Dulusçuluq ən qədim sənət növüdür

Hər bir xalqın tarixi yaratdığı sənətkarlıq nümunələrində də öz təsdiqini tapır. Daş dövründən bu günə kimi bir-birini əvəz etmiş ictimai-iqtisadi formasiyalarda xalq sənətkarlığı nümunələri də inkişaf yolu keçib. Sadə əl əməyinə əsaslanan əşyalar, məişət avadanlıqları sonralar həmin dövrlərdən xəbər verən maddi-mədəniyyət nümunələrinə çevriliblər. Belə sənətkarlıq nümunələrindən sayılan dulusçuluq Azərbaycanda ən qədim istehsal sahələrindən biri sayılmaqla, öz əhəmiyyətini nəinki qoruyub saxlayıb, hətta bəşər mədəniyyəti inciləri sırasına qəbul edilib. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar təsdiqləyib ki, dulusçuluq neolit dövrünün yadigarıdır.

Maraqlıdır ki, bu sənətin ilk dəfə meydana gəlməsində qadınların xüsusi əməyi olub. Bu işlə əvvəllər qadınlar məşğul olublar. Dulusçuluq sənəti nümunələrinin "xəmiri" torpaqdan yoğrulur. Həmin dövrlərdə isə təbii ki, kişilər torpaqdan "xəmir yoğurmaq" kimi əl əməyi ilə məşğul ola bilməzdilər (artıq matriarxat dövrü arxada qaldığından, idarəetmə kişilərin səlahiyyətinə keçmiş, qadınlar ən ağır işlər görməyə məhkum edilmişdilər). Gildən qab-qacaq düzəltmək kimi ağır işlərin qadınlar tərəfindən görülməsi o dövrlər üçün adi hal sayıla bilərdi. Ona görə də tədqiqatçıların gəldikləri qənaət əsaslıdır.

Əlbəttə, "insan əli boz tikanı istəsə gülə döndərər" kimi məcazlar da buradan yaranmağa başlayıb. Adi "torpaqdan yoğrulmuş xəmir"dən insan əli sənətkarlıq nümunələri yaradır ki, onlar zamanın ahəngini öz üzərlərindəki naxışlarda sonrakı əsrlərə və nəsillərə aparır. Orta əsrlərin sonlarından başlayaraq Azərbaycanda dulusçuluq istehsalı daha yüksək zəviyyəyə çatıb. Monqolların Qafqaza yürüşünədək bu inkişaf davam edib. Təəssüf ki, bütün dövrlərdə olduğu kimi, o zamanlar da işğalçılıq təkçə torpaq itkisi, mal-mülkün darmadağın edilməsilə tarixə yazılmayıb. Həmin dövrədək ölkəmizdə dulusçuluq sənətkarlığı sahəsində güclü dəyişiklik baş verib. Əvvəllər yalnız bəsit, kustar üsula əsaslanan dulusçuluqda artıq ayaqla hərəkət etdirilən çarx və kürələrin tətbiqi, təbii ki, yalnız kəmiyyətə deyil, keyfiyyətə də öz təsirini göstərib. Həmin dövrlərdə Azərbaycanda şirəli və şirəsiz saxsı qabların daha geniş yayılması da məhz dulusçuluq sənətinin inkişafı ilə əlaqədar olub. Demək olar ki, o zaman ölkənin hər yerində bu sənətə həm tələbat vardı, həm də dulusçuluq məmulatlarına maraq ehtiyacla üst-üstə düşürdü. Orta əsr Ağsu şəhərinin qalıqlarının son illər üzə çıxardığı şirəli və əlvan naxışlarla bəzədilmiş saxsı qablar bunu bir daha təsdiqləyir. Bura Beyləqan ərazisindən qazıntılar zamanı əldə edilən sənətkarlıq nümunələrini də əlavə etmək yerinə düşərdi. Mis və dəmir məişətə yol açana qədər gil qablara olan ehtiyac bu qədim xalq sənətinin inkişafına təsirsiz ötüşə bilməzdi. Müstəqil Azərbaycan xanlıqlarının dövründə dulusçuluq istehsalının aparıcı sahəsi kimi daha çox məişət keramikası öndə olub.

