İşıqlı əməllərin əbədiliyi

Həsən Bəy Zərdabi - 170

Həsən bəy Zərdabinin 170 illik yubileyinin dövlət səviyyəsində keçirilməsilə əlaqədar Prezident İlham Əliyevin imzaladığı sərəncamda deyilir: "Azərbaycanda sosial-mədəni həyatın on doqquzuncu əsrin ikinci yarısından etibarən sürətli canlanmasında və ictimai fikrin maarifçi - demokratik ideyalarla zənginləşməsində Həsən bəy Zərdabinin müstəsna xidmətləri vardır. Zərdabi yaradıcısı, təşkilatçısı və redaktoru olduğu "Əkinçi" qəzetini doğma ana dilində nəşr etdirməklə milli mətbuatın bünövrəsini qoymuş, dövrünün ziyalılarını bu qəzet ətrafında birləşdirərək taleyüklü mühüm vəzifələrin uğurla həyata keçirilməsində misilsiz rol oynamışdır".

Öz fəaliyyəti ilə xalqımızın mədəni-ictimai fikir tarixinə dəyərli töhfələr bağışlayan Həsən bəy Zərdabinin məziyyətləri haqqında unudulmaz ədibimiz Abdulla Şaiqin söylədikləri bu cəfakeş mətbuat xadiminin portretini dolğun naxışlayır: "Həsən bəy ağır, ciddi, çalışqan, doğruluq sevən, sözünə sadiq, əyilmək bilməyən saf, təmiz bir insan idi". Məlumdur ki, XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan maarifi və mədəniyyətində baş verən bir sıra mühüm yeniliklər məhz Həsən bəy Zərdabinin adı və ictimai fəaliyyəti ilə bağlıdır. "Həsən bəy Azərbaycanda milli mətbuatın banisi olmuş, yorulmadan Azərbaycan maarifini inkişaf etdirməyə, müasirləşdirməyə çalışmış və öz zamanında elmin bütün nailiyyətlərinin, xüsusən, təbiət elmlərinin təbliğatçısı olmuşdur" (Məmməd Cəfər).

Xalqının işıqlı gələcəyi üçün ömrünü odlara tapşıran, bu yolda ən çətin döngələrdən min bir əziyyətlə keçən Həsən bəy Zərdabi əsl fədai və millət aşiqi idi. Xalqının maariflənməsi naminə seçdiyi mübarizə yolu onun adını bir çox sahələrdə ilkinlər sırasına yazdı. O, elə bir həyat yaşadı ki, ətrafını bürümüş zülmətdə işıqlı əməlləri ilə şimşək kimi çaxsa da, ömrü bir anlıq yox, illərlə ölçüldü. Bu gün də həmin işığın şöləsi mətbuatımızın yol göstəricisidir. Zahirən zərif vücudlu bir insanın köksündə böyük arzular çırpınırdı. O dövrün sərt qanunları, eləcə də amansız cəfaları, təhqirləri, maneələri və böhtanlarının ardıcıl hücumları qarşısında Həsən bəy Zərdabinin tab gətirə bilməsinə, dözməsinə, səbir və mətanətlə məqsədini gerçəkləşdirməsinə heyrət etməyə bilmirsən.

Həsən bəy Zərdabi 1842-ci ilin iyun ayında Göyçay qəzasının Zərdab kəndində anadan olub. 1861-ci ildə Tiflisdəki qəza gimnaziyasını bitirən gənc hələ çox erkən dərk etmişdi ki, o, bu dünyaya təkcə yaşamaq üçün gəlməyib. Doğma millətini düçar olduğu bir çox bəladan, əzilməkdən, geridə qalmaqdan xilas edənlərdən biri olmalıdır. Bu nicatın yolu isə xalqın maariflənməsində idi. Yalnız bu yolla milləti savadsızlıqdan qurtarmaq mümkün olardı. Əlbəttə, Həsən bəy Zərdabinin göstərdiyi fəaliyyətin və fədakarlığın istiqamətləri müxtəlifdir. Bir çox sahələrdə ona ilkin demək olar. Moskva Universitetində fizika-riyaziyyat fakültəsinin təbiət şöbəsini bitirən (1865) ilk azərbaycanlı idi. Bir müddət Tiflisdə, Bakı quberniyasında, Quba məhkəməsində işləmişdi. 1869-cu ildə Bakı Realnı Gimnaziyasına təbiət və tarix müəllimi təyin olunmuşdu. Harada və hansı vəzifədə çalışmasından asılı olmayaraq Həsən bəy Zərdabinin birinci amalı vicdanına sadiqlik, xalqına xidmət, ədalətsizliklərdən əziyyət çəkən insanlara əl tutmaq, onları çar məmurlarının özbaşınalıqlarından xilas etmək idi. Bir fakt da maraqlıdır ki, onun bu fədakarlığı heç də həmişə rəğbətlə qarşılanmayıb. Əgər sadə xalq Həsən bəyin simasında özünə yaxın, dərdinə həmdəm, nəcib bir insan tapmışdısa, çar üsul-idarəsi azərbaycanlı ziyalının bu cür fəaliyyətini nəinki bəyənmir, hətta onu tez-tez tutduğu vəzifədən kənarlaşdırırdı.

