Şah İsmayıl Xətai yaradıcılığında ali insani duyğuların bədii təqdimi

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin bu yaxınlarda nəşr olunmuş "Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi" adlı proqram xarakterli, elmi tədqiqat mündəricəli məqaləsini oxuduqdan sonra Şah İsmayılın həm bir sənətkar kimi yüksək, həm də şəxsiyyətcə bütöv olduğunu təsdiqləyən əsərlərini araşdırarkən bir sıra diqqətçəkən bədii örnəklərə rast gəldim.

Azərbaycan tarixində böyük dövlət xadimi, istedadlı sərkərdə, vətənpərvər şəxsiyyət kimi tanınmış Şah İsmayıl Səfəvi (1487-1524) həm də ədəbi dilimizin inkişafında, poeziyamızın əxlaqi-mənəvi dəyərlərlə zənginləşməsində özünəməxsus rol oynamış görkəmli şair olmuş, Xətai təxəllüsü ilə Azərbaycan türkcəsində gözəl poetik əsərlər yaratmışdır.

Əlbəttə, Xətai irsi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının diqqətindən kənarda qalmamış, Salman Mümtaz, Həmid Araslı, Əzizağa Məmmədov, Azadə Rüstəmova, Məhərrəm Qasımlı kimi alimlər onun yaradıcılığını araşdırmışlar. Ancaq təbii ki, bu araşdırmaların əksəriyyəti sırf filoloji yönümdə aparılmış, sənətkar şəxsiyyəti ilə hökmdar şəxsiyyətinin vəhdəti tədqiqata cəlb edilməmişdir. Halbuki, Şah İsmayıl Xətainin ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə poetik-fəlsəfi fəaliyyəti arasında üzvi bir bağlılıq vardır və bu iki fəaliyyət sahəsi bir-birini tamamlayaraq, ali məramlı tarixi şəxsiyyətin həm də ali duyğulu humanist bir sənətkar olduğunu göstərir.

Şah İsmayılın bir hökmdar kimi qaynaqlar tərəfindən aşkar edilmiş müsbət keyfiyyətləri - mərdlik, cəsurluq, doğruçuluq, səxavət, ədalət, genişürəklilik kimi ali insani sifətlər onun şeirlərində də öz bədii təqdimini tapmışdır. Əgər desək ki, bu sifətlər həm də Şah İsmayılın imanlı bir müsəlman olmasından irəli gəlirdi, yəqin ki, yanılmarıq.

Düzlük, doğruluq, səmimiyyət Xətaiyə görə ən ali insan sifətlərindəndir. "Nəsihətnamə" əsərində bu barədə yazır:

Niyazmənd ol müdam yol içrə doğru,

Ki surət təbdil edib olma oğru.

Yəqin bil, doğruluq dost qapusudur,

Həqiqət aləminin tapusudur.

Ola sidq ilə kim ki, əhli-niyaz,

Yol içində ol ola saf şahbaz.

(Xətai. Əsərləri. "Şərq-Qərb":

Bakı, 2005, səh. 225.)

Bütün bu yüksək insani sifətlərinə görə idi ki, minlərlə insan onu özünə mənəvi rəhbər - mürşüd sayır, Xətainin ucaldığı insanlıq mərtəbəsinə yüksəlməyə çalışır və onun yolunda şirin canlarından belə keçməyə hazır olurdular. Bu biçim dini-mənəvi rəhbərlərə orta əsrlərin Yaxın və Orta Şərqində "mürşidi-kamil" deyirdilər. Şah İsmayıl Xətai dövrünün el şairlərindən olan Aşıq Qurbani də hökmdara yazılı müraciətində onu məhz belə adlandırırdı:

Mürşidi-kamilim, Şeyx oğlu şahim,

Bir ərzim var qulluğuna, şah, mənim!

Əziz başın üçün, oxu yazğumu,

Agah ol dərdimdən gahbagah mənim!

Özü kamil şəxsiyyət olduğu qədər, insanları da kamil əxlaqlı görmək istəyirdi Xətai və bu baxımdan onu özündən öncəki Azərbaycan ədəbiyyatının humanist ənənələrinin, ilk sırada isə böyük Azərbaycan şairi, öz ölməz əsərləri ilə kamil insan tərbiyəsi uğrunda mübarizə aparan İmadəddin Nəsiminin (1369-1418) davamçısı saymaq olar. Heç təsadüfi deyil ki, Nəsiminin bəzi şeirləri Xətai divanına da düşmüşdür. Bu isə iki böyük şairin sənətkar şəxsiyyətləri arasında yaxınlığın və doğmalığın əlaməti kimi nəzərdən keçirilə bilər. Nəsimi yaradıcılığında da kamil insan obrazı mərkəzi yerlərdən birini tutur.