Etnoqrafik tədqiqatlar göstərir ki, məişətdə istifadə olunan dulusçuluq məmulatları bir neçə qrupa bölünürdülər. Onlardan su, ərzaq, süd məhsulları qabları və s. göstərmək olar. Məişətdə işlədilən su qabları müxtəlif forma və adda düzəldilib. Səhəng, cürdək, bardaq, parç, səhrəng, kuzə su daşımaq üçündür. Dulusçuların söylədiyinə görə, bu sənətin ustaları 50-dən artıq müxtəlif növlü gil qab-qacaq hazırlayıblar, baxmayaraq ki, bəziləri artıq sıradan çıxıb.

Xanlıqlar dövrünə aid arxiv sənədlərində və digər yazılı mənbələrdə Azərbaycanın Şamaxı, Şəki, Ərdəbil, Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Ordubad kimi şəhərlərində saxsı məmulatının istehsalı barədə qeydlər var. Aydın olur ki, Şəki xanlığının bir çox kəndlərində və Nuxada gil qablar hazırlayıblar. Təkcə Şəki şəhərində saxsı səhəng istehsal edənlərin sayı 29 nəfər olub.

Naxçıvan xanlığında saxsı qablar istehsalı haqqında məlumat daha çoxdur. Bu xanlığın sovet Rusiyası tərəfindən işğalı dövründə Naxçıvan və Ordubad şəhərlərinin hər birində 12 nəfər dulusçu çalışıb. Ordubaddakı dulusçu emalatxanalarından biri yararsız hala düşmüş karvansarada yerləşirdi. Xanlığın Təzəkənd adlı yaşayış məntəqəsində Naxçıvan hakimi Ehcan xana məxsus saxsı səhəng istehsal edən emalatxananın fəaliyyət göstərməsi haqqında da məlumat verilir.

Azərbaycanda dekorativ-tətbiqi sənətin tarixi çox qədimdir. Bəzi mənbələrə görə, ən qədim sənətkarlq növlərindən sayılan dulusçuluq Azərbaycanda e.ə. II minilliyə təsadüf edir. Dulusçuluq istehsalının Bakıda da mövcud olması öz təsdiqini tapıb. Şəhərin ətrafındakı müxtəlif növ gil yataqları burada saxsı qabların istehsalı üçün şərait yaradırdı. 1946-cı ildə şəhərin Qala ərazisində aparılmış qazıntı işləri zamanı XVII-XVIII əsrlərə aid xeyli miqdarda şirəli qablar - kasa, boşqab, badya və s. tapılıb ki, bunların da əksəriyyəti yerli istehsalın məhsulları idi.

Qarabağda isə dulusçuluq istehsalı ilk orta əsrlərin sonlarından başlayaraq daha yüksək səviyyəyə çatıb. Burada aparılmış arxeoloji qazıntılar göstərir ki, IX-XIII əsrlərdə dulusçuluq yüksək inkişaf etmiş bir sənət sahəsi kimi tamamilə formalaşmışdı. Bu dövrdə istehsal edilən saxsı qablar istər hazırlanma texnikasına, istərsə də zəngin bəzək elementlərinə görə həm əvvəlki, həm də sonrakı dövrlərlə müqayisədə çox yüksək səviyyəyə qalxmışdı. Su kəmərləri üçün saxsı boruların, tikinti işlərində geniş istifadə edilən kaşı və bəzək kərpiclərinin istehsalına başlanması da məhz bu dövrlə bağlıdır.

Monqol işğalları Qarabağda, ümumiyyətlə, Azərbaycanda sənətkarlığın digər sahələri kimi, dulusçuluğun inkişafına da ağır zərbə vurub. Geriləmə özünü məişətdə işlədilən saxsı qabların istehsalında daha aydın göstərib. Lakin bununla belə, məişət keramikasının istehsalında yaranmış bu gerilik sonrakı əsrlərdə tikinti keramikasının həcminin artması ilə əvəz olunub. XV-XVII əsrlərdə tikinti işlərinin genişlənməsi bəzək işlərində istifadə edilən dekorativ kərpic və kaşı istehsalının həcminin artmasını zəruri edib.

