“...barlı, bağçalı, yamyaşıl şəhər”

Lənkəran haqqında söhbət açarkən onun keçmişini xatırlamamaq mümkün deyil. Əsrlərin o tayından boylanan, zəngin tarixi, adət-ənənəsi var bu diyarın. Buradakı Xan evi, Zindan qalası və digər tarixi abidələr onun keçmişindən bu günümüzə gəlib çıxan nadir nümunələrdir. Neçə-neçə qəhrəmanlar, alimlər, şairlər, incəsənət ustaları, sayılıb-seçilən ziyalılar yetirtib bu qədim torpaq. Görkəmli şairlər, yazıçılar, bəstəkarlar, fırça ustaları onun haqqında neçə-neçə sənət əsərləri yaradıb, şeirlər yazıb, mahnılar bəstələyiblər. Əbədiyaşar şairimiz S.Vurğun buranın maddi və mənəvi gözəlliklərini şövqlə nəzmə çəkib.

Lənkəranın gülü rəng-rəng,

Yurdumuzun qızları tək.

Dəmlə çayı, tök ver görək,

Anamın dilbər gəlini,

Yadlara açma əlini.

Böyük yaradanın özü bu məkandan heç nəyi əsirgəməyib, hər şeyi səxavətlə ərməğan edib. Bir tərəfi qırçın ləpəli, bol nemətli Xəzər dənizi, digər tərəfi ucalıq, məğrurluq rəmzi olan meşə örtüklü dağlardır. Bunları gördükcə rus şairi N.Tixonovun da Lənkəranı "Cənub mirvarisi" adlandırması yada düşür.

Bu torpağın adına şöhrət, başucalığı gətirən amillərdən biri də insanlarının mehriban, qonaqpərvər olmasıdır. Pürrəng çayı, ləvəngisi, növbənöv plovu və digər dadlı-ləzzətli yeməkləri, nemətləri hər kəsə yaxşı bəllidir. Subtropik iqlimə, münbit, bərəkətli əraziyə malik Lənkəranda boya-başa çatmış çayçı alim Fərman Quliyev söyləyir ki, bu yerlərə bələd olan məşhur bir səyyah keçmiş zamanlarda belə deyib: "Lənkəran ərazisindən keçərkən xurcununuzdan torpağa bir neçə toxum düşsə, bunun üçün təəssüflənməyin. Geri qayıdarkən həmin toxumların göyərib üstündə barı olan bitki olduğunu görəcəksiniz". Ən nadir bitkilər göyərib boy atır, müxtəlif meyvələr yetişir subtropik iqlim şəraiti olan Lənkəranda. Planetimizin müxtəlif qitələrindən quşlar hər il qışlamaq üçün Qızılağac qoruğuna gəlir. Təbiətin yaşıl muzeyi - Hirkan Milli Parkı da burada yerləşir. Buranın gözəllikləri bir deyil, beş deyil. Onları saymaqla qurtarmaz.

Lənkəranın keçən əsrin 70-80-ci illərində sürətli inkişafı yaşlı və orta nəsil nümayəndələrinin yaddaşında xoş xatirə kimi hələ də qalır. Xalqımızın böyük oğlu Heydər Əliyev Azərbaycana rəhbər təyin edildikdən sonra respublikamızın hər yerində olduğu kimi, Lənkəranda da böyük canlanma, insanlar arasında yüksək əhvali-ruhiyyə yarandı. İllərdən bəri hökm sürən ətalət, ümidsizlik, gerilik aradan qaldırıldı. Bütün sahələrdə yeni-yeni qələbələr qazanıldı, nailiyyətlər əldə olundu. Hər yerdə həyat bulaq kimi coşub-çağladı. Yüksək təşkilatçılıq, möhkəm iradə ölkəmizə biri-birinin ardınca uğurlar gətirdi. Azərbaycan geriliyin daşını ataraq SSRİ məkanında qabaqcıllar sırasına çıxdı.