Mərhəba, insani-kamil, canımın cananəsi!

Aləmin cismi sədəfdir, sənmisən dür danəsi!

Kamil insan olmaq, mərifətdə kamal mərtəbəsinə yetmək üçün insanın ürəyində öz tanrısına və başqa insanlara məhəbbət olmalı, kin-küdurətdən, paxıllıqdan, pislikdən təmizlənməlidir. Həməsrinə, eləcə də gələcək nəsillərə nəsihətini davam etdirən Xətai yazır:

İman əhli isən, ey can, vəleykin

Ki, cismü canü dildə dutmagil kin.

Budur sözüm sana, məndən əmanət,

Könül yıxma, vəli eylə imarət.

Dəxi yoldaş ilə qonşunu gözlə,

Ki xəlqin eybini sən açma, gizlə.

Təriqət mürşüdü olduğu, kamil mürşüd əxlaqını rəhbər tutduğu üçündür ki, Xətai öz sələfi Nəsimi kimi dərvişxislət bir hökmdar olmuş, bu səbəbdən də lovğalıq, kibr (yekəxanalıq) kimi mənfi sifətləri kamil insan üçün nöqsan sayaraq pisləmişdir. Mütləq hakimlərin atributlarından olan qəzəbi və məğrurluğu yenməyin ən səmərəli üsulu - nəfsi öldürmək, şeytana uymamaq, alçaqkönüllülük, təvazökarlıqdır. İnsan taleləri üzərində qeyri-məhdud hakimiyyətdən doğan mənfi sifətləri ram etmək o qədər də asan deyil və Xətai bir hakimi-mütləq kimi öz şəxsi təcrübəsindən çıxış edərək buna poeziyasında işarələr də edirdi:

Bu yolun yolçusu olayım dersən,

Əldə iki qarpız tutmalı degil.

Dərviş olub şalvar geyəyim dersən,

Gahi geyib, gahi atmalı degil.

Namərd bağçasında qönçə gül olmaz,

Kamil ilə yoldaş olan yorulmaz.

İki məxluq vardır, Haqqa qul olmaz:

Məğrurluq, kibirlik etməli degil.

Dünyəvi hökmdarda dərviş xislətini, təvazökarlığı yüksək qiymətləndirən klassik Azərbaycan şairləri bu baxımdan Xətai ilə eyni əqidənin daşıyıcılarıdır. Xətaidən 100 il öncə şair-hökmdar Qazi Bürhanəddin (1344-1398) bu barədə düşüncələrinə bədii don geyindirərək yazırdı:

Bun günündə qoçlara bən eşəm uş,

Bəg isəm, hələ bu dəm dərvişəm uş.

Dostlarıma dinclik isəm, nə əcəb,

Düşmənimin canına təşvişəm uş.

Və daha sonra insanda təvazökarlığı, alçaqkönüllülüyü yüksək qiymətləndirərək deyirdi:

Özini alçax görən sərdar bolur,

Ənəlhəq dəvi qılan bərdar bolur.

Ər odur həq yoluna baş oynaya,

Döşəkdə ölən yigit murdar bolur.

Bu həmin Azərbaycan şairi və hökmdarı Qazi Bürhanəddin idi ki, XIV yüzilliyin ikinci yarısında Osmanlı, Ağqoyunlu, Qızıl Orda kimi nəhənglərin əhatəsində öz dövlətini yaradaraq 18 il hökmdarlıq etmiş, Əmir Teymur kimi o dövrün savaş tanrısı ilə kəllə-kəlləyə gəlməkdən belə çəkinməmişdi. Şəksiz ki, Şah İsmayıl Səfəvinin öz siyasi və sərkərdəlik fəaliyyətində örnək seçdiyi Azərbaycan hökmdarlarından biri idi Qazi Bürhanəddin.

Qazi Bürhanəddinin kiçik müasiri olan Seyid İmadəddin Nəsimi də yalnız dərvişxislət olmaqla aləmin padşahlığını qazanmağın mümkünlüyünü deyirdi:

Mən ki, dərvişəm, fəqirəm, padişahi-aləməm,

Ruhi-birəngəm, əgərçi rəngə girdim, adəməm.

