Mənalı ömür sahibi

Anadan olmasının 100 illiyi tamamlanan görkəmli alim, elm xadimi Şamil Əliyev cəmi 57 il ömür sürüb. Amma bu uzun olmayan ömrünün bütün illəri, günləri alimin çoxcəhətli yaradıcılıq uğurları ilə elə zəngindir ki, açığı, heyrətlənməyə bilmirsən. Bir insan bu qədər məsuliyyətin, çətin işlərin öhdəsindən ağır və qarışıq dövrdə necə gələ bilirdi? O, sanki zamanın fövqündə dayanaraq günəş kimi ətrafa nur saçırdı. Bu işığın selindəcə hər şey apaydın görünürdü.

Həyatını elmə bağlayan gündən xalqının maariflənməsi, tərəqqisi yolunda, milli kadrların yetişməsində əzab-əziyyətlərə sinə gərən Şamil Əliyev, əslində, çox keşməkeşli həyat yaşayıb. Quruluşun hər cür sifətini, repressiya və müharibələrin acısını dadıb. Bir tərəfdə millətinin sevgisini duyub, xalqının rəğbətini qazanıb, digər tərəfdə də haqsızlıqla, ədalətsizliklə üzləşib. Bu təzadlı dünyada onu yaşadan, mübarizələrə ruhlandıran, ağlagəlməz çəkişmələrdən qalib çıxardan isə məramı, məqsədi, saf və təmiz niyyəti olub. Şahin Əliyev əsl ziyalı və dərin təfəkkürə malik alim idi.

O, 1912-ci ilin dekabrında Şuşada anadan olub. Əvvəlcə Şuşa şəhərindəki birinci dərəcəli məktəbdə oxuyub, sonra təhsilini Müəllimlər Seminariyasında davam etdirib. Ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gələn Şamil Əliyev 1928-1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun tarix və eyni vaxtda şərqşünaslıq fakültələrində oxuyub. O zaman respublikamızda ali təhsilli mütəxəssislərə həddən artıq ehtiyac var idi. İnstitutu bitirdikdən sonra Ağdam Pedaqoji Texnikumuna müəllim kimi göndərilən Şamil Əliyev bir neçə il burada fəaliyyət göstərib. Elmə olan marağı onu yenidən paytaxta gətirib. Aspiranturada təhsil alan Şamil Əliyev 1936-cı ildə İpəkçilik üzrə namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək alimlik dərəcəsi alıb. Akademik Fuad Qasımzadə yazırdı: "Şamil Əliyev respublikamızda namizədlik dərəcəsi almış ilk alimlərimizdən idi. Özü də 24 yaşında".