Gecə-gündüz xalqının sabahı barədə düşünən və müxtəlif çıxış yolları axtaran Həsən bəy Zərdabi əqidə dostları Nəcəf bəy Vəzirov və Əsgərağa Gorani ilə birlikdə 1873-cü il martın 10-da Mirzə Fətəli Axundovun "Lənkəran xanının vəziri" komediyasının tamaşaya qoyulmasında böyük cəfakeşlik göstərdi. Bununla da, Azərbaycanda yaradılan ilk milli teatrın tarixi bioqrafiyasına bu nəcib insanın da adı yazıldı. Məhz Həsən bəy Zərdabinin xahişi ilə Hacı Zeynalabdin Tağıyev Bakıda ilk teatr binasını tikdirdi.

Tədqiqatçıların araşdırmalarından məlum olur ki, Həsən bəy Zərdabi qapı-qapı gəzərək köhnə fikirli insanlara anlatmağa çalışırdı ki, öz övladlarını mütləq oxutsunlar. Yumşaq və təsirli danışığı ilə soydaşlarını inandırmağı bacaran Həsən bəy Zərdabi bəzən ciddi müqavimətlə rastlaşırdı. Belə məqamda ağıllı və məntiqi sözləri köməyə yetirdi. Deyirlər ki, hətta bir dəmirçi şikayət edərək "Pulum, varım yoxdur, necə oxudum uşağımı?" soruşmuşdu. Həsən bəy də təmkinini pozmadan özünəməxsus şəkildə aramla deyib: "Zindanını, çəkicini sat, amma balanı oxut". Deyilənə görə, sonralar həmin dəmirçinin oğlu çox məşhur həkim olub.

Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən başlanan maarifçilik ideyaları əsrin sonlarına doğru Nəcəf bəy Vəzirov, Həsən bəy Zərdabi, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Sultan Məcid Qənizadə və onlarla başqaları tərəfindən davam etdirildi. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatında üç mühüm hadisə baş verdi: 1873-cü ilin martında Bakıda ilk dəfə olaraq peşəkar teatrın pərdəsi qaldırıldı. 1875-ci ilin aprelində ana dilində ilk qəzetin, "Əkinçi"nin nömrəsi işıq üzü gördü. 1877-ci ildə yeni tipli ilk rus-müsəlman məktəbi yaradıldı. Tariximizə qızıl hərflərlə yazılan bu üç mədəni hadisənin yaradıcılarından ilkini məhz Həsən bəy Zərdabi idi.

Zahirən sakit təsir bağışlayan Həsən bəy Zərdabi təbiətən çox narahat insan olub. Ən böyük arzusu idi ki, xalq tamamilə maariflənsin, tərəqqi yoluna düşsün. Özü deyərdi: "Nə etməli? Hər kəsi çağırıram, gəlmir, göstərirəm, görmür, deyirəm, eşitmir. Axırda gördüm ki, onları haraylayıb çağırmaqdan başqa əlac yoxdur. Olmaz ki, mənim sözümü eşidənlərdən heç biri qanan olmasın. Necə ki bir bulağın suyunun altına nə qədər bərk daş qoysaq, bir neçə il sonra o, su tökülməkdən bərk daşı əridib deşər. Qəzet çıxarmaqdan başqa bir qeyri-əlac yoxdur ki, kağızın üstə yazılmış sözlər qapı-pəncərələrdən o iman mənzillərinə çata bilsin. Sonra düşmənin düşmənliyi, dostun dostluğu və dost göstərən doğru yolun doğruluğu aşkar olar".

