gücləri mövcud deyildir. Belə ki, sovet dövründən qalmış qarışıq yem istehsalı müəssisələrinin gündəlik  gücü 3300 ton qarışıq yem istehsal etməyə imkan verirdi. Respublikada o vaxtlar ildə 900 min ton (o cümlədən 400 min ton quş yemi) qarışıq yem istehsal olunurdu. Bundan başqa, əlavə olaraq Rusiyadan da 600 min ton qarışıq yem gətirilirdi. Lakin mərkəzləşdirilmiş xammal təchizatı sisteminin dağılmasından sonra və  indiki bazar münasibətləri şəraitində hazır qarışıq yemin və yemlik taxılın satış qiymətləri arasındakı nisbətin pozulması, nəticə etibarı ilə bu sahəyə marağın azalmasına səbəb olmuşdur.

Gündəlik gücü 3300 ton qarışıq yem  istehsal edən müəssisələrin böyük əksəriyyəti sıradan çıxmış, təyinatını dəyişmiş  və yaxud istifadəsiz qalmışdır.

Keçmiş Azərbaycan SSR Taxıl Məhsulları Nazirliyinin sistemində mövcud olmuş gündəlik gücü 3300 ton olan qarışıq yem istehsalı müəssisələrinin yalnız 1880 tonluq ("Giləzi yem" ATSC, "Gəncə taxıl" ASC, "Kürdəmir taxıl" ASC, "Bakı taxıl" ASC, "Dəvəçi taxıl" ATSC) hissəsindən istifadə etmək mümkündür.

Yeni yaradılacaq qarışıq yem sənayesi müəssisələrinin prioritet qaydada kreditləşməsi bu sahənin yüksəlişinə səbəb ola bilər. Bu istehsal müəssisələrinin tikintisinə və avadanlıq alınmasına təkcə uzunmüddətli güzəştli kredit  deyil, eyni zamanda həmin müəssisələrin xammal tədarük etmələri üçün qısamüddətli güzəştli kreditlər verilməsi çox vacibdir. Dövriyyə vəsaitləri üçün alınan güzəştli kreditlər hesabına birinci növbədə yerli fermerlərin istehsal etdikləri taxıl satın alınacaqdır.

Bu sahəyə investisiya qoyuluşunun artırılması üçün müəssisələrə uzunmüddətli dövr üçün vergi tətillərinin verilməsi də vacib məsələlərdən biridir. Təbii ki, belə bir addım ölkədə daxili ehtiyatlar hesabına qarışıq yem istehsalı üzrə istehsal güclərinin yaranmasını  sürətləndirə bilər.

İlkin hesablamalar göstərir ki, birinci növbədə gündəlik gücü 1880 ton olan mövcud qarışıq yem müəssisələrinin bərpa edilməsi və  modernləşdirilməsi,   eyni zamanda  yem komponentləri: yemlik buğda, qarğıdalı, arpa, vələmir, çovdar, darı, soya, karbamid, premikslər, ot unu, zülallı vitaminli əlavələr alınması üçün kredit və investisiya məsələləri həll olunmalı, ya da respublikada hər birinin illik gücü 500 min ton olan qarışıq yem istehsal edən 4 özəl müəssisənin tikilməsi məqsədə müvafiq olardı.

Əsas məsələlərdən biri kəndlərdə zoobaytar mütəxəssislərinin çatışmamasıdır. Çünki, Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinə qəbula maraq göstərən abituriyentlərin sayı xeyli azalmışdır. Bu problemi həll etmək üçün universitetdə təhsil alan tələbələrə yüksək, məsələn, 150-200 manat təqaüd verilməsi imkanlarına baxılmalıdır. Hal-hazırda Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi başda olmaqla, digər nazirliklərin aparatlarının aqronom, zootexnik və baytar həkimlərinə böyük ehtiyacları vardır. Bu kadrlar olmadığından nazirliklər səriştəsiz, elmə söykənməyən, səthi sənədlər hazırlayırlar.

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetində təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi və kadr hazırlığının yaxşılaşdırılması üçün ciddi tədbirlər həyata keçirir.

 

 

Çingiz FƏRƏCOV,

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi

Aparatının Heyvandarlıq

məhsullarının istehsalı, emalı,

damazlıq işi və otlaqlar şöbəsinin

müdiri, respublikanın əməkdar

kənd təsərrüfatı işçisi

 

Azərbaycan.- 2012.- 4 aprel.- S. 9.