Müstəqil
varlığımızın gələcəyi və milli
humanitariya: çağırışlar, cavablar
Azərbaycan 2020: təklif edirəm
Müstəqillik əldə ediləndən sonra ilk dəfə gələcəyimizə dair ümumxalq müzakirələri başlanmışdır. Onun təkanverici səbəbi isə Prezident sərəncamıdır. "Azərbaycan-2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyası dövlətimizin yeni keyfiyyət mərhələsinə keçid almasını təmin edəcəkdir. Sərəncamda başlıca ideyalar ən qısa şəkildə deyilsə belə səslənir: ölkə yeni gələcək inkişafa keçid almaq ərəfəsindədir və bu ideyaların kapitallaşması üçün yaxın 8 il sınaq dövrü kimi seçilmişdir.
Dövlət başçısının bu sərəncamda imzası - Azərbaycanın rəsmi olaraq yeni, innovasiyalı strategiyanı qəbul etməsi, yaxın perspektivdə inkişafın təbii resurslara əsaslanan formasından intellektual resurslara keçidin təmin edilməsi deməkdir. Dövlət başçısının yüksək texnologiyalı və innovasiyalı cəmiyyət quruculuğu ilə qabaqcıl ölkələr səviyyəsinə çatmağı bəyan edən kursu, öz növbəsində, humanitar elmi-intellektual elitanın islahatların önündə getməyi, əməli və real dəstək verməsini tələb edir.Go Front-end
Yeniliyin fəlsəfəsi belədir ki, yalnız gələcək məqsədlərin irəli sürülməsi, onların gerçəkləşdirilməsi, yeni layihələrin həyata keçirildiyi şəraitdə yeniləşmək mümkündür. Əgər miqyaslı ümummilli inkişaf strategiyaları, layihələr, dövlət proqramları, yoxdursa, deməli, yeni mərhələyə keçiddən söhbət gedə bilməz.
Müstəqil Azərbaycanın inkişaf tarixinin ən mühüm yekunlarından biri də budur ki, siyasi liderlər davamlı olaraq həm dövlətimizin müstəqil varlığını qüdrətli edən siyasətin strateji təşəbbüskarı, həm də ümummilli layihələrin reallaşmasının təminatçısı olduğunu sübut edir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2011-ci il 29 noyabr tarixində ölkəmizin gələcək inkişafının əsaslarını müəyyən edəcək "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasının hazırlanması haqda sərəncam imzalamışdır. Sərəncamdan sonra "dəyirmi masa" təşkil edilmiş, ölkə ictimaiyyətinin fikir mübadiləsi və müzakirələri keçirilmişdir.
Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasının hazırlanması barədə" Prezident İlham Əliyevin sərəncamını şərh edərkən bu sahənin qarşısında duran əsas məsələlər barədə demişdir: "Təhsilin, səhiyyənin, humanitar sahələrin inkişafı, insan amilinin yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdırılması, Azərbaycan xalqının bilik və bacarıqlarının səmərəli tətbiqi mexanizmlərinin qurulması, qloballaşmanın üstünlüklərindən yararlanan önləyici inkişaf modelinə keçidin təmin edilməsi də əsas istiqamətlərdəndir".
Hazırda həm ölkəmizdə, həm də bütün dünyada yaxın və uzaq gələcəyin ən müxtəlif - nikbin və bədbin, real və qeyri-real ssenariləri gündəmin əsas mövzularını təşkil edir. Gələcəyin modeli - mümkün gələcəyin reallığa ən yaxın ifadəsi, təsviridir. Gələcəyin arzu olunan, məqsədəuyğun obrazına və gerçəkliyə çevrilməsi yollarına dair təsəvvürlər ortaq modeldə birləşərək perspektivlərin ümumi mənzərəsini yaradır.
Xüsusilə də son illər ərzində milli quruculuq və islahatların sistemli, düşünülmüş və strateji xarakter daşıması vurğulanmalıdır. Uzunmüddətli strateji planlaşdırmaya və proqnozlara əsaslanan bu siyasət Azərbaycanı digər postsovet ölkələrindən fərqləndirən cəhətdir və son illər ərzində Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən məqsədyönlü siyasi fəaliyyətin əyani sübutudur.
İnkişaf Konsepsiyasının hazırlanması barədə sərəncam - ölkəmizin yaxın gələcək üçün ictimai-siyasi, iqtisadi inkişaf strategiyasının müəyyən edilməsini əks etdirən və müstəqillik dövründə bu qəbildən olan ilk rəsmi dövlət sənədidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, xronoloji çərçivələrin aydın göstərilməsi ilə yanaşı, sərəncam mahiyyətcə dövlətçiliyimizin qarşısında duran daha geniş vəzifələri - XXI əsrdə inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə çatmaq, güclü dövlət qurmaq və yüksək rifah təmin etməyə yönəlmiş siyasətin tərkib hissəsidir. Qısa demək olarsa, bundan sonra gerçəkləşdirilə biləcək vəzifələrin və veriləcək bütün qərarların doktrinal, nəzəri əsasıdır. Yeni yüzillikdə milli müstəqil varlığımızın daha güclü, əbədi olmasının konseptual əsasıdır.
Sovetlər imperiyasının dağılmasını təhlil edərkən məşhur siyasətçi Z.Bjezinski başlıca səbəb kimi bu dövlətin "varlıq konsepsiyasına" malik olmamasını göstərmişdi.
Hazırda dünya ölkələrində yaxın və uzaq gələcəyin ən müxtəlif - nikbin və bədbin, real və utopik, esxatoloji ssenariləri fəal müzakirə edilir.
Azərbaycanın da öz inkişaf modelini təkmilləşdirmək və daim yeniləşdirmək yönündə axtarışları davam edir. Çünki dünya sürəkli surətdə dəyişir və mürəkkəbləşir. Strateji planlaşdırma müasir dövrdə öz rəqabətə davamlılığını təmin etmək istəyən qabaqcıl dövlətlər tərəfindən geniş istifadə edilir. Strategiya ehkamlara çevrilməyib, dövlətçiliyin inkişafının çevik vasitəsi kimi çıxış etməli, daxili və xarici əhatənin dəyişən reallıqları nəzərə alınmaqla onlara daimi düzəlişlər edilməlidir. Zamana adekvat olan inkişaf strategiyasının hazırlanması üçün mövcud siyasi və iqtisadi, sosial-mədəni proseslərin, dünya inkişafının meyillərinin, çağırışlarının dərk edilməsi vacibdir. Son 50 ildə dəyişən dünyada milli dövlətin statusu və rolunun azalmasına dair verilən proqnozlara baxmayaraq, bu gün də milli dövlət dünya birliyinin aparıcı subyekti olaraq qalır. Dövlətlərarası münasibətlərdə məhz belə ssenarilərin reallaşmasına yönəlmiş rəqabət isə, öz növbəsində, yaşadığımız ən yeni tarixin təkanverici amili kimi çıxış edir.
Gələcəyi hədəfə
alan ümummilli lider siyasəti yaşayır və inkişaf
edir
Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin bərpasının ilk illərində xalqımız gələcəyimizin necə olmasına dair geniş müzakirələrin aparılmasına imkan tapa bilməmişdir. Qarşıda fövqəladə dərəcədə çətin məsələlər dururdu. Paradoks onda idi ki, bütün bu məsələlərin hamısını eyni vaxtda həll etmək tələb edilirdi. Müstəqilliyin ilk illərində transmilli korporasiyaların, beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının, xammal ixracatçılarının, bir sözlə, Azərbaycana sərmayə qoyuluşunda marağı olan tərəflərin yeni iqtisadi sistemin qurulmasına cəlb edilməsi özü də strateji məsələ idi. Bu baxımdan Azərbaycanın siyasi müstəqilliyinə xidmət edən iqtisadiyyatının dirçəldilməsi və güclənməsi naminə müxtəlif təşkilatların baxışları və fəaliyyəti həssaslıqla nəzərə alınırdı. Lakin tarixi baxımdan qısa bir vaxt ərzində iqtisadi müstəqilliyimiz artıq həlledici amilə çevrildi və Azərbaycan öz taleyinin sahibi olduğunu qətiyyətlə bəyan etdi.
Ən böyük strategiya da, missiya da müstəqil ola bilmək qadirliyini sübut etmək, dünyaya göstərmək idi. Xalqın istəyi ilə hakimiyyətə gələn, Azərbaycan dövlətçiliyinin sükanını ələ alan ümummilli lider Heydər Əliyev mahir strateq, siyasət dahisi kimi bu missiyanı gerçəkləşdirdi. Strateji məqsədlərlə Ermənistan-Azərbaycan cəbhəsində ağır və üzücü müharibə dayandırılmış, qiyamın qarşısını almaqla bütövlükdə Azərbaycanda dövlətin sütunlarını möhkəmləndirmək üçün milli birliyi təmin etmək məqsədilə bütün qüvvələr işğal və təcavüzün dəf edilməsinə, daxili siyasi çəkişmə və vətəndaş qarşıdurmasının aradan qaldırılmasına yönəldilmişdi. Bütün bunları təmin etmək üçün atəşkəs sazişi və "Əsrin müqaviləsi" imzalandı. Heydər Əliyevin tarixi uzaqgörənliyinin və cəsarətinin nəticəsi olan saziş Azərbaycanın nəinki ilk neft strategiyasının, bütövlükdə milli quruculuq və dirçəliş strategiyasının başlanğıcı oldu.
Heydər Əliyev irsinin - intellektualizmin və strateji təfəkkürün yüksək keyfiyyətlərini özündə cəmləyən zəkanın böyük örnək və məktəb kimi öyrənilməsinin zəruriliyi təkcə bu faktla bitmir. Ölkəmizin müstəqilliyinin və dünya iqtisadiyyatına dərin inteqrasiyası proseslərinin hazırkı möhkəm təməli Heydər Əliyev tərəfindən həmin illərdə yaradılmış potensiala əsaslanır. Dünya birliyinə, Avropaya inteqrasiya kursu - bütün bunlar gələcəyin güclü Azərbaycanını yaratmaq strategiyasının həyati vacib həlqələri idi. Bütün bunlar ulu öndər Heydər Əliyevin qadir siyasətini ümummilli inkişaf strategiyası səviyyəsinə qaldırdı və qalibiyyətlərimizin başlıca səbəbinə çevirdi.
