İki qardaşın bir yolu

Ötən yazımızda Rusiya şərqşünaslığına öz adını əbədi həkk edən Mirzə Kazımbəyin həyat yolundan söz açmışdıq. Maraqlıdır ki, ümummilli lider Heydər Əliyevin filologiya elmləri doktoru, professor Vilayət Quliyevə verdiyi məsləhətdən sonra bu alim uzun müddət Kazımbəylərin nəsil şəcərəsinin axtarışında səmərəli fəaliyyət göstərib. Həm Mirzə Kazımbəyin övladlarının, nəvə-nəticələrinin Rusiya tarixindəki zəngin və rəngarəng iştirakından, həm də dünyaya səpələnmiş bu məşhur nəslin həyat yolundan maraqlı faktlar aşkarlanıb. Təkcə Rusiyada elmi məktəbin yaradıcısı deyil, həm də imperiyanın ailələri sırasında özünə yer tutan Kazımbəylər qollu-budaqlı bir nəsildir.

Bu nəsil haqqında düşünəndə V.Quliyevin bir fikrini təkrarlamağa lüzum duyduq: "Heç kəs bizdən... Kazımbəy nəslinin nümayəndələri ilə qürur duymağı tələb etmir. Əslində, buna heç ehtiyac da yoxdur. Sadəcə, belə şəxsiyyətləri aşkarlamaqla taleyin iki yüz ildən bəri ucsuz-bucaqsız Şimala atdığı azərbaycanlıların Rusiyaya hansı töhfələr verdiklərini, bu ölkəyə yeni ruh, onun heydən düşmüş damarlarına necə təzə qan gətirdiklərini təsdiqləmiş oluruq". Həqiqətən də, belə həmvətənlərimizin adlarını bilmək çox gərəklidir.

Kazımbəy nəslinin Rusiyadan başlamış Avropanın neçə ölkəsində nümayəndələri var. Dərbəndli Kazımbəylərin xatirələrini təkcə anmaq deyil, həm də onları dərindən öyrənmək lazımdır. Bəllidir ki, öz istəyi ilə xristianlığı qəbul edən Mirzə Kazımbəyin bu hərəkəti atası Hacı Qasımı ağır dərdə saldı. O, uzun müddət oğlunun bu hərəkətini özünə yaxın qoya bilmədi, övladının din dəyişməsini faciə kimi qarşıladı. Dərddən beli bükülən ata məsciddə müsəlmanların gözü qarşısında oğlundan imtina etdiyini dilə gətirərək ona nifrinlər yağdırırdı. Amma ürəyində hansı yolla olursa-olsun, oğlunu bu ağır durumdan xilas etmək barəsində düşünürdü. Görüşlərində belə, ağlaya-ağlaya oğlunu öpsə də, sonra dərhal qüsl edib salavat çevirmişdi. Deyilənə görə, Dərbənddə hətta oğlunu ölmüş sayaraq yas mərasimi keçirmiş, qadınlar onun paltarlarını sovxa kimi ortaya tökərək ağlaşma qurmuşdular. Lakin bütün dərdlərin çarəsi zaman sonralar hər şeyi yerinə qoydu. Oğlunun Rusiyada qazandığı hörmət, şöhrət Dərbəndə də gəlib çıxdı. İş o yerə çatdı ki, Hacı Qasımı Kazan Universitetinin Dərbənd üzrə müxbiri təyin etdilər. Vilayət Quliyevin yazdığına görə, Hacı Qasımın vəzifəsi Kazan Universitetinin kitabxanası və muzeyi üçün qədim əlyazmalar, sikkələr, etnoqrafik əşyalar və s. toplamaqdan ibarət idi. Bunun da müqabilində ona ildə qızıl pulla 100 manat məvacib ödənilirdi.

Nəhayət, 1839-cu ildə Dərbəndə gələn Mirzə Kazımbəy geri dönəndə qardaşı Əbdülsəttarı da özü ilə Kazana apardı. Uzaqgörənliklə fikirləşirdi ki, əyalətdə qardaşının gələcyi o qədər də parlaq ola bilməz. O zaman Əbdülsəttarın 21 yaşı vardı. Türk-Azərbaycan, fars dillərini mükəmməl, rus və ərəbcəni də qismən bilirdi. Mədrəsə səviyyəsində Şərq tarixi, ədəbiyyatı, fəlsəfəsi və məntiq sahəsində müəyyən bir işlərə yiyələnmişdi. Mirzə Kazımbəy də sevimli qardaşını özü kimi şərqşünas görmək istəyirdi. O zaman Kazan Təhsil Dairəsi gimnaziya və universitetə qabiliyyətli müəllimlər götürmək üçün xüsusi sınaq komissiyası təşkil edərək yazılı və şifahi imtahanlar keçirirdi. Əbdülsəttar Kazımbəy həmin sınaqdan uğurla çıxdı. O, 1842-ci ildə Birinci Kazan Gimnaziyasının türk-tatar dili müəllimi vəzifəsinə qəbul olundu. Yeddi il sonra Mirzə Kazımbəy Peterburq Universitetinə dəvət alıb. Kazan Universitetində qardaşının işini məhz Əbdülsəttar davam etdirməli olub. Mirzə Əbdülsəttar universitetə praktik müəllim və mühazirəçi təyin edilib. Mirzə Kazımbəy Peterburqa köçdükdən sonra Əbdülsəttar qardaşının tədris etdiyi fars dili və ədəbiyyat dərslərini də öz üzərinə götürdü. 1854-cü ildə Kazanda Şərq dillərinin tədrisi dayandırıldı. Buna da səbəb Peterburqda şərqşünaslıq mərkəzinin yaradılması oldu. Belə bir vəziyyətdə Mirzə Kazımbəy qardaşını öz yanına gətirmək üçün demək olar ki, çox çalışdı. Gah Peterburq Təhsil Dairəsinə, gah da Kazandakı bu idarəyə müraciət etdi. Lakin bütün təşəbbüslər səmərəsiz qaldı. Baxmayaraq ki, hər iki dairənin rəhbərliyi Əbdülsəttar Kazımbəyi yaxşı tanıyırdılar, onun işini də tərifləyirdilər, amma Mirzə Kazımbəyin xahişini yerə saldılar. Bu. Mirzə Kazımbəyə ağır təsir bağışladı. Hətta uzun müddət arzusuna nail ola bilməməsi onun üçün ağır dərdə çevrildi.