Bu nailiyyətlərdə lənkəranlıların da payı vardı. Çox keçmədi, Lənkəran Moskvanın tərəvəz bazası kimi şöhrət tapdı. Pomidor, xiyar, kələm yüklü qatarlar ardı-arası kəsilmədən bu istiqamətə yola salındı. Əvəzində zəhmət adamları yaxşı maaş almaqla yanaşı, şan-şöhrət qazandılar. Lənkəranın adı İttifaq miqyasında məşhurlaşdı. O zaman burada böyük tikinti-quruculuq işləri də aparıldı. Şəhərin siması dəyişməyə başladı. Neçə-neçə yaşayış evləri, ictimai binalar, məktəblər, uşaq bağçaları, xəstəxanalar, mədəniyyət ocaqları inşa edildi, yollar abadlaşdırıldı. Xanbulançay Su Dəryaçası gözəl bir məkana çevrildi. Respublikamıza gələn yüksək rütbəli qonaqlar da səfərləri çərçivəsində Lənkərana baş çəkir, onun füsunkar təbiətini seyr edir, nemətlərindən dadır, buradan xoş təəssüratla ayrılırdılar. Rayon Tarix Diyarşünaslıq Muzeyindəki Xatirə kitabını vərəqləyərkən bir daha bunun şahidinə çevrilirsən. Neçə-neçə xarici ölkə başçılarının, dövlət rəhbərlərinin, görkəmli şairlərin, yazıçıların, sənət adamlarının, kosmonavtların Azərbaycan, Lənkəran haqqında yazdıqları sözləri oxuduqca adamın ürəyi iftixar hissi ilə dolur.

Lakin ötən əsrin 90-cı illərinin acı küləkləri subtropik bölgəyə də xəzan dövrü yaşatdı. Qurulub yaradılanlar az vaxt ərzində sökülüb dağıdıldı. İnsanların yaşayış səviyyəsi, gün-güzəranı pisləşdi. Gün ərzində Lənkəran şəhərinə ancaq 4-5 saat elektrik enerjisi verilirdi, təbii qazın verilməsində ciddi problemlər yaşandı. Nəticədə təbiətin "ağ ciyəri" sayılan meşələr qırılaraq yanacaq kimi istifadə olunurdu. Küçələr uzun müddətdən bəri baxımsızlıq üzündən bərbad hala düşmüşdü. Təhsil, səhiyyə, mədəniyyət ocaqlarındakı vəziyyət də yaxşı deyildi. Bir çox məktəblər, uşaq bağçaları qəza vəziyyətində olduğundan tədris zamanı hər an bədbəxt hadisənin baş verə biləcəyi istisna edilmirdi. Üstəlik, bir dənə də olsun sənaye, tikinti, emal müəssisəsi işləmirdi. Çay fabriklərınin, konserv zavodlarının qapısından qıfıl asılmışdı. Naringi, limon, portağal, feyxoa bağları mal-qaranın otlaq yerinə çevrilmişdi.

Lənkəran ölkəmizdə gedən ictimai-siyasi proseslərdə həmişə önəmli rol oynayıb. Ən yeni tariximizdə də belə olub. Qarabağ müharibəsində 200 nəfərə yaxın şəhid verib lənkəranlılar. 20 Yanvar faciəsi, Xocalı soyqırımı, separatçı qüvvələrin dövlət çevrilişi cəhdləri lənkəranlılar tərəfindən böyük nifrət və qəzəblə qarşılanıb. Keçən əsrin 90-cı illəri Vətənimizin başı üstünü qara buludlar alanda lənkəranlılar respublikanın əksər əhalisi kimi, qurtuluş yolunu ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıtmasında gördülər. Rayon fəallarının imzası ilə Naxçıvana, ulu öndərin ünvanına məktublar, teleqramlar göndərildi. 1993-cü il iyunun 15-də onların bu arzuları reallaşdı. Lakin vəziyyət gərgin idi. Ermənistan qoşunları torpaqlarımızın 20 faizini işğal etmiş, ölkənin iqtisadiyyatı bərbad hala salınmışdı. Bəzi silahlı qruplaşmalar öz çirkin niyyətlərinə çatmaq, respublikada yaranmış xaos, anarxiya, özbaşınalıq hallarını davam etdirmək üçün bütün vasitələrdən istifadə edirdilər.

