Xocavəndlilər doğma yurdlarına qayıdacaqlarına əmindirlər

Ötən əsrdə Dağlıq Qarabağda məqsədli və planlı şəkildə iş aparan ermənilər hər vəchlə bu yerlərin əzəli və əbədi sahibləri olan azərbaycanlıları sıxışdırır, qədim tarixə malik kəndlərimizin inzibati ərazisi heç bir zərurət olmadan ləğv edilir, əhalisi başqa yerə köçürülür, yaxud da başqa kəndlərlə birləşdirilir, tarixi adlar təhrif olunur, dəyişdirilirdi. Məqsəd isə öz məkrli niyyətlərini həyata keçirmək, ərazilərimizi mənimsəmək idi. Ermənilərin 1987-ci ildən başladıqları etnik separatçılıq hərəkətləri tez bir zamanda artıq silahlı basqına və terrora keçmişdi. Avtobuslar, maşınlar, adamlar atəşə tutulur, günahsız insanlar həlak olurdular. Bütün bunlara qarşı respublika rəhbərliyindən heç bir cəza tədbirinin görülmədiyini və reaksiya verilmədiyini görən ermənilər daha da azğınlaşaraq növbəti qanlı planlarını hazırlayırdılar. Keçmiş İttifaq rəhbərlərinin birtərəfli mövqeyi, ermənilərə qarşı ilıq münasibəti, istər dolayısı, istərsə də açıq-aşkar havadarlıq etməsi göz qabağında idi. Qədim yurd yerlərimiz oda qalanır, dinc insanlar vəhşiliklə qətlə yetirilirdi.

Bütün bunlar Qarabağ dərdli məmləkətimizin bir bölgəsinin üzləşdiyi qanlı faciələr idi. Dörd il ərzində Xocavəndin azərbaycanlılar yaşayan kəndləri ermənilərin hücumuna məruz qalır, demək olar ki, hər gün bir qanlı hadisə törədilirdi. Erməni qəsbkarları və muzdlu döyüşçülərlə gedən qeyri-bərabər döyüşlərdə rayonun azərbaycanlı kəndləri qarış-qarış itirildi. 1991-ci il oktyabrın 30-da rayonun azərbaycanlılar yaşayan qədim Tuğ və Salakətin kəndləri, 1991-ci il noyabrın 15-də Xətai kəndi, 1991-ci il noyabrın 19-da Xocavənd kəndi, 1992-ci il yanvarın 9-da Axullu kəndi işğala məruz qaldı. 1992-ci il fevralın 17-də ermənilər rayonun Qaradağlı kəndində misli görünməmiş vəhşiliklər törətdilər, kənd əhalisinin böyük bir qismini xüsusi amansızlıqla qətlə yetirərək əsl soyqırımı həyata keçirdilər. 1992-ci il oktyabr ayının 2-də isə rayonun Əmirallar, Muğanlı və Kuropatkin kəndləri, 1993-cü ilin 23 iyul tarixində isə Günəşli kəndi Ermənistan silahlı qüvvələri və onların havadarları tərəfindən işğal edilərək yandırıldı.

1991-ci ilin noyabrında Martuni və Hadrut rayonlarının bazası əsasında Xocavənd rayonu yaradılmışdır. Rayonun ərazisi 1458 kvadratkilometr, əhalisi 41300 nəfər, o cümlədən azərbaycanlılar 10795 nəfər təşkil edirdi. Rayonun inzibati ərazisində bir şəhər, 2 qəsəbə və 81 kənd mövcud olmuşdur ki, onlardan da 10-da azərbaycanlılar yaşamışdır. Rayonun inzibati mərkəzi Xocavənd şəhəridir. Relyefi əsasən dağlıq (Qarabağ silsiləsinin cənub-qərb kənarı), şərqdə və cənub-şərqdə əsasən dağətəyi düzənliklərdən ibarət olan kənd təsərrüfatı rayonudur. Ağdam, Ağcabədi, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı, Laçın və Xocalı rayonları ilə həmsərhəddir.

Xocavənd rayonunun ərazisi kiçik Qafqaz dağ silsiləsinə aid edilən Kirs, Ziyarət, Ərgünəş, Tuğ və Qaraçuğ dağları ilə əhatələnir. Bu dağların bəzi sahələri istisna edilməklə hamısı enliyarpaqlı ağaclar sinfindən olan palıd, cökə, fıstıq, vələs meşəsi ilə örtülmüşdür. Meşə zolağının qurtardığı yerdən başlayaraq bütün dağətəyi yamacların əksər hissəsi Alp çəmənliklərinə malikdir ki, bu da əsrlər boyu Xocavənd əhalisi üçün heyvandarlıq təsərrüfatının inkişafına misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Xocavənd rayonunun Qırmızı Bazar qəsəbəsi ərazisində diametri 600 sm, hündürlüyü 25 metr olan bir ədəd 1000 və eyni ölçülərə uyğun 2000 yaşlı şərq çinarı təbiət abidəsi kimi qorunurdu. Rayon ərazisində respublikanın "Qırmızı kitabı"na daxil olmuş III dövrün relikt növünə aid ağaclar da mühafizə olunurdu.

