İnformasiya məkanı və mənəvi-psixoloji
təhlükəsizliyimizə təhdidlər
Hüquqi və mənəvi
sanksiyalar bir-birini tamamlayanda
KİV-lərdə
hansı dəyər oriyentasiyalarına üstünlük
verildiyi naməlum qalır
Bəzi KİV-lər sanki vətəndaşımıza
psixoloji-informasiya müharibəsi elan edərək ünvanı səhv
salıblar. Bir çox məsələlərə mətbuatın
reaksiyası
saysız-hesabsız
suallar doğurur. Yazarların milli mənəviyyat
anlamına, dövlətçilik duyğusuna, insanların
faciəsinə sayğısını ifadə edən insaniyyət və vətəndaşlıq
prinsiplərinə nə dərəcədə sadiq
olduqlarına nəzər
salmağa imkan verir. Cəmiyyətdə baş verən proseslərin
işıqlandırılmasına müxtəlif baxış bucaqlarından
baxmaq olar. Yalnız bir istisna olmaqla:
milli mənəviyyatın və əxlaqın
fövqündə olan
baxış yolverilməzdir! Müxtəlif fikirli
olmaq insanlıq duyğusundan məhrum olmaq deyil! Hər kəs
dünyaya gələndə milli mənsubiyyəti ilə bərabər üzərinə
yazılı və yazılmamış mənəvi öhdəliklər,
sanksiyalar da götürür!
Bir xalqın təmsilçisi, onun mentalitetinin daşıyıcısı olur. Azərbaycan
demokratik ölkədir və hər kəs öz fikrini
söyləməkdə sərbəstdir. Azərbaycanın media məkanında ciddi intellekt və mənəvi
prinsiplərə söykənən mətbuata zərurət
var! İstənilən mətbu orqan kollektivdir. Senzuranın
olmadığı şəraitdə mətbu nəşrin
konsepsiyası, əxlaqi-mənəvi senzuranın tətbiq edildiyi bir həddi
var! Ümummilli məsələlərdə
kollektiv konkret mövqelərə cavabdehdir. Lakin insaniyyət
və qeyri-insanlığın
arasındakı hüdudu aşmağa, faciələrdən
"şou" düzəltməyə, insanların zövqünü və diqqətini,
qəlbini təhqir etməyə, Azərbaycan cəmiyyətini
yalnız məhz bu şəkildə
təqdim etməyə heç kimin
haqqı yoxdur. Bu da demokratiyanın mühüm meyarıdır. Lakin bu
gün bəzi media adlanan xəbər agentlikləri, bəzi
ölkələrin Azərbaycana
münasibətdə tətbiq
etdiyi üsullarla, aqressiya və
faciələrdən "şok şoular düzəltməklə",
mənfi ictimai rəy formalaşdırmaqla hara qədər gəlmək olarsa,
artıq gəliblər!
İnformasiya-psixoloji təhlükəsizliyinin
sistemi
Son
dövrlərdə baş verən məişət
zorakılığı faktlarının və ailə faciələrinin
"şou" formatında təqdim edilməsinə bir
sıra tanınmış yerli KİV təmsilçiləri
münasibət bildirərək, bunun yolverilməz olduğuna
dair yekdil mövqe göstərdilər. Pis
nümunənin həmişə geniş
yayıldığı vurğulandı. Mətbuatda
bütün sağlam düşüncəli qüvvələrin həyəcan
təbilini çalması məsələnin ciddi
qoyuluşunu tələb edir.
Əsas narahatlıq bu sahədə hüquqi tədbirlərin
görülməməsidir. Səbəb isə müvafiq qanunvericiliyin
olmamasıdır. Nəticədə vətəndaşlar bu təsir
qarşısında
əliyalın vəziyyətdə qalır. Bəzi
media vasitələrində cəmiyyətə
qarşı sanki elan edilməmiş şəbəkə
müharibəsi gedir. Məsələn, Azərbaycan ailəsi
yalnız məişət zorakılığı baş verəndəmi yada
düşür? Nəsillərə örnək
olan ailələr haqda yazılar yoxsa artıq "dəbdən
düşüb?"
