Baba bəy Şakirin
sənət dünyası
Görkəmli ədəbiyyatşünas
alim Firidun bəy
Köçərli yazırdı ki, XIX əsrin
birinci yarısında Qarabağ
mahalı Azərbaycan şairlərinin vətəni hesab olunub. Həqiqətən
də Azərbaycan milli şeirində yeni ideyalar məhz XIX əsrdə
Qarabağda qoyulub.
Xüsusilə də bu dilbər bölgənin
tacı sayılan Şuşada onlarla şair
yaşayıb yaradıb. Abdulla
Canıoğlu, Aşıq Pəri, Məmməd bəy Aşiq, Qasım bəy Zakir,
Mirzə Həsən kimi sənətkarların
yetişdiyi məkanda öz
müasirləri arasında fərqlənənlərdən biri də Baba bəy Şakir olub. Bu il anadan
olmasının 240 ili tamamlanan
Baba bəy Şakir Qarqar çayının sahilində, Mehriban kəndində anadan
olub. Hətta Mir Möhsün Nəvvab təzkirələrində,
Firidun bəy Köçərli əsərlərində
onu "Mehribanlı Baba
bəy" kimi təqdim ediblər. Biz bir çox
arxiv materiallarda, sənədlərdə
bu yaşayış sahəsinin sonrakı
adı ilə maraqlandıq. Məlum oldu ki, Qarabağa edilən
basqılar, müharibələr, müəyyən iğtişaşlar nəticəsində bu kənd dağılıb,
xarabalıqları da eləcə
toz-torpağın altında qalıb. Yalnız arxiv
materiallarında, Baba bəy Şakirlə
əlaqədar araşdırmalarda bu kəndin
adı yaşamaqdadır. Həyatın qəribəliyi də
budur. Bəzən bir
şəxsiyyət məramı və əməlləri, fəaliyyəti
ilə doğulduğu yerə elə bir əbədi şöhrət gətirir ki, o kənd, o şəhər həmişə
xatırlanır, yaşanır. Baba bəy
Şakirin 240 il
öncə doğulduğu kənd də
beləcə, onun şeirləri kimi bir əbədiyyət
ünvanına çevrildi. Daha fərq etmir, bu kənd indi var, yox,
işığı yanırmı, çayı axırmı?
Əslində, Baba bəy Şakirin doğum tarixi fərqli
göstərilib. Ədəbiyyatşünas alim
Feyzulla Qasımzadə onun
1769-cu ildə doğulduğunu yazıb. Rus tədqiqatçıları da Baba bəy Şakirin doğum tarixini müxtəlif rəqəmlərlə əks
etdiriblər. Yalnız Firidun bəy
Köçərli Baba bəy Şakiri müasirləri ilə - kimdən kiçik və kimdən böyük
olduğunu müqayisə edərək, onun 1772-ci ildə doğulduğunu
əsaslandırıb. Şairin mənşəcə
Pənah xanın nəslindən - Sarıcalılardan
olması inkaredilməz bir faktdır. Şair özü də
şeirlərindən birində şəcərəsini bildirib:
Mən özüm övladi Pənah
aliyəm,
Keçən qəziyyədən
yeksər haliyəm.
Tamam aləm bilir
Sarıcalıyam,
Mən türkəm,
nə kürdəm, nə ləzgi, nə tat.
Amma hansısa səbəbə
görəsə nə İbrahim xan, nə Mehdiqulu xan, nə də Cəfərqulu xan Şakirin güzəranı
ilə o qədər də
maraqlanmayıblar. Öz zəhməti ilə
dolandığından Baba bəy Şakir ömrü boyu yaşayışından narazı qalmasa da, qohumlarından,
xüsusilə də Mehdiqulu xandan incikliyini sonralar dostu və yaxın
qohumu şair Qasım
bəy Zakirə yazdığı bir mənzum
məktubunda belə bildirib:
Külli Qarabağa olub mehriban
Götürdükcə dövlət elədi
ehsan.
Bizlərə düşəndə
xani-alişan,
İşıqlı dünyanı elədi
zülmət.