Lakin bütün bunlar ümummilli liderin polad iradəsi, dövlətçilik təcrübəsi, gecəli-gündüzlü gərgin əməyi nəticəsində tezliklə aradan qaldırlıdı. Müstəqilliyimizə əngəl olan nə vardısa, yazda yağan qar kimi əriyib getdi. "İqtisadiyyatı güclü olan dövlət hər şeyə qadirdir" siyasəti ümumi inkişafın strategiyası kimi götürüldü. Əsrin müqaviləsi imzalandı, yeni layihələr, islahatlar həyata vəsiqə aldı. Yaranan sabitliyə görə dünyanın ən iri və nüfuzlu şirkətləri Azərbaycana yatırımlar qoymağa başladılar. Şübhəsiz ki, geniş miqyaslı, həyati əhəmiyyətli bu məsələlərin icrası üçün müəyyən zaman lazım idi. 2003-cü ilin sonlarından başlayaraq çəkilən zəhmət bəhrəsini verməyə, neftdən ilk gəlirlər gəlməyə başladı, Prezident İlham Əliyev 2004-cü il 11 fevral tarixində regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair birinci Dövlət Proqramı haqqında fərman imzaladı. Bu sənəd ölkənin inkişafında dönüş nöqtəsi oldu.

Hər yerdə olduğu kimi, Lənkəranda da böyük quruculuq işlərinə başlanıldı. Lənkəran-Astara rayonları arasında müasir elektrik stansiyası qısa müddətdə tikilib istifadəyə verildi. Bunun ardınca Olimpiya İdman Kompleksi, Müalicə Diaqnostika Mərkəzi, beynəlxalq əhəmiyyətli hava limanı, Uşaq Müalicə Mərkəzi, müasir tələblərə cavab verən stadion, Regional Boks Mərkəzi, neçə-neçə təhsil, səhiyyə ocaqları inşa edildi, köhnələri əsaslı təmir olundu. Lənkəran Dövlət Dram Teatrı yeni şəraitdə fəaliyyət göstərməyə başladı. Şəhərin mərkəzində Heydər Əliyev memorial parkı, dəniz kənarında istirahət mərkəzi, Qəhrəmanlar parkı salındı. Yeni yaşayış evləri, ictimai binalar ucaldıldı, keçən əsrin ortalarında istifadəyə verilmiş tikililərin dam örtükləri, fasadları təzələndi. Küçələr, xiyabanlar asfaltlaşdırıldı, bəzi yerlərə mərmər plitələr düzüldü. H.Aslanovun ev muzeyi və abidəsi təmir olundu, köhnə, yöndəmsiz ticarət, iaşə obyektləri yeniləşdirildi.