Suveren Azərbaycanın intellektual-elmi inkişaf strategiyasının təməli Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuşdur. Dövlətimizin siyasi müstəqilliyini onun elmi intellektual, mədəni intibahı ilə bir arada, tarixin və taleyin sınağında gerçəkləşdirə bilən şəxsiyyətin - Heydər Əliyevin həm dövlət öndəri, həm də, eyni zamanda, zəka öndəri olması bütün dünyada qəbul edilmiş tarixi həqiqətdir. Məhz bu səbəbdəndir ki, obyektiv elmi siyasətə əsaslanan əbədi, suveren Azərbaycan ideyası üzərində qurulan müstəqil vətənimiz tarixin heç bir dövründə Heydər Əliyev epoxasında olduğu qədər dünyada etiraf və təsdiq olunmamışdır. Məhz onun fədakar xidmətləri sayəsində Azərbaycan dünya siyasi xəritəsinə adını birdəfəlik həkk etmişdir.
İntellekt və zəkanın dünyada, xüsusilə də yeni qurulan Azərbaycan cəmiyyətində nələrə qadir olduğunu, ümummilli liderimizin necə dəyərləndirdiyini onun bütün həyatı, ictimai-siyasi fəaliyyəti sübut edir. İnnovasion yönümlü elm cəmiyyətinin formalaşması qanunauyğunluqlarını, yeni dövrün başlandığını bütün dünyada vurğulayan zəka sahibləri sırasında Heydər Əliyev birincilərdən olmuşdur. Onun elmə, intellektə münasibəti, milli elitanın formalaşdırılması istiqamətində göstərdiyi xidmətlər bu sahədə konkret məqsədləri, aydın hədəfləri necə müəyyən etməsi hələ çoxlu tədqiqatların mövzusu olacaqdır.
Qüdrətli Azərbaycanın qurulması, siyasi və iqtisadi sabitliyin təmin olunması kimi möhtəşəm vəzifənin hər şeydən əvvəl elmə və zəkaya əsaslanan siyasət əsasında həyata keçirilməsinə, bu istiqamətdə ölkənin malik olduğu intellektual potensialın səfərbər edilməsinə, insanların intellektual imkanlarına xüsusi dəyər verməsi Heydər Əliyevin fəaliyyətinin bütün dövrləri üçün səciyyəvi olmuşdur. Hələ sovet dövründə ölkə gənclərinin dünya elminin qabaqcıl nailiyyətlərinə yiyələnməsi üçün seçilmiş ali məktəblərə göndərilməsi bunu sübut edir. Dövlətçiliyin tarixində, müstəqillik salnaməsində dönüş nöqtəsi olan 1993-cü ildə yeni, suveren Azərbaycanın yaradılması üçün Bakıya qayıdan ümummilli liderin ilk görüşə ölkə alimlərindən, düşünən insanlardan, ziyalılardan başlaması hamının xatirindədir. Bu, əslində, hər bir inqilabi yeniliyin şüurlardan başladığına, insanın inam və intellektinin vəhdətinə əsaslandığına bəslənilən böyük ümiddən irəli gəlirdi. Bu görüş həm də cəmiyyətdə intellektin missiyasının və fəlsəfəsinin bilicisi olan tarixi şəxsiyyətin hansı zəkaya sahib olduğuna bir simvolik işarə idi. Ümummilli lider bununla da yaradılan yeni dövlətin bünövrəsinin elmi əsaslar üzərində qurulduğunu, zəka potensialına arxalandığını, insan resurslarını necə dəyərləndirdiyini nümayiş etdirdi. Onun elmə, təhsilə, mədəniyyətə, mənəviyyata göstərdiyi diqqət və qayğının kökündə, bunların milli qüdrətin və özünüdərk prosesinin ayrılmaz tərkib hissəsi olduğuna əminlik dururdu.
Bu qayğının kökündə insan amilinə, onun mədəni-elmi səviyyəsinə, intellektual imkanlarına dərin inam dururdu.
Heydər Əliyevi dövlət və siyasət öndəri səviyyəsinə ucaldan amil, onun nadir istedada, ensiklopedik biliyə, fəhm və intuisiyaya malik böyük strateq, həm də praqmatik olması öncə məhz zəka və düha sahibliyindən irəli gəlir. Onun elmə verdiyi dəyərin səbəblərini məhz burada, "zər qədrini zərgər bilər" xalq deyimində axtarmaq lazımdır. Təhsilin və elmin strateji istiqamətlər və dövlət siyasətinin ən mühüm məsələsi kimi bəyan edilməsi, ardıcıl quruculuq işləri bu gün öz konkret nəticələrini verir və verəcəkdir.
İnkişafın yeni mərhələsindən - 2003-cü ildən Azərbaycan dövlətçiliyi qazaınılan uğur və təməllərin üzərində strateji təşəbbüsü ələ keçirməyə nail olmuşdur. XXI əsrin gəlişi ilə strateji oriyentirlərin seçimi əsasında milli layihələrin müəyyən edilməsi və həyata keçirilməsi dövlət başçısının təşəbbüsü ilə ənənəyə çevrilmişdir. Bu o qədər də asan məsələ olmayıb, nəinki böyük məsuliyyət tələb edən vəzifədir, belə layihələrin ümumxalq müzakirəsinə təqdim edilməsi ilk növbədə tarixi nailiyyətdir. Çünki Azərbaycan xalqı bu sərəncamda əksini tapan yeni tarixi vəzifələri irəli sürmək üçün 20 illik müstəqil inkişaf yolunu qət etməli olub. Bu 20 illik zaman müddətini əksər postsovet dövlətləri keçib. Lakin daha keyfiyyətli inkişaf mərhələsinə adlamaq üçün qəbul edilən bu cür dövlət qərarları ətrafımıza baxanda yox dərəcəsindədir. Çünki dünya təcrübəsindən məlumdur ki, yeni gələcək yalnız fundamental tarixi nailiyyətlər üzərində qurula bilər. Azərbaycan məhz bu dövlətlər sırasındadır. Akademik Ramiz Mehdiyev bununla bağlı qeyd edir: "Mövcud çətinliklərə və geosiyasi mühitin incəliklərinə baxmayaraq, neft strategiyasının uğurla davam etdirilməsi Azərbaycanın iqtisadi suverenliyini təmin etdi, ölkə iqtisadiyyatının dinamik inkişafına təkan verdi. Öz növbəsində Azərbaycan Xəzər dənizinin enerji resurslarının istehsalı və emalını ilk olaraq xarici sərmayəçilər üçün açdı və bu gün ölkəmiz neft və qazını 7 istiqamət üzrə dünya bazarına çıxarır. Güclənən iqtisadiyyatımız müasir qloballaşma kontekstində uğurla idarə edilir. Nəticədə 2009-cu ildə Azərbaycan bazar iqtisadiyyatına keçidi başa vurdu. Ölkəmiz iqtisadi keçid dövrünü bitirərək yeni iqtisadi münasibətlər sisteminə qədəm qoydu. 90-cı illərin əvvəlində 500 milyon dollar olan dövlət büdcəmiz 2011-ci ildə 20 milyard dolları artıq keçmişdir. Dövlətin maliyyə imkanlarının artması, onun iqtisadi fəaliyyətini daha da genişləndirmiş, xarici ölkələrə sərmayə yatırmasına şərait yaratmışdır. Məhz bu fəaliyyətin nəticəsidir ki, ümumdaxili məhsul 2003-cü ildən 2011-ci ilə qədər 7 dəfə artmışdır".
Azərbaycan dövləti siyasi, sosial, mədəni-mənəvi sahələrdə yeni miqyaslı dəyişikliklər ərəfəsindədir. Bu, hər bir vətəndaşın və ya hər bir təşkilatın nəzərə almalı olduğu obyektiv reallıqdır. Dövlət başçısının sərəncamında qeyd etdiyi məsələlər miqyas baxımından epoxal məsələləri əhatə edir. Lakin sərəncamın imzalanmasından artıq yarım ilə yaxın vaxt keçir. İctimaiyyətşünaslarımız bu sahədə nə kimi baxışlarını təqdim edə bilmişlər? Milli humanitariyanın sosial-iqtisadi, mədəni, mənəvi, intellektual sferada resurs və potensialları səfərbər edilirmi?
Gələcək üçün
modellər çoxluğu
Yeni mərhələyə qədəm qoyuruq və ilk növbədə, onun necə gördüyümüzü təsəvvür və dərk etməliyik. Suallar isə kifayət qədərdir. Bizim dünyada tutduğumuz yer 8-10, 20 ildən sonra necə görünəcək? Hadisələrin gedişatını müşahidə edəcək, yoxsa oyun qaydalarının formalaşmasında iştirak edəcəyik?!
XXI yüzilin lider dövlətləri hansı mərhələlərdən keçmişlər, kapitalizm, sosializm, ənənəvi və müasir dövlət modelləri bir-birindən nə ilə fərqlənir? Bütün ölkələr üçün vahid "dövlət quruculuğu resepti" mövcud deyil. Elə isə hansı modellərdən bəhrələnmək daha məqbul hesab edilməlidir. Belə ki, qabaqcıl dövlətlər hər hansı yekcins inkişaf modelinə malik deyillər. ABŞ, İngiltərə, Almaniya, yaxud da Yaponiya hər biri spesifik inkişaf tarixinə malikdirlər. ABŞ-ı "böyük depressiyadan" çıxaran F.Ruzveltin "Yeni kursu" olub, yaxud Asiya möcüzəsi adlanan Asiya pələnglərinin inkişaf modeli var.
Azərbaycan da daxil olmaqla bütün dövlətləri birləşdirən bir anlayış var ki, bu da yaşanılan zamanın "postindustrial, qloballaşma və informasiya sivilizasiyası" mərhələsi adlanmasıdır. Bu nə klassik anlamlı kapitalizm, nə də imperializmdir.
Bütövlükdə hazırda qabaqcıl dövlətlərin malik olduğu və formalaşdırdığı inkişaf modellərini fərqləndirmək o qədər də mürəkkəb məsələ deyil və bu barədə kifayət qədər ədəbiyyat mövcuddur.
Söhbət qabaqcıl ölkələrdən getdikdə qeyd edək ki, "Böyük səkkizliyə" (G8) daxil olan, bu gün üçün inkişafin lokomotivləri hesab edilən, beynəlxalq məsələlərdə kifayət qədər həmrəy çıxış edən dövlətlər qrupunun modelləri var. Qloballaşmanın hegemonu və lideri kimi qəbul edilən bu dövlətlərin milli quruculuq təcrübəsi var.
Digər qrup ölkələr (məs.Avstriya, İsveç və s. kimi) dünya sistemində öz uğurlu yerini tapmış, əhalisinin yüksək həyat səviyyəsini təmin etmiş və daim inkişaf edən dövlətlər sırasındadırlar.
Üçüncü qrup ölkələr də
var ki, onlar nə
inkişafın liderləri, nə də onların ətrafında yer
alan ölkələr
sırasında deyillər. Bununla belə, öz mövqelərini
ardıcıl olaraq saxlamağa nail ola bilirlər. Sadalanan postmodern inkişaf modellərinin
hansı Azərbaycan üçün cəlbedici və məqbul
ola bilər? Təbii ki, müzakirə
mövzusu olarsa, əksəriyyət birinci qrupda olmağa
üstünlük verərdi. Birinci qrup ölkələr
sırasında heç kim bizi "səbirsizliklə
qoynunu açıb" gözləmir, digərlərini isə
Azərbaycan öz hədəfi kimi müəyyən etməmişdir.