Bəlkə
də elə buna görə Baba bəy Şakirin qələmindən
satira, tənqid, dövründən, zəmanəsindən,
varlı qohumlarından, laqeyd insanlardan şikayət və
giley daha çox süzülüb.
Şairin ən yaxın dostu Qasım bəy
Zakir olub. Ona ünvanladığı mənzum namələri
də çoxdur. Qasım bəy də ömrü boyu Baba bəyi
özünə ustad bilib. Hətta poetik ləqəbini də
Baba bəy Şakirin təxəllüsünə
uyğunlaşdıraraq götürüb. Baba bəy Şakir
dövrünün çox kamil və tanınmış
şairlərindən biri idi. Onun səsi-sorağı İrəvandan,
Ordubaddan, Gəncədən... eşidilib. Görkəmli tədqiqatçı
alim Salman Mümtaz yazırdı: "O vaxtkı ədəbiyyatımızı
gözəlləşdirən, məzlumların imdadına
çatan cəsur, qəhhar bir şair olub Baba bəy
Şakir". Onun yaradıcılığını diqqətlə
araşdırdıqda, həqiqətən, də görürsən
ki, XIX əsr Azərbaycan satirik şeir cərəyanının
zənginləşməsində bu şuşalı oğlunun
böyük xidmətləri var. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixində poeziyanın ictimai mübarizə silahına
çevrilməsində Şakirin zəhməti çoxdur.
"Ay Mədət" və "Yetmədi" rədifli
qoşmaları, "Gəlməz" gəraylısı
Şakir yaradıcılığının sarı simidir. Hər
üç şeirdə Vaqif ruhu duyulur. Belə də söyləyirlər
ki, "Ay Mədət" rədifli qoşmasından sonra
Zakir də bu poetik nümunədən təsirlənərək
eyni adlı əsər yaradıb.
Baba bəy Şakirin şeirləri
arasında həcvlər də çoxdur. Onun bu janrda
yazmasının səbəbini dürüst açıqlayan
Firidun bəy Köçərli bildirib ki, çox ehtimal o
zaman bu şairlərin qəzetlə, jurnalla əlaqələri
olmadığından öz müasirlərinin əxlaqını
həcvlə islah etmək istəyiblər. Firidun bəy
Köçərli ona da təəssüflənib ki, Baba bəy
kimi incə ruhlu, istedadlı şairin dünyadan, xüsusilə
də Avropadan qətiyyən xəbəri olmayıb. Bu səbəbdən
də öz gözəl təbini həcvlər yazmağa,
"latayır söyləməyə" sərf edib. Həcv
yazmaq, müasirlərinin karikaturasını sözlə
çəkmək, onlara təsir etməyə
çalışmaq, əslində,
pis fəaliyyət deyil. Amma Firidun bəy Köçərlini
təəssüfləndirən səbəb budur ki, Baba bəy
Şakir həddən artıq istedadlı və təbli bir
şair olub. Saatlarla bədahətən qoşma, gəraylı
söyləmək iqtidarına malik imiş. Onun iş
üslubu da qəribə olub. Hər bir şeiri -
qoşmanı, müxəmməsi, gəraylını qəflətən
birnəfəsə deyərmiş. Onun poetik nümunələrinin
çoxu da elə bu şifahi "monoloqun" məhsulu kimi
yaddaşlara köçüb.
Müxtəlif
xatirə və qeydlərdən bəlli olur
ki, o dövrün
şairləri tez-tez bir
araya gələrək hansısa bir məsələ haqqında söhbət edərkən
hər kəs öz fikrini
konkret və qısa bildirməyə
çalışarmış. Baba bəy Şakir münasibətini də, fikrini də lakonik, amma şeirlə dilə gətirərmiş. Bir dəfə yerli bəylərin
insafsızlığından söhbət düşüb.
Baba bəy Şakir dərhal
ürəyindən keçənləri belə bildirib:
Bu dövranda hünər söhbəti
bitdi,
Bərəkət
qeyb oldu, kişilik itdi.