Dahi Azərbaycan şairi, Xətainin kiçik müasiri Məhəmməd Füzuli də məşhur "Padişahi-mülk" qitəsində dərvişliklə padşahlığı üz-üzə qoyaraq, üstünlüyü birinciyə verirdi:

...Gör nə sultanəm məni-dərviş kim, feyzi-süxən

Eyləmiş iqbalimi asari-nüsrət məzhəri.

Hər sözüm bir pəhləvandır kim, bulub təyidi-həq,

Əzm qıldıqda tutar tədric ilə bəhrü bəri.

Belə bir ədəbi-mədəni mühitdə yetişən və tərbiyə alan Şah İsmayıl Səfəvi, heç əcəb deyil ki, bu cür yüksək əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərə malikdir və bütün bunları öz əsərlərində bədii şəkildə əks etdirir. Əsərlərində sufiliyi dərvişliyin sinonimi kimi işlədən Şah İsmayıla Avropada "Böyük Sufi" deyilməsi də təsadüfi sayılmasın gərək. Necə ki, bir gəraylısında sufi əxlaqının bəzi əlamətlərini və xüsusiyyətlərini nəzərə çatdıraraq deyir:

Sufi isən, alıb-satma,

Halalına haram qatma.

Yolun əgrisinə getmə,

Doğru yola nəzər eylə. (səh. 347.)

Vətənin bütövlüyü, xalqın səadəti, zülm və zillətdən qurtarması uğrunda apardığı savaşlarda tökülən qanların haqq işi uğrunda axıdıldığını anlasa belə, yenə özünü günahkar sayır hökmdar və sərkərdə Şah İsmayıl Səfəvi və şair, dərviş, sufi Xətainin dili ilə bağışlanması üçün Tanrısına ağız açır:

İki əlim qızıl qanda,

Çox günahlar vardır məndə.

Ya İlahi, kərəm səndə,

Düzgün qula nəzər eylə. (səh. 347.)

Bu sözlər deyilmi Xətainin yüksək əxlaqını, ali insani duyğularını bədii və məntiqi şəkildə sübuta yetirən?

Şah İsmayıl dövrünə görə mükəmməl təhsil, təlim-tərbiyə almış, özünəqədərki farsdilli və türkdilli ədəbiyyatın şah əsərlərini mütaliə etmiş, onlardakı yüksək humanist dəyərlərdən lazımınca bəhrələnmişdi. Ancaq klassik üslubda, əruz vəznində yazdığı şeirlərə nisbətən xalq şeiri üslubunda, heca vəzni ilə yaratdığı əsərlərdə Xətai şəxsiyyətinin kamilliyi daha aydın şəkildə özünün bədii təqdimini tapmışdır. Qoşmalarının birində kamil insanla cahil insanı qarşı-qarşıya qoyan şair, cahilin sözünə uyanın heç vaxt kamala çatmayacağı fikrini irəli sürür:

Şah Xətaim, edim bu sirri bəyan,

Kamilmidir cahil sözünə uyan?

Bir başdan ağlamaq ömrədir ziyan,

İki başdan mühibb, yar olmayınca. (səh. 330.)

Ürəyin təmizliyi - Xətai üçün ən ülvi insan sifətlərindən biri olduğuna görə: "Sil-süpür qəlbini, süddən bəyaz et!" deyə qarşısındakına nəsihət verir. Aydındır ki, öz qəlbi süddən bəyaz olamayan bir sənətkar başqasına belə nəsihət verə bilməz. Başqa bir qoşmasında isə həmin fikrin bir qədər fərqli obrazlarla poetik ifadəsini verərək yazırdı:

Gəlib ixlas ilə yola gedənin

Zərrəcə könlündə güman gərəkməz.

Sil-süpür qəlbini, evin pak eylə,

Möminin aynası duman gərəkməz. (səh. 334.)

İmanlı, kamil mürşüdün, mənəvi rəhbərin ali duyğularından biri də nəfsinə qalib gəlməsi, dünya malına qarşı hərislik göstərməməsi, bir hökmdar kimi səxavətli olmasıdır. Belə olmayanda isə insan şeytana uyur, öz həmcinslərinə zülm edir. Ona görə də Xətai: "öldür nəfisini, şeytandan arıt!" deyir. Şah İsmayıl Səfəvinin bir hökmdar kimi səxavəti isə zamandaşlarını heyrətə gətirirdi. "Tarixi-cahanarayi-Şah İsmayıl Səfəvi" xronikasında bu barədə oxuyuruq:

"O Həzrət (Şah İsmayıl) mübarizə meydanında qılınc vuran bir pələngə, şadlıq məclisində gövhər yağdıran buluda bənzəyirdi. Səxavətinin çoxluğundan onun nəzərində taməyarlı saf qızıl ilə qiymətsiz qara daş arasında fərq yox idi. Ali himmətli olduğundan, dəniztək xəzinələr belə onun bir günlük bəxşişinə çatmazdı. Buna görə də xəzinəsi çox vaxt boş olardı." (Hacı Soltan Hüseynqulu oğlu. Şah İsmayıl Xətai. "Ozan": Bakı, 1997, səh. 37.)