1939-cu ildə Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Şamil Əliyev Moskvaya partiya məktəbində oxumağa göndərilib. 1941-ci ildə həmin məktəbi bitirən gənc bir müddət Ümumittifaq Radio Komitəsində Yaxın və Orta Şərq ölkələri üçün verilişlər şöbəsinə başçılıq edib. Hərtərəfli və geniş biliyə malik Şamil Əliyevin əsas tədqiqat sahəsi siyasi iqtisad olsa da, onun başqa elmlərə də marağı var idi. Təkcə fəlsəfəyə həsr etdiyi əsərlərinin sayı 50-ni ötmüşdü. Digər tərəfdən, tərcümə ilə də məşğul olurdu. İkinci Dünya müharibəsinin qəflətən başlaması ilə əlaqədar Şamil Əliyev Vətənə dönməli olub. Maraqlıdır ki, elə həmin ilin payızında 29 yaşlı gənc alim Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru təyin edilib. Azərbaycan Pedaqoji, Xalq Təsərrüfatı, Xarici Dillər, həmçinin Qiyabi Pedaqoji, Bədən Tərbiyəsi və İdman institutları ADU-da birləşdirildi. Həmin dövrdə peşəkar müəllim kadrlarının çoxu müharibəyə getmişdi. Dövlət ali təhsilə elə də lazımi qayğı göstərə bilmirdi. Həm hökm sürən maddi çətinlik, həm də kadr çatışmazlığı mövcud idi. Belə ağır bir şəraitdə gənc, lakin enerjili və bacarıqlı Şamil Əliyevin təşkilatçılıq qabiliyyəti Azərbaycan Dövlət Universitetinin üzərinə düşən məsuliyyətli işin öhdəsindən şərəflə gəlməsinə imkan yaratdı. O vaxt universitetdə digər beş ali məktəb də birləşmişdi və bu, çoxşaxəli, mürəkkəb bir tədris-elm qurumu idi. Belə bir kollektivə rəhbərlik istedadlı alim, yorulmaz təşkilatçı Şamil Əliyevə etibar edilməsi təsadüfi deyildi. O, həqiqətən də ali məktəblərin işinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilmiş tədbirlərin öhdəsindən bacarıqla gəlirdi. Həmkarları rəğbətlə söyləyirlər ki, Şamil Əliyev o zaman, əslində, altı ali məktəbə rəhbərlik edirdi. Öz əli ilə yazdığı xatirələrin birində oxuyuruq: "Müharibənin ilk günlərindən dövrün tələblərinə uyğun universitetin elmi və tədris işlərinin yenidən qurulması üçün təcili tədbirlər həyata keçirdik. Müharibə başlanandan yaranmış ağır şərait: ali məktəb müəllimlərinin çox hissəsinin cəbhəyə getməsi, maddi və maliyyə imkanlarının məhdudlaşması və s. respublikanın bir sıra ali məktəblərini müvəqqəti olaraq universitetin tərkibinə birləşdirmək zəruriyyətini yaratmışdır. Biz bütün fəaliyyətimiz boyu müdafiə və bədən tərbiyəsi işinə xüsusi diqqət yetirirdik. Bu illərdə tam qüvvə ilə işləmək üçün xüsusi dərnək və aksiyalar təşkil edirdik: snayper, atıcılıq, pulemyotların təmiri, süngü döyüşü, qranat atıcılığı üzrə və yanğınsöndürmə, özünümüdafiə qurumlarının işi təşkil olunurdu. Müharibə şəraitində işimiz də onun tələblərinə uyğun getməli idi. Mühazirə planlarında da müharibə ilə əlaqədar mövzuların sayı artırılmışdı. Müharibə şəraiti üçün işlənmiş planda 21, hərbi müdafiə əhəmiyyətli 14 mövzu müəyyənləşdirdik ki, bunlar da kompleks xarakter daşıyırdı. Uzun müddət nəzərdə tutulmuş müdafiə və elmi təsərrüfat əhəmiyyətli mövzular yenidən qurulurdu. Tələbələrdə vətənpərvərlik, beynəlmiləlçilik hisslərini daha da gücləndirmək üçün pedaqoji, tarix və ədəbiyyat fakültələri öz iş planlarına müvafiq mövzular daxil etmişdilər". Şamil Əliyevin idarəetmə və təşkilatçılıq qabiliyyəti sayəsində universitet qələbə əzmi ilə, qələbə ruhunda müharibəyə hazır vəziyyətdə fəaliyyət göstərirdi. Həm milli kadrlar hazırlanırdı, həm də döyüşçülər yetişirdi.

Tükənməyən enerjiyə, yüksək intellektual səviyyəyə malik və eyni zamanda, bir neçə istiqamətdə çalışmağı, təşkilatçılıq fəaliyyətini elmi-pedaqoji işlə üzvi surətdə birləşdirməyi bacaran Şamil Əliyevin sorağı müxtəlif ali məktəblərdən də gəlirdi. Məsələn, müharibə illərində Şamil Əliyev Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunda siyasi iqtisad fənnindən dərs deyib. Professor Hidayət Cəfərov yazırdı: "Müharibənin ağır illərində beş müxtəlif istiqamətli ali məktəbi öz tərkibində birləşdirmiş Azərbaycan Dövlət Universitetinə rəhbərlik etmək asan iş deyildi. Nəzərə almaq lazımdır ki, Şamil Əliyev həmin dövrdə çox gənc idi. Belə məsul vəzifəni aparmaq ondan son dərəcə ciddi məsuliyyət, bilik və bacarıq tələb edirdi. Lakin hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, Şamil Əliyev rektor vəzifəsinə təsadüfən seçilməyib. Müxtəlif istiqamətlər üzrə yüksək ixtisaslı kadrlar hazırlanması ilə yanaşı, həmin illərdə universitetin laboratoriyalarında döyüşən ordunun tələblərinə uyğun elmi-tədqiqat işləri aparılır, dəyərli elmi-praktik nailiyyətlər əldə edilirdi".

O, 1944-cü ilin sonuna qədər bu ali təhsil müəssisəsinin rektoru vəzifəsində şərəflə çalışdı. 1943-cü ildən 1953-cü ilə qədər də Azərbaycan Sənaye İnstitutunda Siyasi iqtisad kafedrasına başçılıq edərək həmin sahə üzrə kadrların hazırlanmasında fədakarlıq göstərdi. 1945-1947-ci illərdə AK(b)P Bakı Komitəsində təbliğat və təşviqat şöbəsinin müdir müavini və müdiri vəzifələrində çalışan Şamil Əliyev, eyni zamanda, "Təbliğatçı" jurnalının baş redaktoru idi.