Öz əhalisinə layiqli həyat təmin edə bilən
ikinci qrup ölkələrin modeli də çoxları
üçün müzakirə predmeti ola
bilər.
Lakin məsələ
ilk baxışda göründüyü qədər asan deyil!
Qlobal
maliyyə böhranının qərq etdiyi birinci qrup ölkələrlə
müqayisədə
böhran dövründə də inkişaf templərini
saxlayan və hətta artımı təmin edə bilən Azərbaycan
kimi dövlətlər var. Yaxud qeyd edilən modellərin
heç birini yararlı hesab etməyən Çin inkişaf
modeli mövcuddur.
Deməli, qabaqcıl ölkələrin inkişaf modellərindən
bəhrələnmə məsələsinə gəldikdə
çoxsaylı amillərin dərin təhlili belə bir nəticəyə
gəlməyə əsas verir ki, Azərbaycanın müstəqillik
illərində yaratdığı və böhran
dövrünün sınaqlarından çıxmağa imkan
verən öz modelinin daha da inkişaf etdirilməsi əsas məsələdir. Məsələ
qabaqcıl və müsbət hesab edilən nə varsa, həmin
modelin məzmun və mahiyyətinə uyğun şəkildə
tətbiq edilməsidir.
Gələcəyə strateji baxışın kompromis və
kreativ modelləri mövcuddur. Birinci halda əsasən
mövcud təcrübənin tətbiqinə,
uyğunlaşmaya və inkişafın önündə olan
ölkələrə çatmağa mühüm diqqət
verilir. İnkişaf etmiş
iqtisadiyyatlarda kreativlik maddi və mənəvi dəyərlərin
başlıca mənbəyinə çevrilmişdir. Yeni təfəkkür tipi - sistemli kreativ təfəkkürdür.Kreativlik
isə başlıca olaraq özünü məhz strateji
baxışlarda göstərir. ABŞ alimi, "kreativ
sinif" anlayışını elmə gətirən
Riçard Floridaya görə, ABŞ-da kreativ sinif 30 faiz təşkil edir. Onun 11 faizini
superkreativ özək, 18,3 faizini peşəkar kreativlər, 26
faizini fəhlə sinfi, 43 faizini xidmət sinfi, 0,4 faizini isə
kənd təsərrüfatı işçiləri təşkil edir. Yəni
bu onu göstərir ki, kreativlik cəmiyyət və fəaliyyət
həyatının bütün sahələrində işləyən
insanlara xasdır.
Rəqabətədavamlı təfəkkür, mövcud
olan bütün mövqelərə, baxışlara bələd
olmaqla yanaşı, həm də qeyri-standart,
yaradııcı təşəbbüsləri irəli
sürülməsi qabiliyyəti deməkdir. Azərbaycanın
inkişafı göstərir ki, xalqımız həm də
unikal intellektual-kreativ resurslara malikdir.
İkinci
halda isə mövcud olan bütün modellər
çoxluğu tənqidi və yaradıcı şəkildə
öyrənilərək milli özünəməxsusluğu
nəzərə alan fərqli və yeni
inkişaf yolu seçilir.
İctimai elmin missiyası:
sosial-humanitar "kollayderlərin", intellektual infrastrukturun
formalaşması
Dünya məkanında dövlətlər çoxdur,
lakin müasir dövlətlərin sayı o qədər də
çox deyil.
XXI əsrdə müasir dövlət olmadan
güclü olmaq qeyri-mümkündür. Müasir
olmaq, qabaqcıl dövlətlər səviyyəsində
olmaq, elmə və biliyə əsaslanan cəmiyyəti
formalaşdırmaq deməkdir.
Milli inkişaf xətti qloballaşma dövründə əvvəlki
- ənənəvi mənadan daha geniş müstəviyə
keçid alır, başqa sözlə, qlobal kontekstli milli doktrina məzmunu kəsb edir;
qlobal və milli aspektlərin koordinasiyası,
balanslaşdırılması, proseslərə fəal
qoşulmaqla strateji təşəbbüsün əldə
olunması, dünya birliyinə Azərbaycan üçün
maksimal əlverişli şərtlərlə inteqrasiyanın
təmin olunması üzvi bağlılıq təşkil
edir. Prezident İlham Əliyev XX əsrin əvvəllərində
öz siyasətində dünyada qlobal oyun qaydalarının dəyişməsi
prosesində dövlətçiliyin maraqları ilə
dünyanın magistral inkişaf meyilləri arasında
kövrək balansın əldə edilməsinə nail ola bilmişdir. Geosiyasi mövqedən
irəli gələn unikal aspekt və üstünlükləri
reallaşdırmaqla qloballaşmanın verdiyi unikal tarixi
şansları əldən verməmək, dinamik realizm və
siyasi praqmatikanın optimal sintezini təmin etmək, qlobal layihələrdə
Azərbaycanın statusunu möhkəmləndirmək yeni
siyasi manevrlərin tam olmayan sırasıdır. Qloballaşan dünyada Azərbaycan öz siyasi dəst-xətti
olan suveren milli dövlət və müstəqil subyekt qismində
çıxış edir.
Gələcəyin
yeni cəmiyyət quruculuğuna keçid texnoloji mənada
başadüşülən proses deyil, hər şeydən əvvəl
humanitar, sosial-mədəni problemdir. Hər bir cəmiyyətin
mənəvi, iqtisadi tərəqqisi bu problemlərin həlli
ilə təmin olunur. Onun reallaşması
cəmiyyətdə zamanın tələbləri ilə
ayaqlaşa bilməyən, qlobal inkişaf meyillərinə
uyğun gəlməyən hər şeyin yenidən
yaradılması, innovasion infrastrukturun formalaşdırılması
deməkdir.
Sərəncamın əhəmiyyətini Azərbaycanın
XXI əsrin kreativ millətləri sırasında yer
almasına, yeni nəsil elitanın formalaşmasına, mədəni-intellektual
statusunun yüksəldilməsinə xidmət etmək kimi
amillər müəyyən edir. Yaşanılan məqamın daha bir
özəlliyi ondadır ki, inkişaf səviyyəsindən
asılı olmayaraq, dünyanın bütün ölkələri
qarşısında eyni məqsəd durur: insan resurslarına,
intellektual kapitala əsaslanan innovasion cəmiyyət modelinə
keçid almaq, onu reallaşdırmaq və möhkəmləndirmək.
XXI əsrin inkişaf
fəlsəfəsinin müəyyənləşməsi də
burada mühüm yerlərdən birini tutur.
İnkişafın fəlsəfəsi sahəsində müxtəlif
baxış və təlimlərin min illərlə
yaşı var. Ona ilk nümunə olaraq Cin fəlsəfi abidəsini
- "Dəyişikliklər kitabı"nı
qeyd etmək olar. Qədim filosof öz
davamçılarını dəyişikliklərə
hazırlayırdı. Bugünkü
inkişaf fəlsəfəsi çeviklik və dəyişikliklərin
sürətini duymaq və yeniləşmək fəlsəfəsidir.
Milli humanitariya bu deyilənlər
aspektində dəyişikliklərin təşəbbüskarı,
millətin səsi, nailiyyətlərin təkanverici qüvvəsi
olmalıdır. Milli ziyalı elita
xalqın həm simvolik, həm də real resursudur.
Sərəncamda
qarşıdakı illərdə ölkənin yüksəliş
templərinin təbii sərvətlərdən
asılılığını minimuma endirən rəqabətədavamlı
inkişaf strategiyasının müəyyənləşməsi
Azərbaycan elminin, birincisi, ənənəvi rolu və
statusunun; ikincisi, elmin struktur, funksiya və mahiyyət aspektlərinin
tamamilə yeniləşməsini, fərqli model əsasında
inkişafını gündəmə gətirmişdir. Dünya elm və təhsil məkanına inteqrasiya,
informasiya cəmiyyətinin qurulması və elmin inkişaf səviyyəsinin
yüksəldilməsi üçün müasir şəraitdə
hər bir dövlət öz intellektual resursrlarına, təhsilə,
qabaqcıl texnologiyalara, innovasiyalara əsaslanır.
Azərbaycan dövlətinin XXI əsrdə tərəqqisi
bütün sahələrdə inkişafın intellektual-elmi əsaslar
üzərinə keçirilməsini təmin edən,
yaxın və uzaq perspektivlər üçün nəzərdə
tutulan milli innovasiya sisteminin yaradılmasını təxirəsalınmaz
məsələyə çevirir. Bütün bu məsələlər
və formalaşmaqda olan informasiya sivilizasiyasında Azərbaycanın
hansı yeri tutacağına dair düşüncələr,
ilk növbədə, bir neçə vacib sualları
cavablandırmağı tələb edir.
Son illər dünyada informasiya inqilabının texnoloji
başa düşülən mənası dəyişmişdir.
Yeni cəmiyyətin qurulması və inkişafı
üçün yeni intellektual mərkəzlər,
çoxsaylı institutlar var. Lakin onların müxtəlif
ölkələrdə innovasiyalı inkişafa töhfəsi
müxtəlif cürdür. Hazırda artıq
dünyada texnoloji tsiklin 7-ci mərhələsindən - sosial
humanitar texnologiyalar (ukladından) söhbət gedir. Bu
gün dünyada intellektual kapitalın: "silikon vadiləri",
texnoparklar, biznes inkubatorları, innovasiya mərkəzləri və
s. kimi təşkilatlanma formaları mövcuddur. Dünya ölkələrinə nəzər salsaq,
hazırda Finlandiyada innovasiya məhsulu - 30 faiz, İtaliya, Portuqaliya
və İspaniyada 10-20 faiz, Rusiyada 1 faizdir. Dünya ticarətinin
ümumi həcmində ABŞ və Yaponiyanın elm tutumlu məhsullarının
payı 30-35 faiz Almaniyanın 17 faiz, Çinin isə 6 faiz təşkil
edir. Bu nailiyyətlər, ilk növbədə,
insan resurslarının həlledici olmasının dərki ilə
əldə edilmişdir. Bu baxımdan yeni mərhələyə
- innovasiyalı inkişaf mərhələsinə keçid ictimai-humanitar
elmin potensialının düzgün dəyərləndirilməsi
çox vacib məsələdir. İnkişafın
adi subyekti ilə müasir kreativ subyekti bir-birindən tamamilə
fərqlənir.
