Tarixin şahid yadigarları

Bir vaxtı Goranboyda Mirzə Adıgözəlbəyin türbələrinə heç də yaxşı baxılmırdı. Mətbuatda həyəcan siqnalı çaldırdıq. Bundan sonra abidələrin tədqiqi, təbliği və mühafizəsi üçün xeyli işlər görüldü; türbələr qeydiyyata götürüldü, göstərici lövhələr vuruldu. Məzarlığın ətrafı bərkidildi. Goranboy mədəniyyət və turizm şöbəsinin müdiri Gündüz Hacıyev deyir ki, indi rayonda abidələrin mühafizəsi, bərpası və təbliği üçün geniş proqram həyata keçirilir. Çoxlu yurd yerlərini gəzdik. Qədim Goran torpağı tarixi abidələrlə, qalalarla, türbələrlə, kurqanlarla zəngindir. Tarixin neçə-neçə canlı yadigarı ilə tanış olduq. Ölkədə turizmin inkişafı ilə əlaqədar onları oxuculara da tanıtmaq istəyirik.

TÜRBƏLƏR: Dövrün görkəmli şəxslərinin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün qəbirlərin üzərində tikilən memarlıq abidələridir. Əsasən XII-XIV əsrlərə aiddir. İslam dininə görə canlıların təsviri günah sayıldığından qəbirlərin üzərində heykəllər əvəzinə türbələr inşa edilərdi. Türbələr əsasən kubşəkilli, səkkizguşəli və qülləvari olurdu. Bəzilərində sənduqə döşəmə səviyyəsində, bəzilərində isə yeraltı sərdabədə yerləşirdi. Türbələrin tikintisində əhəng daşından, bişmiş kərpicdən, yaxud çay daşından istifadə olunurdu. Divarlara nəbati rəsmlər çəkilirdi. Çoxbucaqlı türbələrə Borsunlu, Mollavələdli, Səfikürd, Rəhimli abidələri aiddir.

Onlardan biri də Xudu baba türbəsidir. Səfikürd kəndində yerləşir. XVIII əsrin yadigarıdır. Arran memarlıq üslubunda, çay daşı ilə və bişmiş kərpiclə tikilib. Hündürlüyü 2,2 metrdir. Türbənin hörgüsündə süd, yumurta və irəmə torpağının qarışığından istifadə olunub. İçərisi kəclə suvanıb.

Belə deyirlər ki, Səfikürddə Xudu adlı bir pəhləvan yaşayırdı. Goran çayının yaxınlığında indi də izi duran mağarada həmin Xudu pəhləvan ona hücum edən pələngi boğub öldürmüşdü. Onun şücaəti haqda xəbər Gəncəyə çatanda adlı-sanlı pəhləvanlardan biri Xudu babanın sorağı ilə Səfikürdə gəlir. Xudu özünü pəhləvanın nökəri kimi təqdim edir. Gəncəli pəhləvanı evinə aparır, gecə qonaq saxlayır.

Gəncəli pəhləvan gücünü göstərmək üçün evin nisbətən az ağırlıq düşən dirəyini qaldıraraq çarıqlarını onun altına qoyur. Bunu görən Xudu baba çarıqlarını daha çox ağırlıq düşən dirəyin altına yerləşdirir. "Nökərin" əməlini görən qonaq Xudu pəhləvanla qarşılaşmağa ehtiyat edir və tələsik geri dönür.

Xudu baba belə baba olub.

KURQANLAR. Əsasən mühüm strateji əhəmiyyət kəsb edən və mühafizə olunan yerlərdə yaradılardı. Varlı tayfa başçıları və nəslin adlı-sanlı insanları öləndə böyük təntənə ilə dəfn edilər, hörmət əlaməti olaraq onların məzarları üzərində möhtəşəm kurqan-abidələr, yəni, torpaq təpələr (qalalar) ucaldılardı.

İstər sayına və istərsə də zənginliyinə görə Goranboy kurqanları ölkə üzrə xüsusi fərqlənir. Onlar heç də pərakəndə deyil, müəyyən bir istiqamət, ərazi boyunca düzülüb. Kurqanlara daha çox dağətəyi yerlərdə, qədim "Dəvəçi" ticarət-karvan yolu boyunca təsadüf olunur.

Qazıntılar zamanı müxtəlif əmək alətləri, sadə silah növləri, binaların forması, dəfn ayini, qədim insanların antropoloji görkəmi, istehkam tikmə üslubu və s. haqqında geniş təsəvvür üçün zəngin məlumatlar əldə edilir. Qara saxsılar, oxlar, qolbağlar, xəncərlər və s. dövrün yaşayış tərzi, məişəti, adət-ənənələri haqqında ətraflı məlumat verir.