Təmənnasız yaxşılıq da Xətainin öz şeirlərində təbliğ etdiyi insani sifətlərdən biridir:

Sən eylik et, durma, əldən gəldikcə,

Dedilər: xalq bilməzsə, xaliq bilə. (səh. 333.)

Bu beytdə məşhur el məsəlini iqtibas edən şair: "Yaxşılıq et, at dəryaya, balıq bilməsə, xalıq bilər" atalar sözünü bədii biçimdə xalqın özünə qaytarmışdır.

Adətən, bir qədər də qərəzli yazılmış məqalə və araşdırmalarda Şah İsmayıl Səfəvi barışmaz bir şiə kimi qələmə verilir, guya onun yaratdığı dövlətin də monokonfessional bir quruluşa malik olması kimi yanlış fikir irəli sürülür. Halbuki, akademik Ramiz Mehdiyevin də adıçəkilən məqaləsində göstərildiyi kimi, şiəlik Şah İsmayıl üçün yalnız ideoloji vasitələrdən biri olmuş, onun başlıca ideyasını isə azərbaycançılıq, Azərbaycan dövlətinin qurulması təşkil etmişdir. Bu baxımdan Səfəvi dövlətini müstəqil Azərbaycan Respublikası ilə müqayisə edən akademik Fuad Qasımzadə hələ 1997-ci ildə yazırdı:

"Səfəvi dövlətini, Şah İsmayılı xatırladıqca, onlardan bəhs edən əsərləri oxuduqca və ya onunla bağlı olan abidələrə, heykəllərə, nişanələrə, xatirə yerlərinə baxdıqca çağdaş dövlətimiz - müstəqil, suveren Azərbaycan Respublikası gözümüz önündə canlanır. Öz dövlət dili, dövlət bayrağı, dövlət himni olan, ərazi bütövlüyü, sərhədlərinin toxunulmazlığı dünya dövlətləri tərəfindən qəbul edilmiş müstəqil və suveren dövlətimiz. Odur ki, belə məsələlərdən bəhs edən, yəni dövlətçiliyimizlə, onun tarixi, ənənələri, çağdaş vəziyyəti və gələcəyi ilə bağlı olan məsələlərdən danışan əsərlərin böyük siyasi əhəmiyyəti var. Vətənpərvərlik üçün, milli mənlik qüruru üçün əhəmiyyəti var." (Şah İsmayıl Xətai (Xronoloji-tarixi məlumatlar), səh. 11.)Onu da qeyd etmək vacibdir ki, Şah İsmayıl başqa dinlərə və konfessiyalara da tolerant münasibət bəsləmiş, bunu bədii əsərlərində də əks etdirmişdir. Xüsusi halda, "Nəsihətnamə" əsərində yəhudilərin və xristianların dini kitabları olan "Tövrat" və "İncil"in adlarının hörmətlə çəkilməsi bu fikrimizin sübutu ola bilər:

Bu vəchin təfsiri Tövratü İncil,

Edərlər onu Fürqan əhli təvil.

Şəriət və təriqət yollarıdır

Ki, mərifət, həqiqət hallarıdır.

Budur bu dörd kitabın mənisi həm,

Özün bilüb olasan yolda möhkəm.

Yəqin əhli yanında yol birikdi

Ki, münkirlər bu dərgahdan sürükdi. (səh. 231.)

Göründüyü kimi, tolerantlıq məsələsinə münasibətdə də Şah İsmayıl Xətai öz böyük sələfi Seyid İmadəddin Nəsiminin ardıcılı kimi çıxış edir. Necə ki, Nəsimi deyirdi:

Ey Həqi hər yerdə hazırdır deyən əgrinəzər,

Bəs nə mənidən seçərsən Kəbədən bütxanəyi?

Tanrı hər şeyi qapsayır və Tanrıya gedən yol birdir. Bu yol nə şiəlik yolu, nə sünnilik yolu, nə yəhudilik yolu, nə xristianlıq yoludur. Bu yol - insanlıq, mənəvi təkamül, kamil insan yoludur və Nəsimi də, Xətai də, başqa böyük humanist sənətkarlarımız da "yol", "ərkan" deyərkən məhz bu insanlıq marşrutunu nəzərdə tuturdular, bu yoldan çıxanlara "əgrinəzər" deyirdilər.