Beləliklə, Kazanda qalıb yaşamaq qərarına gələn Mirzə Əbdülsəttar təkcə Şərq dillərinə deyil, dinə münasibətdə də qardaşının yolunu təkrarladı. Yetkin çağında - ömrünün 32-ci baharında xristianlığın Pravoslav məzhəbini qəbul etdi. Dini ilə bərabər, adını da dəyişərək Nikolay Qasımoviç Kazımbəy kimi tanınmağa başladı. Ailə quranda 40 yaşı vardı. Kazan sakini Yekaterina ilə bağladığı izdivacdan üç oğlu - Aleksey, Vladimir və Pyotr Kazımbəylər doğuldu. Övladlar da ata və babalarının adına layiq oldular, oxuyub ali savad aldılar. Onların da Rusiya səhiyyəsində özlərinə məxsus xidmətləri olub. Aleksey Kazımbəy uzun illər Kazan Universitetinin tibb fakültəsinə rəhbərlik edib. Kordiologiya sahəsində dövrünün nüfuzlu və təcrübəli mütəxəssislərindən biri sayılıb, 40-a qədər elmi əsərin müəllifi olub. O da əmisi və atası kimi adını Kazan Universitetinin tarixinə yazıb. Hətta Alekseyin oğlu (nəvə) atasının sənətini davam etdirərək Kazan Universitetinin tibb fakültəsitndə təhsil alıb. Sonralar onun sorağı Çinin Xarbin şəhərindən gəlib.

Mirzə Əbdülsəttar Kazımbəy nəslinin davamçıları Rusiyada Oktyabr inqilabı baş verənədək əsasən Penza quberniyasında yaşayıblar. 1917-ci ildən sonra isə bəziləri Polşaya, bəziləri də Çinə mühacirət ediblər. Vilayət Quliyev yazır: "Onlar ekzotik Kazımbəy soyadını daşısalar da, nəsillərinin tarixi və yetirdiyi görkəmli şəxsiyyətlər haqqında yetərincə məlumata malik deyillər".

Beləliklə, qədim Dərbənddən pərvazlanaraq dünyaya səpələnən Kazımbəylər nəslinin nümayəndələri təkcə Rusiyada deyil, Avropada da yaxşı tanınıblar. Əbdülsəttar Kazımbəy 70 yaşında dünyasını dəyişib.

...Həqiqətən də, tale adlı bir yazı var. Harada doğulmağından, böyüməyindən, təhsilindən asılı olmayaraq qəzavü-qədərin saldığı yolla getmək məcburiyyətində qalırsan. Hacı Qasım kişi Dərbəndin şeyxi, qazisi idi, Həcc ziyarətində olmuşdu. Bütün ətraf bölgələr onu qatı dindar kimi tanıyaraq hörmətini saxlayırdılar. Və birdən-birə bu din xadiminin iki övladı yurdunu da dəyişdi, dinini də, hətta ata-ananın qoyduğu adı da. Onlarda dəyişməyən yalnız bir məziyyət vardı. Sinələrində xaç gəzdirsələr də, kökslərində döyünən ürək türk ruhu ilə çırpınırdı. Mötəbər universitetlərdə çalışdılar, amma "Azərbaycan ləhcəsindən", türk, tatar dillərindən dərs deyirdilər, Quranı rus dilinə çevirdilər, Quranın fərzlərindən söz açdılar. Rusiya şərqşünaslığının yaranmasında, inkişafında əl-ələ verərək iştirak etdilər. Bu qoşa qardaş, həqiqətən də, Rusiyanın heydən düşmüş damarına yeni qan gətirdi. Aparılan tədqiqatlar, araşdırmalar bir daha təsdiqlədi ki, Kazımbəy nəslindən çıxanlar harada çalışmalarından, hansı sənəti daşımaqlarından asılı olmayaraq, qabiliyyət və istedadları ilə seçiliblər.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2012.- 10 iyul.- S. 7.