Bugünkü qanunvericilikdə
insanların öz psixi durumuna neqativ informasiyanın təsirindən
mühafizə edilməsinin kifayət qədər
təminatları mövcud deyil.
Hələ 2008-ci ildə informasiya və psixoloji təhlükəsizlik
haqda qanunun qəbul edilməsi barədə təkliflərimizi
səsləndirəndə mediada buna "daha bir media
senzurası təklifi" kimi reaksiyalar verildi.
İnformasiya cəmiyyəti quruculuğunda
qarşıya çıxan ən vacib məsələlərdən
biri dövlətin etibarlı informasiya-psixoloji təhlükəsizliyinin
təmin edilməsidir. İnformasiya təhlükəsizliyi
- informasiya və ona xidmət edən infrastrukturun sahibi və
ya istifadəçilərinə ziyan vurmağa səbəb
olan təbii və ya süni xarakterli, təsadüfi və ya
qəsdli təsirlərdən mühafizə edilməsidir.
İnformasiyanın mühafizəsi - informasiya təhlükəsizliyinin
təmin olunmasına yönəlmiş tədbirlər
kompleksidir. Təhdid dedikdə kiminsə maraqlarına
ziyan vurmağa səbəb ola bilən
potensial mümkün hadisə, şərait, hərəkət,
proses və s. nəzərdə tutulur. İnformasiya müharibəsi (İM)
kimə qarşı, özümüzə, yoxsa bizimlə
müharibə aparanlara yönəlməlidir? İM
texnologiyaları konsepsiyasının ilk müəlliflərindən
sayılan amerikalı alim L.Martin "İnformasiya müharibəsi
nədir?" adlı məqaləsində onun yeddi forması sırasında
beşincini psixoloji müharibə kimi göstərmişdir. O, qeyd edir ki,
psixoloji müharibə ilk növbədə İnternet qlobal
şəbəkəsində reallaşdırılır və
İM texnologiyalarından istifadə qarşı tərəfin
həyati əhəmiyyət kəsb edən sahələrini
(maliyyə, bank sistemi, rabitə, elektrik təchizatı və
nəqliyyat) iflic etməklə yanaşı, insanların
davranışlarını idarə etmək üçün əsas
vasitədir. İnternet vasitəsilə həyata
keçirilən informasiya-psixoloji təsir vətəndaşların
mənəvi durumunu dəyişir və mədəniyyətlər
müharibəsi kimi xarakterizə edilir.
Dünya ölkələrində, məsələn,
Fransada informasiya-psixoloji təhlükəsizliyinin təmin
edilməsinə dair qanun qəbul olunub. Qanuna görə, əgər
fransız xalqının tarixinə, mədəniyyətinə,
mənəviyyatına, milli-mənəvi dəyərlərinə
təsir edən hər hansı bir zərərli informasiya
yayılırsa, ötürülürsə, dərhal onun
qarşısı alınır və bunu edənlər
3 ildən 5 ilədək cinayət məsuliyyətinə
cəlb olunurlar.
İnformasiya-psixoloji
təhlükəsizliyi (İPT) anlayışı milli təhlükəsizliyə
aid olan normativ
aktlara və qanunların mətninə əlavə edilməlidir.
Vətəndaşların
şüurunun
informasiya ekspansiyasının
qarşısını almaq üçün şəxsiyyətin, cəmiyyətin
və dövlətin informasiya-psixoloji təhlükəsizliyi
qurumunun yaradılması çox mühüm məsələdir.
Onların əsas vəzifəsi yerli, region və mərkəzi
səviyyələrdə neqativ təsirli İPT-nin önlənməsi,
neytrallaşmasının təmin
olunması yönündə tədbirlərin həyata
keçirilməsidir. Azərbaycanda sosial informasiyanın vahid sisteminin təşkili
zərurəti yaranır. Bununla bağlı
dövlət informasiya monitorinqi sisteminin yaradılması
gündəmdə durur.