Respublika Prezidenti cənab İlham Əliyevin arxeologiya elminin inkişafı ilə bağlı müvafiq sərəncamından sonra kurqanlara qayğı və diqqət daha da artmışdır. Son vaxtlarda rayonun iki yaşayış məntəqəsində - Səfikürd və Qaradağlı kəndlərinin ərazisində aparılan qazıntılar zamanı ilkin tunc dövrünə aid zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aşkar edilmişdir. Gündüz Hacıyev deyir ki, hazırda rayonumuzda 113 daşınmaz tarix və mədəniyyət abidəsi var. Onun da 31-i kurqandır. Son bir neçə il ərzində 14-dən çox kurqan aşkar edilərək mühafizəyə götürülmüş, onların qeydiyyata alınması üçün müvafiq sənədlər Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə təqdim olunmuşdur. Axtarışlar davam edir.

QALALAR. Goran torpağında ulu keçmişimizdən xəbər verən qalalar çoxdur. Biz yalnız Kürəkçay qalaları haqqında danışmaq istəyirik. Birinci qala Hazırəhmədli kəndinin yaxınlığındadır. Mütəxəssislər onu II-IX əsrlərə aid ilk şəhər tipli yaşayış yeri hesab edirlər. Gəncədən 15 kilometr şimalda, Hazırəhmədli və Göynüyən kəndləri arasında, alçaq təpəlikdə yerləşir. Qala divarının uzunluğu 500, eni 100 metrdir. Ətraf yerləri nəzarətdə saxlamaq, əhalinin təhlükəsizliyini qorumaq, Gəncəni müdafiə etmək üçün salınıb.

1988-ci ildə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı ümumi qalınlığı 25 metr olan iki mədəni təbəqə aşkara çıxarılıb. Təsərrüfat quyuları, iri küplər, təndir, ocaq yerləri, dəmir (oraq, kəsici alət, ox ucluğu) və daş (kirkirə) alətlər, saxsı qablar, küp, sərnic tipli qablar, su qabları, tuncdan və sümükdən bəzək əşyaları tapılıb. Görünür, əhali əkinçilik, maldarlıq, dulusçuluqla məşğul olurmuş.

İkinci qala Qaradağlı kəndi yaxınlığında yerləşir. Alimlər onu III-XIII əsrlərə aid edirlər. Kürəkçayın sahilində yerləşir. Qalanın uzunluğu 200, eni 120-130 metr olmaqla ikiqat divarla əhatə olunub. Qalanın ortasında otlaqlara və tunelə açılan qapı yerləri mövcuddur. Hündürlüyü 3, eni 3,5 metrdir. Dağın altında tunel üç qola ayrılır. Birinci qolu çayın altından keçərək sağ və sol sahili birləşdirir.

Alimlər monqolların hücumuna qədər Kürəkçay qalasından istifadə olunduğunu göstərirlər.

ŞƏTƏL ŞƏHƏRİ. Rayonun Rəhimli kəndinin cənub-şərq hissəsində, Gəncə-Bərdə yolunun üstündə yerləşir. Bütövlükdə ərazisi 40 hektardan çoxdur.

Şəhər nə vaxt və necə yaranıb? Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasında deyilir ki, Harun hökmdarının oğlu Şəddad tərəfindən Gəncə yaxınlığında Şətəl adlı qala tikdirib. Orta əsr müəlliflərindən Gəncəli Kirokos "Tarix" adlı əsərində yazır: "Katalikos Viros xəzər knyazı Cəbi xanın oğlu Şatının şərəfinə altı şəhər tikdirib. Onlardan biri Şatardır. Ərəb coğrafiyaşünası Yaqut əl-Həməvi ölkələrin coğrafi lüğətində şəhərin yerini-yurdunu dəqiqləşdirir: "Şatar Arran əyalətlərindən birində Bərdə ilə Gəncə arasında qaladır".

Arxeoloq Arif Məmmədovun tədqiqatlarından aydın olur ki, Şətəl qalası üçüncü, beşinci yüzilliklərdə kiçik yaşayış məntəqəsi kimi mövcud olmuş, sonralar xeyli böyüyərək on üçüncü yüzillikdə özünün ən gur inkişaf dövrünü yaşamışdır.

Akademik Ziya Bünyadovun "Azərbaycan Atabəyləri dövləti" kitabında Atabəylərin xəzinələrinin saxlandığı qalalar sırasında öz alınmazlığı ilə fərqlənən Şütur qalasının da adı çəkilir.

Şətəl şəhərinin strateji mövqeyindən xəbər verən bir faktı da xatırlatmaq istəyirik. 1231-ci il Gəncə üsyanı zamanı Xarəzmşah Cəlaləddin öz katibi ən-Nəsəvini usta Bəndərlə danışıqlar üçün Şütur (Şətəl) şəhərinə göndərmişdi.

Bir sözlə, Şətəlin açılmamış sirləri çoxdur. Onun tədqiqi Azərbaycanın qədim yurd yerlərinin neçə-neçə səhifəsinə işıq saçar.

QIZILHACILI MƏSCİDİ. Goranboyda məscidlərdən söz düşəndə ilk əvvəl bu müqəddəs guşənin adı çəkilir. Qoşa minarəli bu məscid xalqın inam, güman yeri sayılırdı.