Kərəmli
kişilər rəhmətə getdi,
Kələf
çözələndi yumaq üstünə.
Qəribədir ki,
bütün dövrlərdə yaşayıb-yaradan
qələm sahibləri həmişə keçmişi
həsədlə anıblar. Hər şeyin
dünəndə qaldığını, bu
gün "başqa zəmanədir",
- deyiblər. Görünür, bu da həyatın rənglərindən,
xüsusilə də insan ovqatının
müəyyən məqamlara kökləndiyi anlardan
doğur.
Dövrünün haqsızlıqlarından,
bəzən də yadellilərin doğma vətəndə at
oynatmasından narahat olan Baba bəy Şakir qardaşı qədər
sevdiyi, inandığı Qasım bəy Zakirə
ünvanladığı bir məktubda onunla belə dərdləşirdi:
Vilayətdə urus olub ixtiyar,
Eyləyib bir
bina yoxdu görən kar.
Tamam işlər
olub cahilə bazar.
Heyf bu
vilayət, heyhatü heyhat!
İctimai haqsızlığa
dözməyən Baba bəy
Şakir üsyankar bir sənətkar olub. Çarizmin istilasından sonra dağıntılara məruz
qalmış Qarabağın
viranəliyi, talançıların
özbaşınalığı onun ürəyini nifrətlə doldururdu. Xalqın arzu və istəklərini, adət və ənənələrini addımbaşı
tapdalanyalara meydan verən kütbeyinlərə,
xəyanətkarlara, cahillərə
qəzəblə kükrəyirdi:
"Kimdir yetən fəryadına kəndlinin?"
Xalq kütləsinin acınacaqlı halı şairi dirigözlü alovlandırırdı. Gördüklərini
realistcəsinə şeirlərində
əks etdirirdi. Divanbəyinə ünvanladığı
bir məktubda şikayətini belə çatdırırdı: "Ya
bizləri tamam tutsun naçalnik, ya eləsin dərdə çarə,
ərz elə". Yaxud da: "Nə oğru, nə xain, nə
hiyləgərik, habelə
vətənin tərkin
edərik. Elliklə baş götürüb gedərik, hər birimiz bir diyara,
ərz elə". O dövrdə çar Rusiyasının Dumasına
Qarabağda da deputat seçkiləri keçirilib. Yenə də dostu Zakirə
ünvanladığı məktubda
bu seçkilər haqqında Baba bəy Şakir yazırdı:
Zakira, eşitdim təzə bir xəbər,
Həqiqət qoydu məni xeyli mat.
Zahira ki,
seçilərmiş Qalada
Tərəf tərəf
olub bəylər deputat.
Baba bəy Şakirin müxəmməsləri, məsnəviləri
də özünəməxsus
təbin və müşahidənin məhsuludur.
Xüsusilə də
"Dördlükləri" diqqət çəkir. Həcmindən və janrından asılı olmayaraq, bütün şeirlərində şair
dövrünün mənzərəsini
çox məharətlə
çəkib. Onları
bugünün gözü
ilə oxuduqca çox şey haqqında bir daha dərindən düşünməli olursan.
Torpağımıza təşrif
buyuranların, çağırılmamış
"qonaq"ların bizə
etdikləri zülmlərin
kökünün haradan
mayalandığı bir
daha bəlli olur. Baba bəy Şakir XVIII əsrdə doğulub, XIX əsrdə
vəfat edib. Yazdıqlarında isə sovet həyat tərzinin bizə "bəxş" etdiyi töhfələr aydın
duyulur. Görünür,
bütün zamanlarda istismarçılar eyni ssenarini həyata keçiriblər. Sadəcə,
birinin adı çarizm olub, o birisinin adı bir başqa... "Quberniya bina olandan bəri" Qarabağ əhlinin başına çox zülmlər gəldi. Şakir söyləyir ki, çox binava zamandır. Haqqını tələb
edə, həqiqəti
bildirə bilmirsən.
Çünki "olmaz
urusluqda eyləmək
isbat". Haqqın tapdalandığı bir zamanda isə fəryadın həddi bilinməz.