Burada bir paralel aparmaq istərdik. Dünya alimləri maddi, nüvə
(vakuum) enerjisini ram etməyə çalışaraq
"süni günəş" effektinə bərabər
enerji qaynağı yaratmaq üçün səylərini
birləşdirir, Böyük Adron Kollayderində ortaq qüvvələrini
sərf edirlər. Analoji olaraq, sosiumda
sosial-humanitar enerjini cəmləyərək onu dəfələrlə
artıran, gələcəyimizi qurmağa yönəldilən
humanitar-mənəvi sosial kollayderin yaradılması
lazımdır.
Müasir dünyada texnoloji tərəqqi yalnız
ayrıca götürülmüş bir ölkənin qüvvəsi
sayəsində mümkün deyil. Beləliklə də,
Azərbaycanın qabaqcıl ölkələrdəki səviyyəyə
uyğun modernləşməsi üçün xarici siyasi
resurslar hərəkətə gətirilmişdir. Bu sahədə əsas tərəfdaşlar, təbii
ki, texnoloji baxımdan yüksək inkişaf etmiş dövlətlər,
onlarla əlaqələrin qurulmasıdır. Hərbi-siyasi alyanslara analoji olaraq müasir dövrdə
texnoloji-innovasiya alyanslarının təşkili Azərbaycan
üçün ön sırada duran məsələlərdəndir.
Azərbaycanın daxili resursları bu sahədə çox
böyükdür: bu iqtisadi inkişafın lideri olan ölkə
imici, mükəmməl investisiya mühiti, xarici sərmayələr,
qeyri-neft infrastrukturunun potensialı, ən başlıcası
isə - dövlət başçısının siyasi iradəsi
və əzmidir.
Azərbaycan ictimai elmi
dövlətimizin intellektual-elmi resurslarının yeni
dövrün tələblərinə və dünya təcrübəsinə
uyğun şəkildə maksimum səfərbər edilməsinə
və minimum zaman müddəti ərzində intellektual kapitala
çevirməyə imkan verən inkişaf modelinə
keçməsi hansı istiqamətlərdə islahatların
aparılmasını zəruri edir?
Elmin XXI
yüzillikdə inkişaf strategiyasını müəyyənləşdirmək
üçün hökmən bu təcrübəyə bələd
olmaq, səhvləri təkrar etməməklə daha tez
uğur qazanmağa imkan verir. Həmçinin
"romantik-utopik şüarlarla" real elmi praqmatizmə əsaslanan
təklifləri fərqləndirməyə şərait
yaradır. İnkişaf etmiş ölkələr bir
neçə on il əvvəl belə
seçim qarşısında olmuşlar. Bu
baxımdan çeşidli müqayisə imkanlarının
olması optimal model seçiminə müsbət təsir
göstərə bilər.
Müasir elmin optimal inkişaf modeli dünyada
"innovasion strategiya" kimi qəbul edilmişdir və
dünya elmi bu gün "innovasion səfərbərlik"
rejimində işləyir. Yalnız ideyalar deyil,
onların praktiki təcəssümünün
reallaşması innovasiyalar adlanır.
İnnovasiya
modelini bu
prinsiplər səciyyələndirir:
1. Elm və
cəmiyyətin məqsəd və dəyərlərinin
inteqrasiyası;
2. Tədqiqat,
tədris və innovasiya proseslərinin vəhdəti;
3. Cəmiyyətin
müvafiq strukturları ilə strateji tərəfdaşlıq;
4. Yeni
korporativ mədəniyyət. Dövlət maraqlarına xidmət;
5.
İntellektual resursların diaqnostikası və ardıcıl
ciddi attestasiyası.
Bu gün
dünyada korporativ universitetlər anlayışı və
hadisəsi var. Bu o deməkdir ki, dövlətçiliyin
müəyyən strateji hesab edilən sahələrinin öz
tədris və təlim mərkəzləri, insan
resurslarının təkrar istehsalı mərkəzləri
var. Məsələn, ABŞ-da əməkdaşlarının
sayı 1000 nəfərdən çox olan hər bir müəssisənin
62 faizində elektron təhsil də daxil olmaqla tədris sistemi
mövcuddur. Yaxud başqa ölkələrdə
ən iri transmilli şirkətlərin korporativ universitetləri
var. Bütün dünyada korporativ universitetlərin sayı
ötən əsrin 90-cı illərində 400-dən 1800-ə
qədər artmışdır.
Azərbaycanda
dövlət başçısının sərəncamı
ilə yaradılan Ali Neft Məktəbi və başqa sahəvi
ali təhsil müəssisələrini də
bu qəbildən olan korporativ universitetlər sırasına
daxil etmək olar və çox təqdirəlayiq bir təcrübənin
tətbiqindən xəbər verir.
Korporativ universitetlərin yaranması və
inkişafı yeni innovasiyalı iqtisadiyyat üçün gərək
olan mütəxəssis hazırlığının
innovasiyalara həssas və çevik olaraq yeniləşən
tədris proqramların tətbiqinin zəruriliyi, ənənəvi
başa düşülən akademik təhsilin kifayət qədər
səmərəli olmaması, işçilərin fasiləsiz
təhsil almasının zəruriliyi diktə etmişdir. Bu deyilənləri
nəzərə alsaq, təbii ki, milli elm və təhsil məkanında
da korporativ universitetlərin yaranması və fəaliyyəti,
Qərb təcrübəsi ilə müqayisədə nisbətən
gecikən sahə kimi gündəmdə
duran mühüm məsələlərdən biri
olmalıdır.
Dünyanın aparıcı universitetlərinin və tədqiqat
institutlarının ətrafında yüzlərlə kompakt,
mobil, kiçik elmi müəssisə yeni ideyaların həmən
alınaraq satılması ilə məşğuldur. Fəaliyyət
və düşüncənin bütün sahələrdə
yeni standartlarını, dövlətin humanitar
resurslarının konsolidasiyasını təmin edən beyin
mərkəzləri, fikir fabrikləri, ideyalar bankı
dünya elminin genişlənən "innovasiya
dalğasının" təzahürləridir. Bəşəriyyəti yarandığı gündən
ənənə və novasiyalar kimi fundamental inkişaf meyilləri
onu həmişə müşayiət etmişdir. Müasir cəmiyyət və insan çoxşaxəli
innovasiya axınlarının (elmi, texnoloji, sosial, siyasi, mədəni
və s.) təsəvvürəgəlməz ritmi və təsirinə
məruz qalır. Demək olar ki, hər
gün "yenilik - qeyri-müəyyənlik - seçim"
şəraitində mövcudluq - yəni fasiləsiz novasiyalar
prosesi hər birimizi müşayiət edir. Bu da, öz
növbəsində, artıq baş verənlərin nəticələrini
təhlil etmək deyil, prosesləri önləyərək fəaliyyət
göstərməyi gündəmə gətirir - innovasiya fenomenini şərtləndirir.
Yəni bütün sahələrdə
inkişafın intellekt sayəsində məqsədəuyğun
yönəldilməsi zərurətə çevrilir.
İngilis aliminin dediyi kimi, "dinozavrlar problemi yenə
də mövcud olaraq qalır. Çünki
onları atom bombası, başqa hansısa xüsusi hadisə
deyil, dəyişikliklərin tempi məhv etmişdir. Biz özümüzü informasiya inqilabı
faktı ilə aldada bilmərik. Biz bu inqilabı şərtləndirən
dəyişikliklərin tempinə baxmalıyıq. Bu temp isə
dəyişikliklərdən çox sürətlidir və
biz məhz ona uyğunlaşmalıyıq". (B.Stafford).
Azərbaycan
ictimaiyyətşünaslığı müasir elmin optimal
inkişafı baxımından alternativi olmayan "innovasiya
paradiqmanın" əsasında yeni strateji konsepsiyanın
yaradılması və həyata keçirilməsi işində
öndə getməli, fəal iştirak etməli, dövlətə
ən yaxın dəstəyini təmin etməlidir. Elmimizin inkişafının innovasion əsaslar
üzərinə keçirilməsi, milli innovasya sisteminin
yaradılması başlıca hədəf olmalıdır.
Çünki bu, dünyanın qabaqcıl ölkələrində
ən yaxın tarixi praktikada təsdiq olunmuş inkaredilməz paradiqmadır.
İnkişaf
konsepsiyasının başlıca məqsədi:
1) Azərbaycan
elmini, onun dünyada rəqabətədavamlı
inkişafını, xalqın iqtisadi
firavanlığını təmin edən təkanverici
qüvvəyə cevirmək;
2) Azərbaycan
elminin strukturu ilə inkişaf templəri arasındakı
sistemli ziddiyyətləri aradan qaldırmaqdır.
Bu baxımdan dünya təcrübəsini və Azərbaycan
reallığını nəzərə almadan irəli
sürülən istənilən baxışlar sistemi
strategiya hesab edilə blməz. Burada yalnız nəzəri sxematizm
deyil, milli spesifika, yaxın və uzaq perspektivlərdə
islahatların həyata keçirilməsinin konkret mərhələ,
faza və ssenariləri, mümkün nəticələr əksini tapmalıdır. Konsepsiya elmin optimal inkişafına dair
baxışlar konkret sosial-iqtisadi şəraitdə elmi fəaliyyyətin
dövlət tənzimlənməsinin mexanizmləri və
prinsiplərinin sistemidir.
Dünya ölkələrində elmin inkişaf
strategiyası ilə tanışlıq müasir informasiya
texnologiyalarının verdiyi imkanlar şəraitində
çətin məsələ deyildir. İstənilən
ölkənin bu sahədə təcrübəsi, necə deyərlər,
kifayət qədər "hazır strategiyalar"
mövcuddur. Lakin onların, sadəcə,
imitasiyası ilə Azərbaycan elminin inkişaf modelini müəyyənləşdirmək
olmaz. Çünki bütün problemlər
kompleksi milli elmi "landşaftda" əks olunduqda tamamilə
fərqli, unikal mənzərəni formalaşdırır.
Dünyada milli innovasiya sisteminin formalaşmasına
müxtəlif dövlətlər fərqli yanaşırlar. Bəzən
konkret modellər, bəzən də bütöv bir modellərin
sintezini müşahidə etmək olar. Hesab
edirik ki, ikinci yanaşma daha səmərəlidir. Bu
gün üçün mövcud olan nəzəri modellər
şərti olaraq aşağıdakı kimi fərqləndirilir:
1. Təkamül
və islahatlar yolu ilə bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinə
uyğun milli innovasiya sisteminin (MİS) qurulması; bu halda
elmin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi
öz mövcudluğunu saxlayır. Əsas olan
həmin vəsaitin ən səmərəli istifadə
olunmasına dövlətin nəzarəti məsələsidir.
Lakin dövlət yeni MİS-nin institutsional
strukturunun müəyyənləşməsində bilavasitə
iştirak etmir. Yeni struktur elementlər
"aşağıdan yuxarıya", tələb-təklif
prinsipi ilə inkişaf edərək formalaşır. Bu
modelin riskli cəhəti MİS-nin dövlət himayəsindən
üzaqlaşaraq xarici istehsalçılardan
asılılığının artmasıdır.