Qızılhacılı Goran torpağının ən iri yaşayış məntəqələrindən biridir. Tarixi qədim, ənənəsi böyükdür. Bu yerlərin adını qaraqoyunluların Hacalı tayfası ilə bağlayırlar.

Hazırda Qızılhacılı öz abadlığına görə qəsəbə statusu alıb. O, həyatın çox sahəsində birinci olmağa, öndə getməyə çalışır. Rayonda ilk şadlıq sarayı - "Ozan" Qızılhacılıda açılıb. Bütövlükdə respublika üzrə ilk modern kitabxana - mədəniyyət mərkəzi Qızılhacılıda fəaliyyət göstərir.

Qoşa minarəli məscidin isə tayı-bərabəri yoxdur. Milli memarlığın gözəl nümunəsi sayıla bilər.

Bəzi mənbələrə görə məscid XVIII əsrdə inşa edilib. Digər bir məlumat da var. Guya 1861-ci ildə yerli əhalinin köməyi ilə dağıstanlı usta Məhəmməd tərəfindən inşa edilib. 10 günbəzdən ibarət məscidə 12 üzlü 4 sütun Xanqərvənd sakini Əhməd bəy Məmmədxanov tərəfindən hədiyyə edilib. İnşaat işlərində kürədə bişirilmiş kərpicdən istifadə olunub, heç yanda mismar işlədilməyib. Məscidin həyətində çarhovuz və çayxana fəaliyyət göstərirdi.

Məscidin qoşa minarəsi ötən əsrin 37-ci illərində uçurulmuş, bir müddət binadan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunmuşdu. Nəhayət, 1984-cü ildə Qızılhacılı məscidi xeyirxah insanların köməyi ilə təmir edilərək əhalinin istifadəsinə verilib.

GÜLÜSTAN QALASI. Bu əsrarəngiz guşənin nə günahı? Deyirlər, üstündə ləkəsi var. Hər dəfə adı çəkiləndə istər-istəməz qanlı olaylar, gərgin günlər yada düşür. 1813-cü il oktyabrın 12-də burada rus-İran dövlətləri arasında bədnam əhdnamə imzalandı. 1828-ci ildə isə Türkmənçay müqaviləsi bağlandı. Azərbaycan iki yerə parçalandı, səfalı yaylalarımıza ermənilər axışıb gəldilər. Beləcə gözəlliyi Gülüstana bəla gətirdi.

Adı dillərdə gəzən bu qala Murovdağın ətəyində Ağdərə və Ağcakəndin sərhədində, İncəçayın qovuşduğu bir sahədə, dəniz səviyyəsindən 1700 metr hündürlükdə yerləşir.

Qala öz formasına görə gəmini xatırladır. Mənbələrdən birində göstərilir ki, bu qədimi qala hələ eramızdan əvvəl Xaldey hakimləri tərəfindən tikilib. Digər məlumatda isə deyilir ki, XII əsrdə müdafiə məqsədilə ucaldılıb və sonralar Gülüstan məlikləri tərəfindən bərpa edilib.

Qala divarları boyunca 4 gözətçi məntəqəsi, 12 mazqal (müşahidə gözcüyü) var idi. Şərq-qərb və cənub-qərb tərəflərdən sıldırımlı dərə, şimaldan isə sərt enişli meşəliklə əhatə olunub. Qalaya daxil olmağın ən əlverişli yolu cənub-şərq tərəfdəndir.

Qalanın təxminən iki kilometrliyində Gülüstan kəndi yerləşir. Qalada uzunluğu iki yüz metrdən çox olan gizli yol var idi.

1938-ci ildə burada tədqiqat işləri aparan E.A.Paxomov yazır ki, öz əlverişli coğrafi mövqeyinə görə qaladan həm ətrafda yaşayan əhalini qorumaq, həm dağətəyi yolları nəzarətdə saxlamaq, həm də təhlükə vaxtı gizli sığınacaq kimi istifadə olunurdu. Gülüstan qalası ərəb xilafətindən və monqol hakimiyyətindən başqa bütün orta əsrlər boyu öz mənliyini qoruyub saxlaya bilmişdir. Tarixin müxtəlif dövrlərində əhalinin etibarlı sığınacaq yeri, saf, sağlam istirahət məkanı olmuşdur.

Zəruri bir qeyd. İndi zaman başqadır. Müstəqil dövlətimiz maddi-mədəni irsimizin mühafizəsinə xüsusi qayğı göstərir. Bu mənada tarixi abidələr həmişə diqqət mərkəzindədir. "Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununda birmənalı şəkildə bildirilir ki, onları qorumaq hər kəsin borcudur.

Gərək bu borcu hər birimiz şərəflə, ləyaqətlə, əsl vətəndaşlıq qeyrəti ilə yerinə yetirək.

Əhməd İSAYEV

Azərbaycan.- 2012.- 1 iyul.- S. 10.