Bu inadla, bu istəklə də böyük maarifpərvər Həsən bəy Zərdabi 1875-ci il iyulun 22-də "Əkinçi" qəzetinin nəşrinə nail oldu. Bununla da, milli mətbuatın əsası qoyuldu. Bu gün fərəh və iftixarla deyirik ki, Azərbaycan milli mətbuatının tarixi 1875-ci ildə "Əkinçi" qəzeti ilə başlayır. Həsən bəyin min bir əziyyətlə yarada bildiyi bu qəzetin meydana çıxması bir neçə cəhətdən əlamətdardır. Mütəxəssislər bu qənaətə gəlirlər ki, Azərbaycan jurnalistikası tarixində məhz ilk dəfə olaraq Həsən bəy Zərdabi nəşr etdiyi qəzetin timsalında mətbuata kütləvi informasiya vasitəsi, maarifçiliyin əsası, ictimai-siyasi şüurun formalaşması faktı kimi yanaşıb. Unudulmaz mətbuat xadiminin fikirləri bu gün də jurnalistikamız üçün meyardır: "Hər bir vilayətin qəzeti gərək o vilayətin aynası olsun".

"Əkinçi" Bakıda çap olunsa da, tezliklə dünya müsəlmanlarının sevimli qəzetinə çevrildi. Bu qəzeti Dağıstanda, Volqaboyu, Mərkəzi Asiya və Sibirdə oxuyurdular. Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanım Məlikova-Abayeva öz xatirələrində yazırdı: "Qəzet Rusiyadakı bütün müsəlmanları yerindən tərpətmişdi. O, bir elektrik cərəyanı kimi bütün müsəlman aləminin içərisindən keçmişdi... Qəzetin ilk abunəçiləri, onu birincilər sırasında salamlayanlar Omskdan, Tümendən, Sistopoldan olan sibirlilər, Orenburq, Ufa, Volqaboyu tatarları idilər".

Beləliklə, "Əkinçi"nin xoş sorağı Avropanın bir çox ölkələrinə gedib çıxmışdı. İngiltərədən, Fransadan, Almaniyadan Zərdabinin ünvanına məktublar gəlirdi. Bütün məktublarda bir cümlə tez-tez işlənirdi: "Sizin enerjinizə, mənəvi gücünüzə heyranıq. Xalqınızı nə qədər ürəkdən sevirsiniz".

"Əkinçi"nin mövzuları da rəngarəng idi. İlk növbədə, məhz bu qəzetin səhifəsində demokratik ruhlu fikirlər öz əksini tapdı. Din pərdəsi altında insanları cəhalətə, geriliyə çəkənlər ciddi tənqid atəşinə tutuldu. Zərdabi bütün qələbələri ancaq tərəqqidə görürdü. Bu səbəbdən də məqalələrinin əksəriyyətində həmfikirlərini bu yolda mübarizə aparmağa səsləyirdi: "Bizim zəmanə tərəqqi zəmanəsidir və tərəqqi etməyən taifə günü-gündən tənəzzül edib axırda puç olacaq, ona binaən bizim şüəra qardaşlarımızdan ki onlar əlhət xalqın gözçüsüdürlər, iltimas edirik, təqazayi-zəmanəyə müvafiq, xəlqin gözünü açmağa səy etsinlər".

"Əkinçi"nin həyata gəlməsi milli təfəkkürlü ziyalılar nəslinin yetişməsində və çəkici bir zindana vurmasında böyük tarixi xidmətlər göstərdi. Əlimərdan bəy Topçubaşov Həsən bəy Zərdabi ilə bağlı qələmə aldığı xatirələrində onun xidmətini yüksək dəyərləndirərək bildirirdi ki, millətin xoş sabahını ancaq və ancaq tərəqqidə görən bu cəfakeş qələm sahibi ağır zərbələrin önündə, əslində, təkbaşına dayanmışdı. Onun xidmətləri çox misilsiz olub. Dəstəkləyənləri, sevənləri, rəğbət göstərənləri olsa da, mübarizə meydanında, savaş anında Həsən bəy Zərdabi yalnız öz gücünə, öz daxili enerjisinə söykənirdi.