2. Radikal
yolla bazar iqtisadiyyatına uyğun MİS-nin qurulması; bu
variantda dövlət yalnız öz funksiyalarının həyata
keçirilməsinə kömək edən tədqiqatları
maliyyələşdirir. Dövlət maliyyələşdirməsi
öz qüvvəsini saxlasa da, ən sərt şərtlər
əsasında: elmi kollektivlərin layihə və müsabiqələri
nəticəsində həyata keçirilir. Getdikcə
dövlət sektorunun payının köklü ixtisarı və
özəl sektorun genişlənməsi
baş verir. Bu modelin mümkün riski: fundamental elmin getdikcə
ləğv olunması ehtimalıdır.
3.
İnstitutsional "tamamlama" islahatları: MİS-nin
yaradılmasına bu cür yanaşma belə bir qənaətə
əsaslanır ki, elmin baza
elementləri öz-özlüyündə "pis
deyil", lakin onların arasında əlaqə mexanizmləri
olmadığı üçün işləmir. Müvafiq olaraq çatışmayan elementlər,
yeni təşkilatlanma formaları yaradılır və
"tamamlama" prosesləri həyata keçirilir. Bu variantın qüsuru odur ki, xarici təcrübənin
mexaniki tətbiqi lazımi effekti verə bilmir. Yalnız formalara üstünlük vermək məzmun
və keyfiyyətin arxa planda qalmasına səbəb olur.
4. Fəal
innovasiya modeli - belə bir fikrə əsaslanır ki, tələbin
olması üçün əvvəlcə innovasiyalı təklif
olmalıdır. Bu
məqsədlə əsas diqqət kommersiya təyinatlı
elmi məhsulun istehsalına yönəldilir. Lakin məhsula tələbat
həmişə gözlənilən olmadığı
üçün bu
yanaşmanın riskləri də
böyükdür.
5. Fəal
biliyə əsaslanan model; əvvəlki variantın başqa
forması hesab olunur. Lakin burada vurğu innovasiya
məhsulunun deyil, innovasiyalı təhsil sisteminin üzərindədir.
İnsan kapitalının intensiv maliyyələşdirilməsi
və innovasiyalı şəxsiyyətin
fomalaşdırılması əsas məqsəddir. Əsas
risk isə yeni mütəxəssis hazırlığına
xeyli zaman sərf olunması nəticəsində gözlənilən
effektin uzun müddət sonra əldə edilməsidir.
İnnovasiya siyasətinin spesifikası isə hər bir
ölkədə MİS-nin gerçəkləşdirilməsi
zamanı müəyyən prinsiplərə
üstünlük verilməsindədir. Bu prinsiplər:
1) dövlətin fəal idarəetmə
funksiyasını həyata keçirməsi;
2) elmin və innovasiyaların dövlət maliyyələşməsinin
optimallaşdırılması;
3) fundamental tədqiqatların inkişafı;
4) özəl sektorun cəlb edilməsi;
5) elm və təhsilin, universitet və
korporasiyaların inteqrasiyası;
6) elmdə dövlət sektorunun struktur
islahatlarının həyata keçirilməsi;
7) kiçik və orta biznesin, xarici
investisiyaların cəlbi və s.-dir.
1-ci
prinsip Yaponiya, Norveç və Hindistanda, 2-cisi ABŞ, Fransa,
İngiltərə, Danimarka, İsveç və Tayvanda, 5-ci
ABŞ və Finlandiyada, 7-ci İrlandiya, İngiltərə və
Malayziyada və s. tətbiq edilir. Yalnız
sırf bir prinsipin tətbiq olunmasına rast gəlmək
çətindir. Bununla belə, MİS-nin
formalaşmasında Qərb modeli ilə birlikdə, bizim
üçün qəribə səslənən bir Şərq
modelinin də mövcudluğunu qeyd edə bilərik. Misal kimi deyə bilərik ki, dövlətin, eləcə
də özəl sektorun kommersiya layihələri ilə
müqayisədə, elmin fundamental tədqiqatlarına fəal,
həssas qayğı göstərilməsi Şərq modeli
üçün səciyyəvidir.
Modellərin ümumi təsviri göstərir ki,
qabaqcıl ölkələrdə onlardan yalnız birinin
mütləq tətbiqinə rast gəlinmir. Modellərin
"sintezi və ya konsorsiumu" daha səmərəli effekt
verir. Çünki bu, innovasiyalı
inkişafda şəraitə, dəyişikliklərə
çevik uyğunlaşmağa, "manevrlər etməyə"
imkan verir.
Azərbaycanda da bu yanaşma üstünlük təşkil
etməlidir.
Hələlik isə bəzi mövqe və baxışlarda hər
hansı modelin mexaniki tətbiqinə səy göstərənlər
də az deyil. Bu isə ya
dünya təcrübəsinə bələd olmamaqdan, ya da
neçə illər formalaşan elmi potensialın təkamül
yolu ilə, varislik prinsipi əsasında həm qorunması, həm
də modernləşməsi kimi məsələyə biganə
yanaşmadan irəli gəlir.
Azərbaycanın dünya elminə inteqrasiyası mərhələsində
bu sahədəki islahatların başlıca
spesifikasını müəyyən edən müqəddəm
şərtlər mövcuddur. Reallıq bundan ibarətdir ki, bu gün Azərbaycan
regionda dinamik inkişafın lideridir. Ölkə
prezidentinin bir çox çıxışları islahatlar
starategiyasının hədəfini müəyyən etməklə
yanaşı, XXI yüzillikdə hər bir ölkənin gələciyinin
məhz intellektual cəbhədə həll edildiyini birmənalı
şəkildə göstərir. Hər
bir dövlətin həyata keçirdiyi bütün
islahatların sosial nəticələri, modernləşmənin
ritmi məhz intellekt amilinə, insan kapitalına əsaslanır.
Son illərdə ölkəmiz də çoxşaxəli
novasiyaların həyata keçirildiyi möhtəşəm
məkana çevrilmişdir. Yeni cəmiyyət quruculuğundan irəli
gələn demokratik, hüquqi dövlət, vətəndaş
cəmiyyətinin formalaşması, bazar iqtisadiyyatına
keçid və s. hələ bunların hamısı deyil. Qloballaşma proseslərinin sürətləndirdiyi
mədəni-mənəvi novasiyalar, ictimai şüurun və
təsəvvürlərin "alt-üst" olması da bu
sıradadır. Ölkəmiz çox
önəmli bir mərhələni qət edərək
innovasiyalı cəmiyyət quruculuğu vəzifəsinin
astanasındadır. Yeni mərhələyə
keçid start imkanlarımızı və milli
spesifikamızı, resurs və potensialımızın səfərbər
edilməsini tələb edir.
Biz İS-ni hansı təməllər üzərində
reallaşdıra bilərik? Dünya modellərinin
mexaniki tətbiqi zəruridirmi? Elmin
inkişaf və təşkilatlanmasının akademik və
universitet modellərinin münasibətləri,
doğrudanmı, bu qədər ziddiyyətlidir? Universitet elmini etalon hesab edənlər nə dərəcədə
haqlıdır?
Azərbaycanda
qarşıda duran miqyaslı humanitar islahatları gerçəkləşdirən,
intellektual potensialı səfərbər edə biləcək
qüvvələr həm Milli Elmlər Akademiyasında, həm
də ali məktəblərdə cəmlənmişdir.
Məlumdur ki, hər bir ölkədə
müxtəlif fəaliyyət sahələrinin tarixən
inkişaf etmiş təşkilatlanma formaları və prinsipləri
mövcuddur. Elm vahid və bölünməzdir.
Onun təşkilatlanma formaları isə müxtəlif ola bilər və olmalıdır. Azərbaycanda elmin təşkilatlanmasında dövlət
həmişə ən fəal rol oynamışdır. Azərbaycan reallığında ötən
yüzillikdən bəri elmin təşkilatlanmasında
aparıcı rol akademik elmə məxsus olmuşdur və
böyük uğurlar əldə edilmişdir. Yəni, Qərbdə elmin universitet, bizdə isə
akademik tədqiqat ənənəsi
formalaşmışdır. Bu baxımdan varislik prinsipinə əks
olaraq, ənənəni inkar etmək həmişə uğur
gətirə bilməz. Bizim universitetlərimiz ingilis-amerikan
sistemində olduğu kimi, çoxəsrlik elmi-tədqiqat təcrübəsinə malik deyil. Yeri gəlmişkən, yuxarıda qeyd olunduğu
kimi, orada da dövlətin elm siyasətində rolu
danılmazdır. Elmin təşkilatlanma
formalarının radikal şəkildə yenidən
qurulması xaos yarada, akademik elm hesabına universitet elminin
gücləndirilməsi əks nəticə verə bilər,
onillərlə toplanan zəka potensialının itməsinə
səbəb ola bilər. Hesab
edirik ki, hansı təşkilatlanma forması yüksəkdirsə,
digərini onun səviyyəsinə qaldırmaq və hər
ikisini modernləşdirmək lazımdır. Yeni sistem mövcud təməllər üzərində
qurulmalıdır.
İctimai elmin innovasiyalı inkişaf modelinə
keçməsi qarşıda hansı yeni vəzifələri
ortaya çıxarır və humanitariyamız
özünün hansı istiqamətlərində islahatlar
prosesinin aparılmasını sürətləndirməlidir?
Bu baxımdan bir neçə məsələ prioritet təşkil
edir.
Birincisi - dövlət elm sahəsində innovasiyalı
inkişaf konsepsiyasının müəyyənləşdiriliməsində
bilavasitə iştirak etməli, öz layihələrini verməlidir. İkincisi,
ictimai elmlərdə humanitar islahatların strategiyasını
təqdim etməlidir. Üşüncüsü və ən
vacibi - artıq bu gün cəmiyyətdə innovasiyalara həssas
olan mühitin, yeni məzmunlu humanitar düşüncənin,
ictimai şüurun formalaşması məsələsini Azərbaycan
ictimai elmi ən ciddi şəkildə müzakirə mərkəzinə
gətirməli, dövlətə, ən yaxın dəstəyini
göstərməlidir. Ölkəmizin öz
intellektual-humanitar resurslarını səfərbər etmək,
vəziyyəti real qiymətləndirmək və təxirəsalınmaz
tədbirlər sistemini müəyyənləşdirmək, cəmiyyətşünaslığın
elmi əsaslar üzərinə qoyulması kimi strateji məsələlər
ictimai elmin qarşısına çox böyük vəzifələr
qoyur.
Döğrudanmı belədir və ictimai elmin
MİS-nin formalaşmasında roluna dair təsəvvürlər
həqiqətə uyğundurmu?