1955-ci ildə Şamil Əliyev Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna direktor təyin olunub. Bununla bərabər, 1959-cu ildən ömrünün sonunadək Azərbaycan Dövlət Universitetinin Siyasi iqtisad kafedrasının dosenti kimi pedaqoji fəaliyyətini davam etdirib. Müxtəlif məsul vəzifələrdə işləməklə yanaşı, elmi-tədqiqat işlərini də unutmayan Şamil müəllim siyasi iqtisad elminin nəzəri problemlərinin tədqiqi ilə bağlı maraqlı araşdırmalar aparıb. Quruluşun tələbinə görə bir sıra siyasi xadimlərin əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməçisi olub. Azərbaycanda siyasi iqtisad fənninin formalaşmasında, eyni zamanda, onun bir elm sahəsi kimi təşəkkül tapması və inkişafında Şamil Əliyevin böyük xidmətləri var. Keçmiş ittifaq miqyasında seçilən və əməyi yüksək qiymətləndirilən mütəxəssislərdən sayılan Şamil Əliyev müharibədən sonrakı illərdə bir neçə çağırış Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı seçilmiş, müxtəlif orden və medallarla təltif olunmuşdur.

Şamil Əliyev həyatını elə bir dövrdə elmə bağlamışdı ki, ölkəmizdə repressiyaların tüğyan etdiyi zamanlar idi. Hətta danışırlar ki, bəlkə də İkinci Dünya müharibəsi başlamasaydı, Şamil Əliyev Moskvadan Vətənə qayıda bilməzdi. Çünki həmin illər Azərbaycan xalqının ziyalı oğulları bir-bir ac qurdun - repressiyanın güdazına gedirdi. İkinci Dünya savaşının qəfil başlaması repressiyalara xitam verdi. Bu müvəqqəti durğunluğa baxmayaraq, Şamil Əliyev yan-yörəsindəki müəllimlərinin, Şuşadakı qohumlarının, Bakıdakı dostlarının Sibirin çöllərinə sürgün edildiyindən xəbərdar idi. Təzadlı duyğuların, haqsız təqiblərin ağrıları onu içindən sarsıdırdı. Amma bütün bununla belə baş verən xoşagəlməz olayların anlaşılmaz bir səbəbdən yarandığını güman edirdi. Çünki o, sidq-ürəklə Kommunist Partiyasına, Lenin ideyalarına inanırdı. İnandığı üçün də Karl Marksın "Kapital"ını, Leninin əsərlərini tərcümə və nəşr etməkdən zövq alırdı. Amma müharibədən sonra da baş verən müəyyən haqsızlıqlar ona bu quruluşun azadlığımıza, sərbəstliyimizə, müstəqilliyimizə qənim kəsildiyini anlatmışdı. Bəlkə də elə bu ağrı və sarsıntının nəticəsi idi ki, bu cür istedadlı, enerjili, zəkalı bir insan cəmi 57 il yaşadı. Halbuki doktorluq dissertasiyası hazır idi. Böyük elmi-tədqiqatları var idi. Elmimizə gərəkli neçə-neçə araşdırma müəllifi də olacaqdı. 1969-cu ildə dünyasını dəyişən Şamil Əliyevi tanıyanlar onu xalqımızın mənəvi sərvəti kimi dəyərləndirirlər. Həqiqətən də bioqrafiyasını nəzərdən keçirəndə, elmlə bağlı fədakarlığından xəbər tutanda, gənc yaşında altı ali məktəbə rektor vəzifəsinin öhdəsindən bacarıqla gəldiyindən məlumat alanda onun daxili gücünə heyrət etməyə bilmirsən. Yaxşı ki, Azərbaycan xalqının belə unudulmaz, möhkəm əqidəli, yüksək məramlı, xalqa bağlı ziyalıları olub. Şamil Əliyev kimi şəxsiyyətlər bütün zamanlar üçün nəsillərə nümunədir. Ondan öyrənmək, irsindən faydalanmaq isə həmişə gərəklidir. Mənalı, məramlı ömrün alimlik şərəfi Şamil Əliyevə əbədi yaşamaq xoşbəxtliyi bəxş etdi. Bu səadəti qazananları xatırlamaq, yad etmək, onların şərəfli ömürlərindən ləçəklər çəkərək ötənlərə boylanmaq bizim vətəndaşlıq və övladlıq borcumuzdur. Bizdən öndə gedənlərə ehtiram göstərmək bizdən sonra gələnlərə yolun düzünü göstərməkdir.

Flora XƏLİLZADƏ,

Azərbaycan.-2012.- 21 dekabr.- S.6.