Sahibkarlığın inkişafına yaradılan şərait nəticəsində "Palsüd", "Paldad" emal müəssisələri, şirə və konserv zavodları, çay fabrikləri işə düşdü. Rayonda fəaliyyətə başlayan müəssisələr isə yeni iş yerləri deməkdir. Təkcə son 8 ildə rayonda 28 min nəfərdən çox adam işlə təmin olunub. Turizmin inkişafı üçün də mühüm işlər görülüb. Bu məqsədlə tarixi yerlərə baxış keçirilib. Əsrlərin yadigarı olan "Zindan"da əsaslı şəkildə təmir-bərpa işləri aparılıb. Xəzərin ləpədöyən hissələrində "Qafqaz otel", "Palıdlı sahil" və bu kimi bir neçə istirahət-turizm obyektləri yaradılıb. 10 il bundan qabaq Cənubun bu böyük şəhərində gecələmək üçün yer çox çətin tapılırdı. Odur ki, müxtəlif nazirliklərdən, baş idarələrdən Lənkərana gələn qonaqlar bunun üçün qonşu Masallı rayonuna getməli olurdular. Belə hallar indi yalnız yaddaşlarda qalmışdır. Hazırda Lənkəran şəhərində, rayonun müxtəlif yerlərində beynəlxalq səviyyəli mehmanxanalar fəaliyyət göstərir. Bunlar son illər Lənkəranda həyata keçirilən tikinti-quruculuq işlərinin yalnız cüzi bir hissəsidir. Həyata keçirilən tədbirlər isə hər ay, hər gün öz bəhrəsini verir. Şəhərin, eyni zamanda, qəsəbə və kəndlərin siması dəyişir, adamların yaşayış tərzi yaxşılaşır. Yaraşıqlı fərdi evlərin, şəxsi avtomobillərin sayı nəinki ilbəil, aybaay, günbəgün çoxalır. Bu gün əhalinin elektrik enerjisi sarıdan heç bir problemi yoxdur. İndi rayon əhalisi hər hansı müayinə və müalicə üçün paytaxt Bakıya və digər yerlərə üz tutmur. Müalicə Diaqnostika Mərkəzində hətta açıq ürək əməliyyatı aparılır.

Lənkəranda idmana xüsusi qayğı var. Gənclər asudə vaxtlarını mənalı keçirirlər. "Xəzər-Lənkəran" futbol klubu ölkə birinciliyində və kubok yarışlarında uğurla çıxış edir. Hər bir lənkəranlı öz sevimli komandasına cani-dildən azarkeşlik edir, onu qələbələrə ruhlandırır.

Regionun əhalisi hər həftə bir neçə dəfə Rusiyanın Sankt-Peterburq şəhərinə uçan təyyarənin xidmətindən istifadə edir. "Cənub TV" də əhalini bölgədə, habelə ölkədə, dünyada gedən yeniliklərlə tanış edir, maraqlı verilişlər nümayiş etdirir.

Hər bir lənkəranlı doğulub boya-başa çatdığı şəhəri sevir, onunla fəxr edir. Gecələri nur selinə bürünür bu şəhərin. Sakinləri yayın istili günlərində axşamlar park və xiyabanlara, dəniz kənarına çıxıb istirahət edirlər. Lənkərana gənclik şəhəri də demək olar. Buradakı Dövlət Universitetində, Humanitar Kollecdə, Tibb Texnikumunda respublikamızın, demək olar ki, bütün bölgələrindən olan tələbələr təhsil alırlar.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi kursunu böyük uğurla davam etdirən Prezident İlham Əliyev Lənkərana həmişə diqqət və qayğı göstərir. Ölkə rəhbəri 8 iyun 2012-ci il tarixdə "Lənkəran rayonunun sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair əlavə tədbirlər haqqında" sərəncam imzalamışdır. Sənəddə əsasən 40 min nəfər əhalinin yaşadığı 20 yaşayış məntəqəsini birləşdirən Lənkəran-Vilvan-Osaküçə-Türkəncil avtomobil yolunun tikintisi üçün ilkin olaraq 4 milyon manat vəsait ayrılır. Sərəncam rayon əhalisi, xüsusilə adları çəkilən kəndlərin sakinləri tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanmışdır.

Musarza Əzimov, Vilvan kənd sakini, rayon Veteranlar Şurasının sədri:

- Uzun müddətdən bəri yolumuz bərbad vəziyyətdə idi. Bu yolun üstündə yerləşən üç kəndin əhalisi bu sarıdan əziyyət çəkirdi. Çala-çuxurlu yolla rayon mərkəzinə gedib-gəlmək problemə çevrilmişdi. Sürücülər də maşınlarını belə yolda sürmək istəmirdilər. Lakin biz ümidli idik ki, məsələ ilə bağlı tədbir görüləcək. İki il bundan əvvəl Astara-Bala Şahağacı yolunun yenidən çəkilməsi özü-özlüyündə deyirdi ki, yaxın vaxtlarda bizim də yolumuz qaydasına salınacaq. Həmin gün artıq gəlib çatıb. Yol çəkmək, körpü salmaq dədə-babadan xeyirxah iş sayılıb. Bunu edənlər həm Allah, həm də camaat tərəfindən uca tutulub.