Əldə olan arxeoloji materiallar göstərir ki, son orta əsrlərdə Qarabağda saxsı məmulatı istehsalı 3 böyük qrupa ayrılıb: şirəsiz, şirəli qablar və tikinti materialları. Şirəsiz saxsı məmulatı sırasına hər birinin müxtəlif növləri olan küplər, qazanlar, səhənglər, bardaqlar, aftafalar, silbiçlər, süd qabları, dolçalar, çıraqlar, qəlyanlar və s. aid edilir. Bu qabların bədii tərtibatı zamanı xətti və nöqtəvari naxışlardan, yəni, həndəsi fiqurlardan geniş istifadə edilirdi.

Dulusçuluq sənətinin təşəkkül tapması və inkişaf yoluna nəzər salarkən İsmayıllı və Şəki rayonlarının da adlarını çəkməmək olmaz. Şəkidə olduğu kimi, İsmayıllıda da bu qədim xalq sənətkarlığı nümunələrinə rast gəlinir. Dəmirçiliyin məişətə nüfuzuna qədər burada da dulusçuluğun böyük inkişaf yolu keçdiyini təsdiqləyən maddi sübutlar var. Qədim Azərbaycan dövləti olan Qafqaz Albaniyasının tarxinin öyrənilməsində İsmayıllıda aşkar edilən küp qəbirləri, yaşayış məskənlərinin qalıqları, dulusçuluq nümunələri xüsusi yer tutur. Qafqaz Albaniyasına məxsus Sumacı, Pirəbülqasım və Hətəmli kəndləri ərazisində aşkar edilən saxsı borular və su qabları da söylənilən maddi əsaslardandır ki, hazırda İsmayıllı Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin də fondunda qorunur və ekspozisiyasında nümayiş etdirilir.

Qədim Şəkidə dulusçuluqla məşğul olanlardan biri - Hümmət Məmmədov söyləyir ki, ağlı kəsəndən bu işi sevib. Dulusçuluq ona atasından miras qalmış sənətdir. Ustanın atası Şöyüb Məmmədov keçmiş SSRİ Rəssamlar İttifaqının üzvü olub. Onun özü isə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvüdür. Danışa-danışa ayaqları çarxı fırladır. Bu zaman palçıqlı əlləri çarxın üstündəki gili istədiyi şəklə salır. Təmiz saxsı qabların uzunömürlülüyü isə onların hazırlanma texnologiyasından asılıdır. Ustanın gəldiyi qənaət belədir: "Keyfiyyətli saxsı qabın üstünə çıxanda o, sınmamalıdır. Saxsıları bir-birinə toxundurduqda, şüşə səsi çıxmalı, qızılı rəngə çalmalıdır".

Qəbələ rayonunun kiçik kəndlərindən biri kimi tanınan Küsənətdə də dulusçuluq sənətini yaşadanlar var. Hələ uşaqlıqdan bu qədim el sənətini atasından öyrənən Vaqif Zeynalov 1999-cu ildən müstəqil şəkildə dulusçuluqla məşğul olur.

Zəngin fauna və florası, əsrarəngiz gözəllikləri ilə seçilən ölkəmizin cənub bölgəsində xalq sənətkarlığı nümunələrini yaşadan Cəsarət Nuriyev 40 ildir ki, alın təri ilə yoğurduğu "palçıq"dan tutduğu kündələrdən müxtəlif məişət avadanlıqları hazırlayır. Ustanın emalatxanasında "dünyaya gələn"lər tariximizin müxtəlif dövrlərindən soraq verir.

Təbii ki, xalqın tarixi keçmişini yaşadan sənət nümunələri zaman keçdikcə özünün əhəmiyyətini daha çox üzə çıxarmış olur. Dulusçuluq (forma və məzmunca dəyişsə də) məhz ölməz sənət nümunələri kimi qorunur, istifadə əhəmiyyətini özündə saxlayır. Barmaqların sığalı və alın tərindən yaradılan sənət əsərləri dünyanın məşhur muzeylərinin fondunu zənginləşdirməklə yanaşı, insanların sağlamlığında da mühüm rol oynayır.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan.-2012.- 30 noyabr.- S.7.