İPT-nin
obyekti aşağıdakılardır:
cəmiyyətin informasiya-psixoloji mühiti;
informasiya
resursları və mənbələri;
ictimai rəyin və şüurun
formalaşdırılması sistemi;
şəxsiyyətin davranışı.
informasiya-psixoloji təhlükəsizlik dedikdə, insan psixikasının
destruktiv informasiyanın (destruktiv informasiyanın şüur və
ya şüuraltına yeridilməsi
nəticəsində gerçəkliyin qeyri-adekvat dərkinə səbəb
olmasının) təsirindən mühafizə olunması, eləcə
də onunla bağlı olan şəxsiyyətin, cəmiyyətin
və dövlətin informasiya
sferasında həyati vacib maraqları nəzərdə
tutulur. İnformasiya-psixoloji təhlükəsizliyin əsas təhdidlərinə
aşağıdakılar aiddir:
Azərbaycanın
vahid mənəvi-informasiya məkanını parçalamaq;
cəmiyyətin mənəviyyatını və ənənəvi
dayaqlarını sarsıtmaq;
insan
sağlamlığına zərər yetirmək;
vətəndaşın öz mənəvi, mədəni,
siyasi identikliyini müəyyən
etməsinə maneə yaratmaq;
insanda
özünüasılılıq sindromunu yaratmaq və
şüurunu manipulyasiya etmək.
KİV-lər destruktiv informasiyadan istifadə edə bilməzlər.
İPT
sisteminin formalaşdırılması bir sıra məsələlərin
tənzimlənməsini nəzərdə tutur:
məlumatın azad mübadiləsi ilə onun
müəyyən qisminə tətbiq edilə bilən məhdudiyyətlər
arasında balansın müəyyənləşdirilməsi;
vətəndaşların hüquq və informasiya mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi;
bu sahədə
beynəlxalq əməkdaşlığın inkişaf
etdirilməsi;
mənfi
təsirli informasiya psixoloji təsirlərin
aşkarlanması və uçotunun, monitorinqinin aparılması;
müvafiq kadrların yetişdirilməsi.
Qeyd edilənlər
Azərbaycan vətəndaşlarını milli maraqlar çərçivəsində destruktiv informasiya-psixoloji təsirlərdən
qorumalıdır.
KİV-lərin manipulyativ imkanları genişdir və
yazarlar onlar haqda hər dəqiqə
xatırlamalıdırlar. İctimai rəyin manipulyasiyası
müasir cəmiyyətin ən ağrılı problemlərindəndir və
onun miqyaslarının genişlənməsi
cəmiyyətin deqradasiyasına gətirib
çıxarır. Məqsədyönlü şəkildə
ictimai rəyin idarə edilməsi manipulyasiyadan fərqlənir.
Azərbaycan cəmiyyəti üçün, xüsusilə
də müharibə şəraitində yaşayan bir dövlət
kimi pozitiv ictimai rəyin formalaşması taleyüklü məsələdir.
Tədqiqatlar göstərir ki, ictimai şüura və
rəyə ən çox KİV-lər təsir göstərmək
imkanına malikdir ki, bu da onların "parasosial" adlanan
xüsusiyyətə malik olması ilə bağlıdır. Mənası
o deməkdir ki, televiziya insanlarda ekranda göstərilən
hadisələrdə "iştirak illüziyası"
yaradır.
Olayların sensasion, mif və stereotiplərin istifadəsi
ilə verilməsi, ardıcıl olaraq tirajlanması da
manipulyasiyanın növlərindəndir. Bu baxımdan psixoloji
depressiya və aqressiyanın, qətl hadisələrinin,
mentalitetimizə uyğun olmayan təcavüz
olaylarının, qəddarlıq və münaqişə səhnələrinin
təsviri - bunlar hamısı özünəməxsus psixotexnologiyalar olub,
insanın şüuraltı səviyyəsinə güclü
təsir edən amillərdəndir.
Vətəndaş cəmiyyəti Azərbaycanda keyfiyyət
mərhələsinə keçid almaqdadır. Bu mərhələnin
ən mühüm göstəricilərindən biri də
sosial məsuliyyətin formalaşmasıdır. Dövlət vətəndaşının
doğru-düzgün, obyektiv informasiya almaq hüququnu təmin
edir və onun ziyanlı informasiyadan mühafizə edilməsinə
həssas yanaşır.