Ağsaqqal M.Əzimovun bu sözlərini 20 yaşayış məntəqəsində yaşayan 40 min nəfərin ürəyindəki arzu, istəyin əks-sədası kimi də başa düşmək olar.

Hazırda Lənkəran şəhərində 2 mühüm layihə həyata keçirilir. Onlardan biri şəhərin su-kanalizasiya sisteminin yenidən qurulması, digəri isə qazlaşdırılmasıdır. Keçən əsrin 70-ci illərində çəkilən dəmir su boruları istismar müddətini başa vurduğu, korroziyaya uğradığı üçün tez-tez sıradan çıxır. Digər tərəfdən, yerüstü çəkilən xətt şəhər əhalisinin yalnız 20 faizini içməli su ilə təmin edir. Əhalinin 80 faizi isə özləri qazdırdıqları quyu suyundan istifadə edir. Yeni layihə başa çatdıqdan sonra Lənkəran şəhərinin su problemi aradan qalxacaq.

Su-kanalizasiya xətlərinin çəkilişini "Azərsu" ASC-nin sifarişi ilə "Hidrolotos" MMC həyata keçirir. Layihənin rəhbəri türkiyəli inşaatçı mühəndis Erol Qaragüldür. Mütəxəssisin dediklərindən aydın olur ki, layihənin icrasına keçən ilin avqust ayında başlanılmışdır. Layihə əhalinin artım proqnozu ilə həyata keçirilir. 710 millimetrlik iki yanaşı polietilen boru ilə yerin altı ilə şəhər ərazisinə su xətti çəkilir. Ümumi uzunluğu 12 kilometr olan su xətti mənbəyini Xanbulançay Su Dəryaçasından götürür. Məlumat üçün deyək ki, dəryaçanın ümumi sahəsi 246 hektar, dərinliyi 74 metrdir. Dağlardakı bulaqlardan və çaylardan buraya toplanan su ekoloji cəhətdən təmizdir. Dəryaça Lənkəran şəhəri səthindən 50 metr hündürlükdə yerləşdiyi üçün su öz axarı ilə lazımi təzyiqdə gələcək. Şəhər daxilində uzunluğu 256 kilometr olan müxtəlif diametrli polietilen borularla su xətti çəkliləcək. Küçələrdə yanğına qarşı mübarizə üçün siyirtmələr qoyulacaq. Xanbulançaydan gələn xəttin üstündə yerləşən kəndlər də yeni xətdən istifadə edə biləcəklər.

Müasir şəhəri kanalizasiyasız təsəvvür etmək çətindir. Lənkəranın kanalizasiya sistemi isə artıq istismara yaramır. Dənizin səviyyəsinin artması da bu sahədə müəyyən problemlər yaradır, çirkli suları təmizləyən qurğular da fiziki və mənəvi cəhətdən köhnədir. Bunun üçün şəhərin kanalizasiya sistemi yenidən qurulur. 250 kilometr uzunluğunda kanalizasiya xətti çəkiləcək. Relyef nəzərə alınmaqla şəhərin aşağı hissəsində, Lənkəran çayı yaxınlığında nasos stansiyası olacaq, burada beton borulara toplanan çirkli sular Göyşaban kəndində tikilməkdə olan təmizləyici qurğuya vurulacaq. Əsas proses elə burada gedəcək. Quraşdırılacaq xüsusi qurğular vasitəsilə çirkli su tərkibindəki qum, yağ ayrıldıqdan sonra hovuzlarda havalandırılacaq, zərərli maddələr neytrallaşdırıldıqdan sonra nasoslarla dənizə axıdılacaq. Təmizləyici qurğuların əksəriyyəti qardaş Türkiyədən gətirilib.