Respublikanın digər regionlarından fərqli olaraq Xocavənd iqtisadi regionunda faydalı qazıntılar əsasən inşaat materialları kateqoriyasına aid edilir. Üzlük daşı istehsalına yararlı və ehtiyatları 2034 min kubmetr olan Edişə, ehtiyatları 989 min ton olan, əhəng istehsalına yararlı Xocavənd əhəngdaşı yataqları var. Xocavənd ərazisi, xüsusilə dağətəyi zonaları qrunt və mineral suları ilə zəngindir. Bu suların bəzilərini tərkibindəki zəngin mineral maddələr və özünün müalicə əhəmiyyəti ilə respublikada tanınan bir çox məşhur mineral sularla müqayisə etmək olar.

1960-cı illərin sonlarında Xocavənd rayonunun Tuğ və Salakətin kəndlərinin yaxınlığında yerləşən Azıx mağarasından tapılan qədim insanın qalıqları sübut etdi ki, Azərbaycan ərazisi hələ qədim insanın Daş dövründən yaşayış məskəni üçün əlverişli olmuşdur. Bundan əlavə Enolit, Tunc və Dəmir dövrlərinə aid xeyli qalıqlar vardır.

Rayon ərazisində olan "Nərgiztəpə" maddi mədəniyyət abidəsi Orta Tunc dövrünə aid qədim yaşayış yeri, ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir. Burada rast gəlinən müxtəlif tarixi dövrlərə aid maddi mədəniyyət nümunələri özünəməxsus xarakterik əlamətlərinə görə Azərbaycanın digər bölgələrindən tapılmış nümunələrdən fərqlənir. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında bəhs olunan hadisələrin bəziləri Qaraçuğ dağı və Nərgiztəpə ərazisində baş vermişdir. Qaraca Çobanın bu ərazidə yaşadığı, müəyyən edilmiş nəhəng qəbir qalıqlarının ona məxsus olması iddia olunur.

Rayonun iqtisadiyyatında üzümçülük, heyvandarlıq, quşçuluq, taxılçılıq və bostançılıq üstünlük təşkil etmişdir. İqlimi yayda çox yerdə mülayim, qışı isə yağıntılı keçən soyuqdur. Bitki örtüyündə kolluq çəmənlər, enliyarpaqlı meşələr üstünlük təşkil edir. Nisbətən böyük çayları, Xonaşen, Köndələnçay, Qozluçay, Quruçay çayları Araz çayı hövzəsinə aiddirlər. Xocavənd rayonu üzümü və yaşıl mərməri ilə məşhur olmuşdur. Rayon ərazisindəki Bağırxan, Qırmızı Bazar, Mədə bulağı , Baba bulağı kimi istirahət zonaları min bir dərdin dərmanı idi.

Xocavənd rayonu 1992-ci il oktyabrın 2-də Ermənistan silahlı birləşmələri və onların havadarları tərəfindən işğal edilmişdir. İşğal nəticəsində rayonun azərbaycanlılar yaşayan 10 kəndində 1723 yaşayış evi ermənilər tərəfindən yandırılaraq əmlakları talan edilmiş, 47 sənaye, 144 kənd təsərrüfatı obyekti dağıdılaraq viran edilmişdir. Erməni vandalları tərəfindən 17 təhsil müəssisəsi, 4 məktəbəqədər tərbiyə ocağı, 32 səhiyyə müəssisəsi, 59 mədəniyyət obyekti, 10 tarixi abidə dağıdılmışdır. Rayonun infrastrukturuna aid olan 12 rabitə qovşağı, 341 km avtomobil yolları, 32 körpü, 42 su anbarı və 316 km su kəməri xətti dağıdılmış, talan edilərək yararsız hala salınmışdır. İşğal nəticəsində vurulmuş maddi, mənəvi ziyanla bərabər, rayonun bitki və meşə örtüyünə də böyük miqdarda zərər dəymişdir. Belə ki, rayonun 1202 ha meşə sahəsindəki qiymətli ağac növləri qırılaraq məhv edilmişdir.