Zərərli
informasiyadan müdafiə edilmək üçün məhdudiyyətlər
konstitusion əsaslara, cəmiyyətin mənəviyyatına və
başqalarnın sağlamlığına olan təsirlə müəyyən
olunur. Bunları əsas kimi götürdükdə, "zərərli
informasiya" anlayışına aşağıdakılar
aid edilir:
insanların şərəf və ləyaqətinə,
işgüzar nüfuzuna ziyan
vuran məlumatlar;
qeyri-düzgün, düşünülmüş şəkildə
yalan məlumatların verilməsi;
insanların psixikasına destruktiv təsir göstərən
informasiya;
ictimai,
milli, irqi və ya dini nifaq yaradan məlumatlar;
nifrət,
aqressiya təbliğ edən məlumatlar.
Azərbaycanın orta məktəblərində zərərli
informasiya yerləşdirilmiş dünyanın 18 milyon veb
saytına çıxış məhdudlaşdırılmışdır. Qeyd etmək
lazımdır ki, uşaqlar üçün təhlükəsiz
internet problemi dünya ölkələrində ciddi
yanaşılan məsələlərdən biri hesab edilir.
Məsələn, Avstraliya bu sistemin təşkilinə
126 milyon dollar vəsait ayırmışdır. Bu prosesə yeni başlayan Rusiyada isə, bəzi
hesablamalara görə, 500 milyon dollar tələb olunur. Böyük Britaniyada təhlükəsiz internet
problemi ilə məşğul olan "Internet Watch
Foundation" təşkilatının illik büdcəsi 1
milyon funt sterlinq təşkil edir. "Internet Watch
Foundation" tərəfindən istifadəçilərin hər
il təxminən 40 min şikayəti
üzrə araşdırmalar aparılır.
Bütövlükdə
qeyd edilən məzmunlu informasiyanın yayılmasını məhdudlaşdıran
qanunvericiliyin mövcud olmasına baxmayaraq, belə
məlumatların KİV-lərdə monitorinqi, ekspertizası,
eləcə də aşkarlanması mexanizmləri hələlik
müəyyən edilməyib. Bu da öz
növbəsində KİV-lərdə ayrı-ayrı şəxslərin
qanunu pozması faktlarını aşkarlamağa və məsuliyyətə
cəlb edilməsinə mənfi təsir göstərir.
Deyilənlər ən çox insan şüuruna
destruktiv təsir edən informasiyanın dəyişməz
mövzuya çevrilməsidir.
Psixoloji
texnologiyalar sırasında, reklamlara gizli proqramlaşdırma
qismində əlavə edilən məşhur "25-ci
kadr" elementi hamıya məlumdur. Həmin
element insanı öz iradəsindən asılı olmayan hərəkətlərə
sövq edirdi. 1997-ci ildə "kompyuter cizgi filminə"
baxışdan sonra 700 yaponiyalı vətəndaş epilepsiya
əlamətləri ilə xəstəxanaya
düşmüşdü. Nəticə kimi dünyanın
bütün inkişaf etmiş ölkələrində bu tip
reklama hüquqi qadağa qoyulmuşdur.
Aqressiya,
zorakılıq kultu dəfələrlə
tirajlandığı üçün yeniyetmələr, yaxud
da psixikası möhkəm olmayan insanlar gördüklərini
təqlid etmək, həmin davranış stereotiplərini öz həyat
tərzlərinə tətbiq etmək motivi yaradır ki, bu da
cəmiyyətdə qanun pozuntularına və mənəvi təhlükəsizliyə
təhdidlər törədir. Tədqiqatlara
görə, son illərdə informasiya mübarizəsinə
ABŞ-da 4 dəfə artıq maliyyə ayrılıb.