Humanitar
islahatların Qərb modelinə birtərəfli, soyuq
münasibət var. Bəziləri hətta artıq
"qeyri-humanitar epoxanın" başlandığıni
"bəyan" edirlər. ABŞ-da texnoloji profilli ali məktəblərdə, ümumi
hazırlıq fənləri içərisində
humanitariyanın payı 45 faiz təşkil edir. İnkişaf
etmiş Qərb ölkələrində təkcə klassik
etikanın müasir ictimai və beynəlxalq həyatın tələblərinə
uyğun yeniləşərək tədris edilən və
ictimai şüurda geniş əks-səda doğuran sahələrini
misal çəkək: insan hüquqları etikası, biznes
etika, iqtisadi etika, əmək münasibətləri
etikası, sosial ədalət etikası, obyektiv borc etikası,
siyasət və ekologiyanın etik əsasları, media-etika və
s. Bu gün Qərbdə yeni əsrin etik problemlərinin həll
edilməsi zamanın fəlsəfə qarşısında
qoyduğu ən çətin vəzifə
hesab olunur və ümidlər buna bağlıdır. Misalları çox çəkmək olar və bu,
ictimai elmin Qərb modelinə dair təsəvvürlərin
yanlışlığını göstərir. Söhbət humanitar fənlər spektrinin birmənalı
ixtisarından deyil, yeniləşməsindən gedir.
Tam məsuliyyətlə demək olar ki, bu gün elmin
yaxin gələcək üçün konsepsiyasının
hazırlanmasında ictimai elmimizin üzərinə çox
böyük vəzifələr düşür. Çünki,
ilk növbədə, cəmiyyətdə islahatların mənası
və zəruriliyini dərk edən, ona həssas olan innovativ
mühitin formalaşması həyata keçirilməlidir və
burada humanitariya nümayəndələri özlərindən
başlamalıdılar. Müasir
reallıq ictimai elm sahəsindəki islahatların
ideologiyasını, fəlsəfəsini, cəmiyyətdə
rolu və statusunu köklü surətdə dəyişdirmişdir.
Bu sahə nümayəndələri yeni
dünyada taleyin hökmü ilə intellektual elmi rəqabətin,
informasiya müharibəsinin ön cəbhəsində yer
almışlar. Belə bir şəraitdə
humanitar elmlər sisteminin də cəmiyyətdə sosial
funksiyaları və vəzifələri mahiyyətcə dəyişir.
İctimai elm insan və cəmiyyət kimi materiya ilə
işləyir.
Hansı ölkə olur-olsun, islahatların
sürəti, tempi, keyfiyyəti və son nəticəsi ictimai
şüurun yeni düşüncə tərzinə köklənməsindən,
çevik keçid almasından asılıdır. İnnovasiya mühitinin təməl subyektləri onu
təşkil edən dövlət, ictimai institutlar və
strukturlar, ayrı-ayrı vətəndaşlardır. Bu bütün səviyyələrdə ictimai elmə
olan ehtiyacın göstəricisidir. Dünya
təcrübəsi göstərir ki, dövlətin innovasiya
islahatları vətəndaşların həssaslığından
asılı olaraq həyata keçə də, ləngiyərək
tənəzzül də edə bilər. Proseslərin
"sürət vahidi"- iştirakşıların fəallığıdır.
Yeniliklər mövcud düşüncə və
fəaliyyət üsullarını dəyişdirməyi tələb
edir. Bu isə uzunmüddətli prosesdir.
Dünya təcrübəsi sübut edir ki, innovasiyaların
texniki-texnoloji aspektini 20 ilə dəyişmək
mümkün olsa da, kadrların dünyagörüşündə
inersiya ənənəsini dəyişmək üçün
30-50 il, hətta yüz il tələb oluna
bilər. Passiv refleksiya və ya biganəlik bütün səylərin
hədər getməsinə səbəb ola
bilər. Yeni quruculuq kollektiv
yaradıcılıq tələb edir və bunun
üçün ilk növbədə, ictimai elmin təxirəsalınmadan
dünyagörüş və sosial mühit səviyyəsində
kompleks işləri həyata keçirməsi gərəkdir.
Bu funksiyanı heç bir başqa sahə
öz üzərinə götürə bilməz. Bu da ictimai elmin müvafiq ritm və rejimdə işləməsini
tələb edir. Artıq sakit, statik vəziyyətdən
dinamik yaradıcılıq və kreativ təfəkkür tərzinə
keçid alınmalıdır.
Bizi gələcəyə
aparan potensial və resurslarımız
Müstəqil qət edilən illərin yekunları bir
daha aşkar şəkildə göstərir ki, Azərbaycanın
xeyrinə işləyən yalnız zaman deyil. Azərbaycanın son illər
yığdığı milli kapital - xalqın etimadı,
ideyalar, uğurlar, resurslar, kadrlar - hamısı ümummilli
problemin həllinə, dövlətin möhkəmlənməsinə
xidmət edir. Sərəncamdan və dövlət
başçısının daimi olaraq səsləndirdiyi
çıxışlarından bəlli olur ki, bəyan edilən
siyasi xətt dövlət və cəmiyyət həyatının
bütün sahələrində - siyasətdə,
iqtisadiyyatda, sosial-mədəni sahədə, mənəviyyatda,
əhalinin həyat tərzində və səviyyəsində
- dərin dəyişikliklərin reallaşacağından xəbər
verir. İlk növbədə isə bu strateji hədəflərin
- yaxın gəcələyin real obrazının vətəndaşlarımızın
dünyagörüşündə, ictimai şüurda dərk
edilməsinə nail olmaq olduqca önəmlidir. Prezident
İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan xalqı indiyə
qədər həyata keçirilən siyasəti ən
yaxından dəstəklədiyi üçün nailiyyətlər
bu qədər böyükdür.
Sərəncam
məhz bu məsələlərin, yəni prioritetlərin son dərəcə aydın
müəyyən edilməsi, inkişafımıza təkan
verən resursların səfərbər olunması ətrafında
milli müzakirələrin başlanğıcını
qoymuşdur. Bu, ictimai şüurda tarixi
zamanın dərki ilə bağlı məsələdir.
Azərbaycan hansı məqsədə və hədəfə
doğru gedir - əsas olan bu məsələnin aydın mənzərəsinin
yaradılmasıdır. Cəmiyyətimizə
gələcək haqqında düşünmək mədəniyyətini
gətirir. Biz dərk etməyə
başlayırıq ki, söhbət ölkəmizin
miqyaslı və nəhəng, eyni zamanda, həlli o qədər
də asan olmayan inkişaf mərhələsinə keçid
almasından gedir. Bu inkişafa gətirilən
dəyişikliklər, ilk növbədə,
dünyagörüşümüzdə, ideologiyamızda əksini
tapmalıdır. Geniş ideoloji maarifləndirmə
işi aparılmalıdır.
Dövlətimizin siyasi, iqtisadi təməllərinin
qurulması, bu gün dünyanın ən dinamik inkişaf edən
ölkəsinə çevrilməsi kimi mövcud olan zəmin
və təməllər üzərində innovasion cəmiyyətin
qurulmasına şərait yaradır. Bunun üçün
dövlətin qayğı və diqqəti də, maddi
imkanları da, mənəvi potensialı da mövcuddur. Azərbaycan həm də möhtəşəm
resurslara malikdir. Unikal coğrafi və
geostrateji mövqe bu resursların sırasındadır.
Tarix boyu üzləşdiyimiz bütün çətinliklərə
baxmayaraq, xalqımızın öz varlığını,
özünəməxsusluğu və bənzərsizliyini
şərtləndirən, müstəqillik illərində
onun sıçrayışlı inkişafını və
Şərq - Qərb arasında ahəngdar sintez statusunu təmin
edən sivilizasion dəyərlərimiz var. Azərbaycanın
bəzi inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə
üstün təbii sərvətləri, xalqımızın
özünəməxsus mədəni-mənəvi inkişaf
xüsusiyyətləri var.
Təbii ki, çox milli və çoxkonfessiyalı
ölkəmizdə, müxtəlif baxışlar, fərqli
mövqelərin tolerantlığı mövcuddur. Gələcək
inkişafımızın ümumi mənzərəsi bu
baxışların kompromis vəhdətindən yaranır.
Yaxın gələcəyin də arzuedilən mənzərəsi
zəruri potensialın olmasını tələb edir. Bu potensial
sırasında milli ideyanın rolu ilk yerdədir. Konsepsiya milli ideyanın müasir, qüdrətli Azərbaycan
dövlətçiliyinin növbəti mərhələdə
reallaşmasının əsas fazalarından biri kimi
çıxış edir.
Ümumiyyətlə, elmdə perspektiv inkişafa hədəflənmiş
strategiyanın milli ideya ilə müqayisə edilən
nümunəsi mövcuddur. Belə ki, dövlətin
milli ideyasının yaşanılan tarixi mərhələ ilə
əlaqədar konkret fazaları olur. Milli ideyanın
çoxsaylı izahları sırasında bəzi prinsipləri
yada salaq: 1. Xalqın varlığının təməl
prinsiplərini əks etdirir; 2. Xalqın
varlığının onun ruhuna, tarixi yaddaşına və
mənəvi dəyərlərinə uyğun prinsiplərini əks
etdirir; 3. Xalqın gələcək varlığının əsas
prinsiplərini əks etdirir; 4. Xalqın varlığının
hazırkı zamanda lazım və arzuedilən səviyyədə
reallaşması prinsiplərini əks etdirir;
5. Gələcək
haqqında real və praqmatik idealarzunun ifadəsi olur; 6.
Keçmiş, indiki və gələcək nəsillərin
dövlətçiliyə dair ümumi amalını və missiyasını əhatə
edən milli vəhdət prinsipini əks etdirir; 7. Milli ideya
"bu günün bütün" xalqın arzuladığı
və ideallarında daşıdığı "gələcək
günə" çevrilməsini təmin etməyə
yönəlir;
Azərbaycan tarix boyu həmişə
bölgədə, həm də qlobal miqyasda baş verən
hadisələrin gedişatına təsir edə bilən
ölkələr sırasında olmuşdur. Son
iki əsrdə isə onun bu yöndə fəallığı
dünyanın demək olar bütün qitələrinə
yayılmışdır. Bəşəriyyətin
mədəni-mənəvi irsinə olan töhfələri
ölkəmizi xüsusilə dünyada tanınan dövlətə
çevirmişdir. Təbii ki, belə bir
ölkədə milli ideyaya dair düşüncələrin
tarixi də çox qədimdir. Üstəlik də
xüsusi olaraq vurğulanmalıdır ki, tarixi-obyektiv şərtlər
üzündən həmişə çoxmilli,
çoxkonfessiyalı birgəyaşayış ənənəsinə
malik olan bu məmləkətdə milli ideya həmişə
qüsurlu məzmundan
uzaq olmuşdur.