Var idi
on atım, iyirmi malım,
Qərəz, bir
tövr ilə keçirdi halım;
Yığıb bir hal ilə
apardı zalım,
Qapımız sovrulmuş xırmana dönüb.
Bu şeir təqribən XIX əsrin əvvəllərində
yazılıb. Biz nəslin
xəyalına isə
ötən əsrin
20-30-cu illərində Azərbaycanda
sovetləşmə zamanı
xalqımızın malını
talan edən, var-dövlətini əlindən
alan, atını ilxıdan, qoyununu sürüdən, malını
naxırdan aparan sovet məmurlarının
hikkəli sifətləri
düşür. Bir qədər də dərinə gedəndə
erməni vandallarının
başımıza gətirdiyi
müsibətlərin ağrılarını
hiss edirik.
Baba bəy Şakirin yaradıcılığında
lirik şeirlər də çoxdur. Təmiz bir məhəbbətin, eşqin,
həsrətin dil açdığı bu poetik töhfələrdə
müəllifin qəlb
harayı duyulur:
Nə müddətdi o biilqar,
Mənimlə göz-gözə gəlməz.
Boş, bihudə
sözdən ötrü,
Yar yarınnan
sözə gəlməz.
Məhəbbət ruhlu gəraylıların ahəngində
qəribə bir ritm də var. Onları adicə söyləmək belə
mümkün olmur.
Sanki təbii bir musiqi öz-özünə
bu şeirləri müşahidə edir. Görünür ki, xalq mahnılarının əksəriyyəti də
elə bu ruhda doğulduğu üçün dillər
əzbərinə çevrilib.
Tədqiqatçılar yazıblar
ki, Baba bəy Şakirin qoşma və gəraylılarından
çoxu xalq mahnıları kimi dilləri və elləri dolaşmaqdadır.
Bəzilərinin son beytindəki
"Şakir" sözü
onun müəllifinin kim olduğunu aydınlaşdırır. Təbii
ki, bu sərvətlərin
itib-batanı da çoxdur.
Baba bəy Şakirin şeirlərini
ilk dəfə toplayıb
Azərbaycan oxucularına
çatdıran unudulmaz
Salman Mümtaz olub. 1927-ci ildə əski əlifbada (ərəb əlifbası)
nəşr edilən kitab geniş oxucu kütləsi arasında o qədər də uğurla yayılmadı. Nəhayət,
1985-ci ildə Fərhad
Yəhyayevin tərtibatında
Baba bəy Şakirin
"Seçilmiş əsərləri"
işıq üzü
gördü. Təəssüf
ki, quruluşun diktəsindən irəli gələn tələblərə
görə şairin bu kitabçasında isə ədəbi irsi olduğu kimi yox, müəyyən
mənada redaktələrə,
ixtisarlara məruz qalaraq çap edildi. Bəzi sözlər, ifadələr
o dövrdəki Azərbaycan
dilinin orfoqrafiyasına
uyğunlaşdırıldı. Bununla belə, kitabda ilk dəfə çap edilmiş şeirlər də çox idi. Əlbəttə, XIX əsr satirik şeirimizin görkəmli
nümayəndəsi olan
Baba bəy Şakirin külliyyatını bu gün latın qrafikası ilə çap edib (özü də olduğu kimi) oxuculara çatdırmaq daha məqsədəuyğundur.
Dövrləri, zamanları
və onların əhatə etdiyi mühiti, tarixi təkcə salnaməçilər,
tarixçilər yazmayıb.
Azərbaycan şairləri
də yaşadığı
dövrün bədii
ensiklopediyasını, mənzərəsini,
rəngini, rufunu olduğu kimi öz əsərlərinə
gətiriblər. Bu mənada
Baba bəy Şakirin şeirlərinin əksəriyyəti
dövrünün güzgüsüdür.
Bu güzgüdən isə
Qarabağ həyatı,
Şuşa olduğu kimi görünür...
Flora XƏLİLZADƏ
Azərbaycan.-2012.-
9 noyabr.- S.11.