Doğrudur, düz yola çıxmaq üçün Xətainin irəli sürdüyü başlıca şərtlərdən birini də Həzrət Əli ideyalarına bağlanmaq, onlara əməl etmək təşkil edirdi. Ancaq məsələ bundadır ki, İslam tarixində Həzrət Peyğəmbərdən sonra ən ideal şəxsiyyətlərdən biri kimi həmişə Həzrət Əlinin adı çəkilir və istər fəaliyyəti, istərsə də "Nəhcül-bəlağə" əsərində irəli sürdüyü humanist ideyalar ilə Həzrət Əli təkcə müsəlmanlara, o sıradan şiələrə deyil, başqa dinlərin, konfessiyaların nümayəndələrinə də örnək olacaq ali insani sifətlərin daşıyıcısıdır. Buna görədir ki, Xətai yaradıcılığında Həzrət Əli kor-koranə etiqad edilən mistik bir sima deyil, Xətainin özünün can atdığı və başqalarına da təlqin etdiyi kamil insan, ideal insan obrazıdır. Buna görədir ki, Xətai öz müridlərini və oxucularını Həzrət Əli kimi kamal əhlləri ilə oturub-durmağa çağırır, onlara ali insani duyğular aşılamağa çalışaraq yazırdı:

Kamal əhli ilə olgil müsahib,

Ki ondan mərifət kəsb et əcaib.

Özünbilməz ilə durma, oturma,

Ömür zaye keçər, əqlin itirmə. (səh. 232.)

Əlbəttə, "özünbilməzlik" (Şah İsmayıl Xətai) ucbatından əvvəlcədən Həzrət Əliyə qərəzli münasibət bəsləyən, onu kamil bir insan kimi həzm edə bilməyən cahil bir insan, Xətainin Əli mədhində niyə bu qədər qələm çaldığını bir dürlü anlaya bilməz və ən başlıcası da odur ki, anlamaq istəməz. Bəli, məhz "anlamaq dərdi", "qanmaq problemi"!

Hələ e.ə. 469-399-cu illərdə yaşamış qədim yunan filosofu Sokratın həyat və fəaliyyətinin bir kredosu vardı: "Özün özünü bil!" Min il sonra İslam aləmində deyəcəkdilər ki: "Özünü bilən Tanrısını da bilər!" Bu kontekstdə şair və mütəfəkkir Şah İsmayıl Xətainin "özünübilməzə" qarşı çıxması da onun kamil insan konsepsiyasının ana xətlərindən birini təşkil edir. Güman edirik ki, Xətainin nəzərində bu, təkcə ayrı-ayrı fərdlər üçün deyil, bütöv xalqlar üçün də keçərli idi və bu mənada o, öz doğma Azərbaycan xalqını özünü bilməyə, vahid ideya ətrafında birləşməyə və insanlıq adına layiq olmağa çağırırdı.

Və 100 il bundan öncə Azərbaycanın böyük şəxsiyyətlərindən, qənimət adamlarından biri olan Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə, xalqımızın başqa bir böyük şəxsiyyəti, qənimət adamı Mirzə Fətəli Axundzadəni yad edərək yazırdı: "Mirzə Fətəli haqqında ya çox yazmaq gərəkdir, ya heç yazmamaq gərəkdir. Mirzə Fətəli haqqında ya yaxşı yazmaq gərəkdir, ya heç yazmamaq gərəkdir."

Eyni sözləri Şah İsmayıl Xətainin şəxsiyyəti və yaradıcılığı barədə və Azərbaycanın başqa böyük şəxsiyyətləri haqqında da demək mümkündür.

Və sonda, Azərbaycanın dahi şəxsiyyətləri haqqında düşünülməmiş, ya da qərəzli söz demək istəyənlərə elə böyük şairin bir bayatısı ilə xəbərdarlıq etmək istərdik:

Xətai, işin düşər,

Gəliş-gedişin düşər.

Dişləmə çiy loxmanı,

Yerinə dişin düşər.

Xətai mövzusunda ya bişmiş söz demək gərəkdir, ya heç söz deməmək gərəkdir...

Əgər dişin düşməsini istəmiriksə!

Teymur KƏRİMLİ,

AMEA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan

Respublikasının Dövlət Mükafatı laureatı

Azərbaycan.-2012.- 25 dekabr.- S.6.