Bu gün milli ideyanın məzmununda dinamizmi əks etdirən
tezis inkişaf etmiş müasir dövlətlər səviyyəsinə
çatmağı mümkün edən güclü dövlət,
yüksək rifah yaratmaqdır. Həm də uzaq gələcəkdə
deyil, artıq indiki nəslin əksəriyyətinin görə
biləcəyi səviyyənin əldə edilməsidir.
Qloballaşan dünyada yeni birgəyaşayış və
eyni zamanda, ümumbəşəri sivilizasion identiklik
formalarının təzahürü intensivləşmişdir. Şərqin
və Qərbin qovşağında yerləşən ölkəmizdə
insanların da həyat tərzi bu dəyişikliklərin təsirinə
məruz qalır. Yeni üslub və modellər
ortaya çıxır. Məhz belə bir
zamanda azərbaycançılıq ideologiyası milli və bəşəri
dəyərlərin ahəngdarlığını təşkil
edən fundamental resursa çevrilir. Hər
bir xalq dünya birliyi ailəsinə öz töhfəsini
verir. Azərbaycanda millətlərarası
və dinlərarası münasibətlərin azərbaycançılıq
modeli bu töhfələrdən ən
böyüyüdür.
"Azərbaycan-2010: Gələcəyə
baxış" İnkişaf Konsepsiyasının
hazırlanması dövlətçiliyin müasir tarixində
müxtəlif mərhələlər yaşayan milli
ideyanın mahiyyətcə yeni keyfiyyət məzmunu kəsb
etdiyi mərhələyə qədım qoyması deməkdir. Xalqın
müstəqil varlığının daha da güclənməsi,
inkişaf etdirilməsi və həyat keyfiyyətinin
artırılması deməkdir.
Digər fundamental resurs - bütün
uğurlarımızın təməlində duran sabitlikdir. Dünya tarixi
də, Azərbaycan tarixi də sübut edir ki, sabitlik olmadan
heç bir quruculuq işləri gerçəkliyə
çevrilə bilməz. Sabitlik adi söz
deyil, gecə-gündüz çəkilən əziyyət
müqabilində əldə edilən böyük nemət,
inkişafın əvəzsiz resursudur. 20 il
müddətində bərqərar edilmiş sabitliyin qorunub
saxlanılması prioritetlər sırasında birinci
olmalıdır.
Gələcəyin modelini quruculuğun subyekti Azərbaycanın
gələcək vətəndaşının obrazı
olmadan formalaşdıra bilmək nəinki
qeyri-mümkündür, hətta mənasızdır. Yeni gələcək
üçün yeni düşüncəli insan modelini,
strateji təfəkkür vərdişlərinə yiyələnən
Azərbaycan gəncini, onun mənəvi ideal və dəyərlərini,
gələcəyin humanitar modelinin mənzərəsini cəmiyyətə
yalnız ictimaiyyətşünaslarımız təqdim edə
bilərlər.
Hər bir cəmiyyətdə yeniliyin təməli gələcək
modelimizin humanitar siması, yaşadığı və
yaratmaq istədiyi zamanı dərk edən fəal, təşəbbüskar,
dünyada gedən proseslərə həssas şəxsiyyətdir. İstənilən
ölkənin milli inkişafı, ilk növbədə,
arzuedilən, gələcək cəmiyyət modelinin,
konsepsiyasının ideoloji əsaslarının müəyyənləşdirilməsindən,
onun geniş ictimaiyyətə, şüurlara
çatdırılması istiqamətində aparılan
miqyaslı vəzifələrdən başlayır.
Yaponiya möcüzəsinin "atalarından" sayılan
E.Deminqin sözlərini xatırlatmaq istərdik: "Ölkədə
bütün sahələrin kökündən yeniləşməsi,
yalnız müvafiq məqsədlərin milli ideyaya və
ideologiyaya çevrilməsindən sonra
mümkündür".
XXI əsr humanitar, sosial, informasiya və innovasion
texnologiyaların sintezi əsri kimi səciyyələndirilir. Hər bir
ölkədə innovasion cəmiyyət quruculuğu artıq
texnoloji başadüşülən deyil, humanitar - insana
yönümlü prosesdir. Bütün
insanları həyativacib milli məsələyə - Azərbaycanın
yaxın gələcəkdə innovasiyalı inkişaf
üçün səfərbər etmək milli elmi
elitanın hazırkı tarixi mərhələdə
başlıca missiyasıdır. İnnovasiyalara
əsaslanan cəmiyyətin ideoloji əsasları, onlara həssas
ictimai şüurun, mühitin formalaşması
üçün ən mühüm təsəvvürlər
sistemli şəkildə izah olunmalıdır. Belə cəmiyyətin əsas həlqələri,
resursları, institutları, elm, təhsil, mədəniyyət,
təşkilatlanma formaları barədə strateji maarifləndirmə
fəaliyyəti aparılmalıdır.
Bu gün cəmiyyətin də, insanın da fasiləsiz
problemlər məkanında mövcud olduğu diqqət mərkəzində
saxlanılmalıdır. Bu, başlıca olaraq yenilik, sürət
və dəyişikliyin hər şeyə qadir gücü və
təzyiqinə qarşı dura biləcək yeni insanın
formalaşmasıdır.
Qabaqcıl ölkələr səviyyəsinə
çatmaq Qərb təcrübəsinin təqlidi kimi bəsit
başa düşülmür. Bu, hər şeydən
əvvəl, milli inkişaf modelidir. Çünki
onun subyekti də, obyekti də Azərbaycan xalqıdır, vətəndaşıdır.
"Azərbaycan - 2020: gələcəyə
baxış" inkişaf strategiyası təsəvvür
edildiyi kimi, ümumi vəzifələrin: sadəcə, bir
istiqaməti, qolu deyil. Bu, suveren Azərbaycanın
gələcəyi, rəqabətədavamlı perspektivləri,
sabahından əminliyi və milli varlığının, təhlükəsizliyinin
təminatı məsələsidir.
Azərbaycan cəmiyyəti, vətəndaşları gələcək
modelin humanitar məzmun və tərkib hissəsi,
oriyentasiyası barədə geniş təsəvvürlərə
maik olmalıdır. Dövlətimizin XXI əsrdə modernləşmə
xəttinin intensiv surətini, bütün sahələrdə
inkişafın intellektual-elmi əsaslar üzərinə
keçirilməsini, bütün dəyişikliklərin təkanverici
qüvvəsi olan yeni milli elitanın formalaşmasını təmin
edən dinamik strategiyalar əsasında ölkənin
inkişafına düşüncə və intellektin real təsirinin
təmini kimi müəyyən etmək olar. Azərbaycanda
intellektual-elmi, insan resurslarının yeni dövrün tələblərinə
və dünya təcrübəsinə uyğun şəkildə
maksimum səfərbər etməyə imkan verən təkliflərin
hazırlanması, XXI əsrin strateji alyansını -
innovasiya möcüzəsini yaradan intellektual kapital, humanitar
texnologiyalar və sosial energetikanın ölkəmizin
davamlı yüksəlişinin fundamental faktoruna çevrilməsinə
imkan verən amillərin cəmlənməsi önəmlidir.
Demokratik vətəndaş cəmiyyəti, hüquqi dövlət
quruluşu kimi qlobal tarixi vəzifələr sırasına
daha biri - innovasion elm cəmiyyəti qurmaq vəzifəsi əlavə
olunmuşdur.
Daha dəqiq deyilsə, demokratik cəmiyyətin
uğuru və tərəqqisi hər şeydən əvvəl,
innovasion inkişaf paradiqmasının nə dərəcədə
müəyyənləşdirilməsindən, uğurlu tətbiqi
və həyata keçirilməsindən birmənalı
asılı olmuşdur.
Bu həyativacib məsələ ölkəmizin milli
intellektual elitası qarşısında olduqca məsuliyyətli,
miqyaslı vəzifələr irəli sürür. Azərbaycan elmində,
ümumiyyətlə, elita problemi, elitologiya mövzusu o qədər
də geniş müzakirələrin mövzusu ola
bilməmişdir. Milli intellektual elita, onun təşəkkülü,
cəmiyyətdə rolu, mövqeyi və funksiyaları və
s. problemlər isə demək olar ki, hələ ictimai elmin
diqqət mərkəzinə gəlməmişdir. Bu isə intellektual kapitalın və insan
resurslarının bir nömrəli məsələyə
çevrildiyi XXI əsrdə narahatlıq doğurur.
Müasir
dünyada inkişaf və idarəetmə məsələlərinin
obyektivlik və elmilik prinsipinə əsaslanması, yüksək
statusa və qabiliyyətə malik ictimaiyyətşünasların, humanitar
elitanın həlledici rol oynaması elmi həqiqətdir. Humanitar elita intellektual, siyasi, mədəni, iqtisadi,
psixoloji, mənəvi, təşkilatçılıq qabiliyyətləri
ilə başqa qruplarla müqayisədə daha çox
dövlətçilik missiyasına xidmət edən insanların
birliyidir.
Modernləşmə və postmodernləşmə
proseslərinin keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm
qoymasını məhz hər bir ölkənin innovasion
inkişaf strategiyası təmin edir. Dünya innovasiya məkanına
inteqrasiya yolunun alternativi mövcud deyil. Bu
miqyaslı vəzifənin dərki, izah edilməsi və hərtərəfli
konsepsiyasının formalaşdırılması milli
intellektual elitanın üzərinə düşür.
Onu səciyyələndirən başlıca cəhətlər:
yeni şəraitdə cəmiyyətin inkişafının
yeni ideya və konsepsiyalarının irəli sürülməsi;
cəmiyyətin idarə olunması üçün strateji qərarların
qəbulunda dövlətə ən yaxın dəstəyin
göstərilməsi; yeniliklərə həssas və fəal,
təşəbbüskar mövqeyə malik, ictimai
şüurun, innovasion mühitin
formalaşdırılması; xalqın intellektual
potensialının, insan resurslarının səfərbər
edilməsi; cəmiyyət və dövlətin inkişafı
üçün yüksək məsuliyyət hissi; konkret
intellektual-elmi nailiyyətə yönəlmiş novatorluq fəaliyyəti;
milli maraqlara yönümlü olması; milli ideyanı
formalaşdırmaq və onun həyata keçməsinə
xidmət etməsi; ali mənəvi keyfiyyətlərin
daşıyıcısı olması; bütün cəmiyyətin
ideal və dəyərlərinin cəmləşdiyi obraza
malik olması; kütlələrə, emosiyalara deyil,
şüur və zəkaya ünvanlı, düşüncəyə yönümlü fəaliyyət
aparması; cəmiyyətlə dövlət arasında ahəngin,
ünsiyyətin təmin olunmasına xidmət etməsi;
yeninin yaradılması, ənənə və innovasiyalar
arasında optimal sintezin təmin edilməsi, yeni mənəvi
dayaqların müəyyən edilməsidir. Xalqın
düşünən beyni, "mədəni nüfuz
sahib"ləri olan elita üçün, qeyd edildiyi kimi,
mütləq müqəddəs missiyanın
daşıyıcısı olmaq hissi, mənəvi meyar ən
önəmli keyfiyyətlərdəndir.