Güclü yağışlar zamanı şəhərin bəzi küçələrinin, həyətlərinin su altında qalması da insanların işini çətinləşdirir. Odur ki, qrunt sularının dənizə axıdılması ilə bağlı tədbir görülməsi nəzərdə tutulub.

Rayonun qazlaşdırılması sahəsində də sürətli iş gedir. "Azəriqaz" İstehsalat Birliyinin sifarişi ilə 3 təşkilat - Azərbaycan Elm-İstehsalat Birliyi, "Azsantexplast" və "Alp-210" MMC-lər bu mühüm işin öhdəsindən gəlməyə çalışır. Onların kifayət qədər texnikası, materialı, işçi qüvvəsi var. İndiyə kimi Lənkəran və Liman şəhərləri, habelə 8 kənd təbii qaz alırdı. Gələn ilin oktyabr ayına kimi daha 93 yaşayış məntəqəsində yaşayan 44 min abonentin hamısı "mavi yanacaq"la təchiz ediləcək. Hazırda İstisu, Hirkan və Gərmətük qəsəbələrində, Boladi, Girdəni, Osaküçə, Havrava, Kosalar, Bala-Şürük, Burcəli, Xanbulan kəndlərində, Lənkəran şəhərinin cənub hissəsində qızğın iş gedir. Yeraltı daşıyıcı xətlər polietilen, məhəllədaxili xətlər dəmir borularla çəkilir. Təxminən 15-20 evə 1 siyirtmə, hər evə isə fərdi qaydada qaztənzimləyici qurğu və sayğac qoyulur.

Bu gün Xarxatan kəndində 360, Hirkan qəsəbəsində 480, Şilavar kəndində 220, Vilvan kəndində 640 şagirdlik yeni məktəb binaları tikilir. Eyni zamanda, bu il Bəliton kəndində 220 şagirdlik məktəbin, Lənkəran şəhərində 100 yerlik uşaq bağçasının, 24 mənzilli yaşayış evinin inşası nəzərdə tutulmuşdur. Yeni çəkilməkdə olan Ələt-Astara magistral şose yolu Bakı ilə Lənkəran arasındakı məsafəni xeyli qısaldacaq.

Şəhər icra hakimiyyətinin başçısı Taleh Qaraşov mütəmadi olaraq qəsəbə və kəndlərdə əhali ilə səyyar görüşlər keçirir, qaldırılan hər bir məsələyə həssalıqla yanaşaraq onların yerindəcə həll edilməsi üçün tədbirlər görür. Çünki bu cənub şəhərində həllini gözləyən bir çox problemlər hələ də qalır. 20 qəzalı məktəbin, belə vəziyyətdə olan 27 uşaq bağçasının, narkoloji və onkoloji xəstəxanaların, utilizasiya zavodunun, Lənkəran Dövlət Universiteti üçün tələbə şəhərciyinin tikilməsinə, şəhər Mədəniyyət evinin, Şahmat məktəbinin, 56 çoxmərtəbəli yaşayış və ictimai binaların, Mərkəzi Rayon Xəstəxanasının əsaslı təmirinə, 11 dağ kəndinə gedən yolların, köhnəlmiş elektrik xətlərinin yenidən qurulmasına, transformatorların dəyişdirilməsinə böyük ehtiyac var.

* * *

Havanın isti olmasını nəzərə alıb geriyə hər cür rahatlığı olan Astara-Bakı elektrik qatarı ilə qayıtmağı qərara aldıq. Maşına əyləşib şəhər dəmir yolu vağzalına sürməyi xahiş etdik. Radioda şən bir nəğmə eşidilirdi. Oxuyan Gülağa Məmmədov idi:

Ey barlı, bağçalı yamyaşıl şəhər,

Hər səhər salamlar səni göy Xəzər.

Olduqca nübarın, gəlir dostların,

Açırlar süfrəni, anırlar səni.

Dağların başbaşadır, Çayların tamaşadır,

Sağ ol Lənkəran, var ol Lənkəran.

Seyran CAVADOV

Azərbaycan.- 2012.- 29 iyun.- S. 10.