Xəbər
sadəcə xəbər demək deyil! İnformasiya kimi verilən
xəbər artıq strateji resursdur, "informasiya
sılahıdır" ki, onun obyektiv və məqsədəuyğun
istifadəsindən dövlətin inkişafı və təhlükəsizliyi
asılı olur. İnformasiya
sılahının tətbiqi haqda aşağıdakı
hallarda danışmaq olar:
insanların şüuruna müəyyən
vərdişlərin, təsəvvür və adətlərin,
davranış modellərinin
kütləvi təbliği və tətbiqi;
müxtəlif
sosial qruplar arasında destruktiv hərəkətlərə
sövq etmək, panika və
narazılıq yaratmaq.
Bu mənada informasiya silahının tətbiqinin məqsədlərini
"kütləvi qırğın silahı" ilə
müqayisə edirlər. Həmin
məqsədlər: əhalinin psixoloji təsir dairəsinə daxil
edilməsi, ideoloji dezinformasiya,
məqsədəuyğun şəkildə ictimai rəyin
konkret məsələlərə yönəldilməsi, fərdi
və kollektiv davranışın dəyişdirilməsi və
idarə edilməsi.
Bütün
bunlar milli təhlükəsizliyə
dair mövcud qanunvericiliyi təkmilləşdirməyin zəruriliyini,
eləcə də beynəlxalq qanunvericiliyə də
reallığa adekvat dəyişikliklər edilməsini tələb
edir.
KİV-lərin
zəruri psixoloji
mühafizə
qaydalarına riayət etməməsi, aqressiv
terminologiyanın istifadəsi
müvafiq olaraq psixoloji
sarsıntı yaradan
olayların fasiləsiz
translyasiyasına səbəb olur. Bunun nəticəsində də
əhali psixoloji
travma durumuna düşür. Tədqiqatçılar bilir ki, informasiyanın
təsiri "ölüm qorxusunun, təcavüz və
zorakılığın, şaşqınlığın və
s. aktuallaşdırılması, qabardılması"
kütləvi travma alınmasına, zədələnməsinə
səbəb ola bilər.
Dünya
qanunvericiliyində bunu nəzərə alaraq informasiya təqdimində
aşağıdakıların edilməsi qadağandır:
insanın faciə və dəhşət yaşadığı məqamında
qəfil şəklini çəkmək;
insanı
onin ləyaqətinin alçaldığı, həqarət
yaşadığı məqamlarında göstərmək;
fiziki, mənəvi
və əxlaqi işgəncələri və
alçaldılma səhnələrini nümayiş etdirmək;
zorakılıq törədən şəxsə efirdə söz vermək.
Dünya təcrübəsində zərərli
informasiyadan mühafizənin müəyyən istiqamətləri
mövcuddur.
Buraya: zaman çərçivəsi, yaxud kateqoriyaları
(yaş reytinqi), yeniyetmə və uşaqlar üçün
ziyanlı olan internet resurslarına filtrlərin
qoyulması, qaynar xətlər və nəhayət, cinayət
məsuliyyəti aiddir.
Problem ondadır ki, bəzi mətbu orqanlar özləri
də fərqinə varmadan, bəziləri isə kommersiya
prinsiplərinə əsaslanaraq mənəvi aşınma,
milli-mənəvi, dini, mental dəyərlərdən
uzaqlaşma kimi neqativ prosesin vasitəçilərinə
çevrilirlər. Cəmiyyətin yüksək milli ideallar
uğrunda səfərbər edilməsində, xalqın
özünəməxsusluğunu şərtləndirən dəyərlərin
gənc nəslə aşılanmasında, yüksək bədii-estetik
zövqün, musiqi duyumunun formalaşmasında, insanların
maariflənməsində, obyektiv informasiya təminatında həlledici
rol oynamalı olan televiziyaların əksəriyyətində
bu gün tamam fərqli mənzərə hökm sürür.
Bir vaxtlar jurnalist tədqiqatları, sənədli filmləri,
müəllif proqramları, analitik, maarifləndirici yazılar
əvəzinə bu gün
telekanalların bütün mahiyyəti ilə primitiv oxucu və
tamaşaçı
zövqünə hesablanan
"şou-qalmaqallar"ının, ikrah hissi doğuran səviyyəsiz
"şou" proqramlarının ümidinə qalması,
ciddi maarifləndirici mövzulardan uzaqlaşması doğrudan
da acınacaqlı mənzərədir.