Bütün bunlara baxmayaraq mətbuat qurucusunu dəstəkləyən "Əkinçi"lər də yetişirdi. Milli dramaturgiyamızın əsasını qoyan Mirzə Fətəli Axundzadə, ilk şeirləri milli mətbuatımızın səhifələrində dərc edilən Seyid Əzim Şirvani, Həsən bəy Zərdabini böyük rəğbətlə dəstəkləyən Nəcəf bəy Vəzirov, vaxtilə bu unudulmaz naşirin şagirdi olmuş, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında misilsiz xidmətlər göstərən Əsgər ağa Gorani, qəzetdə tez-tez imzası görünən Ələkbəri Heydəri, Məmmədtağı Əlizadə Şirvani, Əlimədət Abdullazadə, Məmnun Əlqədari, Ələkbər Elmizadə milli özünüdərk və maarifçilik xəttini həyata keçirən "Əkinçi"nin müəllifləri idilər.

Zərdabinin min bir əziyyətlə nəşr etdirdiyi, cəmi 56 sayı işıq üzü görən "Əkinçi" iki ildən sonra bağlandı. Amma onun məramı, məqsədi 137 ildir yaşamaqdadır.

Həsən bəy Zərdabinin arzuları sinəsində bulaq kimi qaynayırdı. Yolunu bir tərəfdən bağlasalar da, başqa bir istiqamətdə fəaliyyətini davam etdirərək bütün varlığı ilə doğma millətinə sədaqətini sübuta yetirirdi. Onun ən ümdə arzularından biri də Azərbaycan qadınlarının maariflənməsi, təhsili idi. O, həyat yoldaşı Hənifə xanım Məlikova ilə birlikdə bu yöndə əsl cəfakeşlik göstərirdi. Hənifə xanım Zərdabinin təkcə həyat yoldaşı deyil, həm də əqidə və məslək dostu idi. O, Həsən bəyin arzularının çiçək açmasında, demək olar ki, analoqu olmayan bir cəfakeşlik göstərirdi. O, çətin dövrdə öz mənzilində məktəb açaraq yaşlılara dərs demiş, Bakıda qadın cəmiyyətinin yaradıcılarından biri olmuşdur. Xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi himayəsi ilə 1901-ci ildə Bakıda azərbaycanlı qızlar üçün açılan ilk məktəbin yaranmasında Həsən bəyin də əməyi olub. Maraqlıdır ki, Hənifə xanım Məlikova həm bu ilk müsəlman qız məktəbinin, həm də şəhər Dövlət 1-ci Rus-Tatar Qız Məktəbinin müdiri işləmişdir.

Bu da acı bir faktdır ki, heç bir işdə, fəaliyyətdə Həsən bəyin axıradək çalışmasına imkan verilməyib. Sanki onun bir yerdə uzun müddət işləməsindən qorxublar. Bütün təzyiqlərə baxmayaraq Həsən bəy Zərdabini həmişə sayıb-seçiblər. Ondan çəkinə-çəkinə, ondan imtina edə-edə, həm də Həsən bəylə hesablaşmaq məcburiyyətində qalıblar. Bakı Şəhər Dumasının üzvü idi. Xalqın maariflənməsinə gecə-gündüz çalışırdı. 1906-cı ildə Bakıda Azərbaycan Müəllimlərinin I Qurultayının keçirilməsində yaxından iştirak etmişdi.

Cəmi 65 il ömür sürmüş Həsən bəy Zərdabi 28 noyabr 1907-ci ildə Bakı şəhərində vəfat etmişdir. Fəxri xiyabanda dəfn edilmiş milli mətbuatımızın banisi bu gün öz ardıcıllarının əməllərində yaşamaqdadır. Bir fərəhli məqamı da qeyd edək ki, uzun illər Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsinə daxil olan gənclər bu dahinin məzarını ziyarət edərək həyatda onun kimi olmağa, yaşamağa, fəaliyyət göstərməyə and içərdilər. Bu ənənənin indi də davam etməsi vacibdir. Çünki heç ola bilməz ki, minlərin içindən bir Zərdabi göyərməsin...

O, xalq səadəti yolunda çarpışan, milləti üçün yaşayıb-yaradan demokrat bir alim və mətbuat xadimi olmuşdur. Xalqını fəlakətə sürükləyən adamlara qarşı isə yazılarının birində öz münasibətini belə bildirmişdir: "Biz müsəlmanlarıq. Ac qurd kimi bir-birimizi yemək qəsdində olub, "el, cəmiyyət üçün ağlayan gözdən olar" məsələmizin təriqi ilə dolanırıq".

Vətən üçün yaşayan və çalışan Zərdabi isə ömrünün sonuna qədər "xalq üçün ağladı," millətin gələcəyi naminə çalışdı.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2012.- 30 iyun.- S. 10.