Müasir
dünyada intellektual və texnoloji tərəqqiyə
yalnız ayrıca bir ölkənin gücü sayəsində
nail olmaq mümkün deyildir. Buna görə də
Azərbaycanın inkişaf etmiş ölkələrdəki
səviyyəyə uyğun modernləşməsi
üçün siyasi, iqtisadi, elmi və mədəni resurslar
hərəkətə gətirilməlidir. Dövrümüzün
çağırışları ölkəmizin
texnoloji-innovasiya alyansları ilə geniş əlaqələr
qurmasını zəruri edir. İnnovativ
iqtisadiyyatın formalaşması Azərbaycan
üçün ön sırada duran məsələlərdən
biridir və dünya birliyinə inteqrasiyanın mühüm
şərtlərindəndir. İnnovasion cəmiyyət,
insan resurslarının və intellektual kapitalın, dəyişikliklərin
hərəkətverici qüvvəsinə çevrildiyi cəmiyyətdir.
Belə cəmiyyət bilik iqtisadiyyatına, təfəkkür
iqtisadiyyatına əsaslanır, ideya və təşəbbüslərin
fasiləsiz təkrar istehsalını, məhsuldar qüvvəyə
çevrilməsini şərtləndirir.
Milli humanitariya dövlət, milli lider ətrafında
birləşə, xalqın potensial enerjisini bir araya gətirə,
quruculuq işlərinə səfərbər edə bilər. Bu gün
inkişaf etmiş ölkələrdə intellekt və siyasət
vahid cəbhədə dövlətçilik maraqlarına xidmət
edir. Bu ölkələrin
qazandığı uğurların təminatçısı
məhz həqiqi intellektualların dövlətçiliyin
inkişafını hər şeydən üstün
tutmasıdır. Dünya inkişafının
hazırkı mərhələsində fatehlik hünərini,
sərkərdə qılıncını, zəka
"qılıncı", ağlın gücü əvəz
edir və təbii ki, intellektual elitanın üzərinə
çox çətin və şərəfli bir missiya
düşür. O elə etməlidir ki, qədim Poma senatorları öz
müddətləri bitdikdə dedikləri bu sözləri deməyə
haqqları olsun: "Mən bacardığım hər
şeyi etdim, qoy başqaları bundan daha
yaxşısını etsinlər".
Hər
şey vətəndaş və onun gələcəyi
üçün
Sərəncamla demək olar eyni
vaxtda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev
"İnsan hüquqlarının və
azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini
artırmaq məqsədilə Milli Fəaliyyət
Proqramını" təsdiq etmişdir. Sadə görünən
bu fakt onu göstərir ki, İnsan hüquqları sahəsində
Milli Fəaliyyət Proqramı "Azərbaycan - 2020: gələcəyə
baxış" inkişaf strategiyasının müəyyən
etdiyi məqsədlərə hədəflənmişdir
Bu sənəd göstərir ki, insan
hüquqlarının müdafiəsi Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin həyata keçirdiyi siyasətin
prioritetlərindən biridir.
Eyni zamanda, Milli Fəaliyyət Proqramı ölkədə
insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində
aparılan davamlı tədbirlərin tərkib hissəsidir. Yeni proqram isə
insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyinin
artırılması, hüquq mədəniyyətinin
inkişaf etdirilməsi, normativ hüquqi bazanın və
hüquq müdafiə sisteminin təkmilləşdirilməsi
istiqamətində tədbirlərin
davamlılığının təmin edilməsinə
yönəlmişdir.
Mahiyyət
etibarilə Milli Fəaliyyət Proqramı və "Azərbaycan
- 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf
Konsepsiyası - hər iki sənəd bir-biri ilə
bağlıdır və Azərbaycanın yeni inkişaf mərhələsinə
qədəm qoymasını göstərir.
İnsan
hüquqları meyarının rəhbər tutulması, Azərbaycan
Respublikasının insan hüquqları sahəsində beynəlxalq
müqavilələrə qoşulması prosesinin davam etdirilməsi,
yeni qanunvericilik aktlarının qəbul edilməsi, ölkədə
korrupsiya ilə mübarizənin gücləndirilməsi,
şəffaflığın artırılması, əhaliyə
göstərilən elektron xidmətlərin inkişaf etdirilməsi
sahəsində fəaliyyətin vətəndaş cəmiyyəti
ilə sıx əməkdaşlıqda davam etdirilməsi
ehtiva olunur.
Bundan əlavə,
proqrama əsasən, gələcəkdə insan
hüquqları sahəsində maarifləndirmə, elmi-analitik
tədbirlərin davam etdirilməsi, beynəlxalq təşkilatlarla,
o cümlədən BMT-nin insan hüquqları sahəsində
ixtisaslaşan qurumları, Qaçqınlar üzrə Ali
Komissarlıq, UNESCO, UNICEF, Dünya Bankı, habelə Avropa
Şurası, Avropa İttifaqı, Avropada Təhlükəsizlik
və Əməkdaşlıq Təşkilatı və digər
regional təşkilatlar ilə birgə əməkdaşlıq
proqramlarının həyata keçirilməsi
planlaşdırılır.
Milli Fəaliyyət
Proqramının hazırlanması zamanı müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar
ilə həyata keçirilən əməkdaşlıq
proqramları nəzərə alınmışdır. Bu proqramda, eyni zamanda insan hüquqları sahəsində
beynəlxalq öhdəliklərin davamlı implementasiyası
üçün dövlət orqanlarına konkret
tapşırıqlar verilir.
Bu, bir daha
dəlalət edir ki,
İnsan hüquqları sahəsində yeni Milli Fəaliyyət
Proqramı "Azərbaycan - 2020: gələcəyə
baxış" konsepsiyasının hədəflərinə
yönəlmişdir. Burada fikrimi Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin
sözləri ilə bitirmək istərdim: "Biz ölkəmizi
qanunun aliliyinin bərqərar olduğu, çox güclü
sosial siyasəti, inkişaf etmiş iqtisadiyyatı və
regionda möhkəm mövqeləri olan müasir və
demokratik bir ölkə kimi görürük.
Gələcəyimizi
düşünmək və gerçəkləşdirmək
milli xüsusiyyətə, dövlətçilik ənənəsinə
çevrilir
Sərəncam Azərbaycan dövlətçiliyinə
müstəqillik dövründə rəhbərlik edən
siyasi liderlərə xas olan gələcəyə
hesablanmış siyasi kursun rəsmi dövlət sənədi
ilə strateji planlaşdırma və idarəetmə ənənəsinə
çevrilməsini təmin edir. Müstəqillik təcrübəsi
göstərir ki, dövlətimiz ən çətin problemləri
milli birlik amilinə dayaqlanaraq həll edə bilmişdir.
Bu baxımdan, bütün cəmiyyətin
anladığı və dəstəklədiyi yeni strategiya
labüd olaraq reallaşır.
Dövlət başçısı İlham Əliyev
son illərdə məhz ölkə üçün
taleyüklü, strateji əhəmiyyətli hadisələrin
təşəbbüskarına çevrilmiş, onun
ardıcıl və sistemli surətdə həyata
keçirdiyi islahatlar dövlətimizin daha da güclü
olmasına, cəmiyyətin mənəvi yüksəlişinə
və birliyinə xidmət etmişdir. Əminliklə demək olar
ki, dövlət başçısının özünəməxsus
liderlik keyfiyyətləri, siyasi prosesləri yönəltmək
məharəti, cəmiyyətin maraq və mənafelərini
ümumi bir nöqtədə birləşdirmək
bacarığı Azərbaycan xalqının öz liderinə
etimadının əsas səbəblərindən
biri kimi çıxış edir.
Prezident
İlham Əliyevin gələcəyə baxışı
yalnız "Azərbaycan - 2020: gələcəyə
baxış" İnkişaf Konsepsiyasının
hazırlanması ilə bağlı sərəncamında
deyil, onun həyata keçirdiyi siyasətdə və
bütün çıxışlarında əksini
tapmışdır:
"Bütün bu işlər Azərbaycan xalqının
dəstəyi sayəsində görülür, bizim
bütün uğurlarımız Azərbaycan xalqının
uğurlarıdır. Əgər xalq bizim təşəbbüslərimizi
dəstəkləməsəydi, onların heç biri yerinə
yetirilə bilməzdi. Mən gələcək
illərə böyük nikbinlik hissi ilə baxıram və
bilirəm ki, Azərbaycanın çox parlaq, bundan da gözəl
gələcəyi olacaqdır. Mən tam əminliklə
deyə bilərəm ki, Azərbaycan inkişaf etmiş
ölkələrin sırasına daxil olacaqdır. Bizdə iqtisadi, siyasi, sosial və digər sahələrdə
bütün meyarlar dünyanın ən inkişaf etmiş
ölkələrinin meyarlarına bərabər olacaqdır.
Belə olan halda ölkəmizin uzunmüddətli
inkişafı təmin olunacaq və Azərbaycan uğurla irəliyə
gedəcəkdir".
Yaxın gələcəyin güclü Azərbaycan
dövlətini milli birlik və həmrəyliklə yaratmaq
kimi böyük vəzifələr, sözün əsl mənasında,
Azərbaycan xalqının bütün mənəvi,
intellektual və əlbəttə ki, maddi resurslarının səfərbər
edilməsini qarşıya qoyur. Vətəndaş cəmiyyətinin,
alimlərin, ziyalıların, gənclərin, sahibkarların,
idarəetmə strukturlarının, dünya azərbaycanlılarının
- bir sözlə, bütün azərbaycançı qüvvələrin
ən fəal töhfəsini tələb edir. Müasir
tariximizin 2003-cü ildən başlayan yüksəliş və
inkişaf göstəricilərinin
davamlılığını 2020-ci ildə də, daha sonra da
təmin etmək yaxın onillikdə də qarşıda duran
ən böyük vəzifələrimizdəndir
.
Rəbiyyət ASLANOVA,
Milli Məclisin İnsan
hüquqları
Komitəsinin sədri, fəlsəfə
elmləri
doktoru, professor, Bakı Dövlət
Universitetinin "Fəlsəfə
tarixi və
mədəniyyətşünaslıq kafedrası"nın
müdiri
Azərbaycan.- 2012.- 1 may.- S. 5.