Müasir
insanın həyatı get-gedə daha çox informasiyadan asılı hala
düşür. Psixoloqların müəyyənləşdirdiyinə
görə, bizim günümüzdə "ağıllı insan, homo
sapiens" artıq "informasiyalı insan"a çevrilməkdədir.
Cəmiyyətin tənzimlənməsində ənənəvi idarəetmə
metodları sırasında informasiya manipulyasiyası sürətlə
irəliləyir. "Cəmiyyətin informasiya-psixoloji təhlükəsizliyi"
Konsepsiyasının və ya onun əsasında dövlət
proqramının hazırlanması, mövcud mənəvi-psixoloji
durum haqda tədqiqatların və monitorinqin
aparılması, analitik jurnalistikanın inkişaf etdirilməsi,
zərərli hesab ediləcək informasiyanın və onun qərəzli
təqdimatının yayılmasının
qarşısının alınması bununla müqayisədə
çox geriləmiş vəziyyətdədir.
Bir
çox ölkələrdə informasiya-psixoloji təhlükəsizliyə
dair qanunvericilik konsepsiyasının hazırlanması hələ
90-cı illərdən
başlayıb. İnformasiya-psixoloji təhlükəsizliyə
dair qanunvericilik paralel olaraq "KİV-lər haqqında"
qanuna, "Reklam haqqında", "Dini etiqad
azadlığı haqqında", "Vətəndaşların
sağlamlığının qorunması haqqında"
qanunlara da əlavələr edilməsini gündəmə gətirir.
Azərbaycanda bu qanun layihəsi artıq
hazırlanmalıdır. İstənilən vətəndaşın psixikası mənfi yüklü
informasiya təsirindən mühafizə edilməlidir. Bu da müvafiq dövlət siyasətini tələb
edir. Mövcud təhdidlər haqda vətəndaşların
maarifləndirilməsi, zərərli informasiyanın
neytrallaşdırılması, eləcə də ondan qorunma
yollarının öyrədilməsi proiritet istiqamət təşkil
edir.
Mənfi və ya zərərli informasiyanın xüsusiyyəti ondadır ki, onun aşkarlanması yalnız xüsusi ekspertiza sayəsində mümkün ola bilər. Bunun da müəyyənləşməsi üçün xüsusi təhlükəsizlik standartları hazırlanmalı və tətbiq edilməlidir. Təcrübə göstərir ki, ekspertiza istənilən insan üçün anlaşıqlı olmalıdır. Həm konkret insanın xahişi ilə, həm də dövlət orqanları tərəfindən tələb edilməklə keçirilə bilər.
Cəmiyyətimizin qeyd edilən sahədə narahatlığını nəzərə alaraq informasiya-psixoloji təhlükəsizliyin təminatında dövlətlə yanaşı vətəndaş cəmiyyətinin də fəal rol oynaması səmərəli nəticə verir. Qeyd edilən sahədə müvafiq qurum təsis edilərsə, büdcədən vəsait ayrılar, və əksinə, əgər bu yöndə görülən işlər və səlahiyyətlər müvafiq orqanlara həvalə edilərsə, onda həmin qurumlara maddi vəsait köçürülə bilər.
Hazırda Azərbaycan dövləti və cəmiyyəti keyfiyyətcə yeni inkişaf dövrünü yaşayır, ictimai həyatın bütün sahələri yeniləşir, dünya standartlarına cavab verən informasiya-kommunikasiya texnologiyaları tətbiq olunur, insanların rifahı yüksəlir. Azərbaycanın informasiya məkanının konsepsiyası, strateji hədəfləri milli və ictimai maraqlarla uzlaşdırılmalı, KİV-lər cəmiyyətimizin saflaşması, milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanması, Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmlənməsi işinə öz töhfəsini verməlidir.
Rəbiyyət ASLANOVA,
Milli Məclisin İnsan hüquqları
komitəsinin sədri, professor
Azərbaycan.-2012.-
8 dekabr.- S.4.