4 il ərzində ermənilərə qarşı inadlı müqavimət göstərilmiş, bu torpaqların hər qarışı uğrunda qanlar tökülüb, şəhidlər verilmişdir. Qeyri-bərabər döyüşlərdə rayonun uşaqlı-qadınlı, cavanlı - qocalı bütün sakinləri qəhrəmanlıqla iştirak etmişlər. Xocavənd rayonunun təkcə Qaradağlı kəndində baş verənlər bunu təsdiqləyir. Ermənilərlə qeyri-bərabər mübarizədə 4 ay mühasirədə qalan kənd 77 nəfər şəhid vermişdir. Bu, kənd əhalisinin hər 10 nəfərindən biri deməkdir. Xocavəndlilər öz ata-baba yurdlarının müdafiəsi uğrunda 145 nəfər şəhid vermişdir, bu da rayonun azərbaycanlı əhalisinin hər 50 nəfərindən biri deməkdir. Zorla cəlb olunduğumuz bu ədalətsiz müharibədə rayon sakinlərindən 300 nəfərdən çox insan sağlamlığını itirmiş və ya əlil olmuş, 243 uşaq valideynlərindən birini, 68 qadın həyat yoldaşını itirmişdir. Müxtəlif dövrlərdə girov götürülmüş 110 nəfər dinc sakindən 49 nəfəri əsir və girovluqda olarkən erməni terroru və vəhşiliyinin qurbanı olmuş, bir ailədən olan 3 uşaq hər iki valideynini itirmişdir. Lakin bütün itkilər, ağrı və acılar rayonun mərd, cəsur insanlarını heç bir vaxt sarsıtmamışdır.

Dünyanın ən ağır adı, ən böyük dərdi olan "qaçqın" həyatının çətinliklərini ləyaqətlə dəf edən xocavəndlilər heç vaxt ümidlərini itirməmiş, doğma yurda qayıtmaq inamı heç vaxt onları tərk etməmişdir. Bu gün talelərinə məcburi köçkünlük həyatı yaşamaq qisməti düşən xocavəndlilər Azərbaycan dövlətinin böyük qayğı və diqqəti ilə əhatə olunublar. Məcburi köçkünlərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması dövlətimizin daim diqqət mərkəzindədir. Məcburi köçkün soydaşlarımızın müvəqqəti olaraq rahat yaşamaları üçün bütün infrastruktura malik yeni qəsəbələr tikilir, insanlar hər cür rahatlığı olan evlərdə məskunlaşırlar. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin böyük diqqət və qayğısı nəticəsində Xocavənd rayonundan olan məcburi köçkünlər üçün Beyləqan rayonu ərazisində hər cür şəraitə malik yeni qəsəbə inşa edilmişdir. Həmin qəsəbənin 2008-ci il oktyabrın 4-də açılışı mərasimində Prezident İlham Əliyevin iştirak etməsini və rayon sakinləri ilə səmimi görüşünü xocavəndlilər minnətdarlıq hissi ilə xatırlayır və rayon əhalisinə göstərilən yüksək qayğı kimi qəbul edirlər. Bu qayğı və diqqətin nəticəsidir ki, bu gün rayon əhalisinin böyük bir qismi müasir, yaraşıqlı evlərdə yaşayırlar. Hazırda həmin qəsəbə rayonun inzibati mərkəzi kimi formalaşmaqdadır. Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyəti başçısı aparatı və digər icra strukturları öz fəaliyyətlərini burada davam etdirirlər. Qəsəbə günbəgün abadlaşır, daha müasir görünüş alır. Qəsəbədə inşa olunan Bayraq meydanı və parkın, rayon polis və təhsil şöbələri üçün müasir tipli inzibati binaların və müasir tələblərə cavab verən idman zalının tikintisi yekunlaşmaq üzrədir. Qəsəbədə müasir tipli ATS quraşdırılmış, fərdi evlərin və icra strukturlarının telefonlaşdırılması işləri demək olar ki, başa çatdırılmışdır. Xocavənd rayonundan olan məcburi köçkünlərin məskunlaşdıqları "Xocavənd" , "Yeni Xocavənd", "Yeni Tuğ" və "Yeni Qaradağlı" qəsəbələrinin təbii qazla təmin olunması məqsədilə qazlaşdırma işləri də yekunlaşmaq üzrədir. Bütün bunlar ölkəmizin dinamik inkişafının göstəriciləri, dövlət başçısının apardığı məqsədyönlü siyasətin nəticəsidir. Lakin Xocavənd rayonundan olan hər bir məcburi köçkün özlərini yeni yurd yerlərinin müvəqqəti sakinləri bilir və Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında tezliklə öz doğma yurdlarına qayıdacaqlarına əmindirlər.

Qarabağ müharibəsi haqqında tarixi həqiqətləri, xalqımızın üzləşdiyi faciə və soyqırımları ölkə və dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırmaq məqsədilə bir sıra işlərin həyata keçirilməsi tərəfimizdən təmin edilmişdir. Belə ki, Ermənistan ordusunun Xocavənd rayonunun Qaradağlı kəndində törətmiş olduqları soyqırımı cinayəti ilə bağlı Azərbaycan, ingilis və rus dillərində "Soyqırım: Qaradağlı", 2012-ci il tarixdə isə həmin sənədli filmin davamı olan "Soyqırımı Qaradağlı davam edir..." sənədli filmi dörd dildə Azərbaycan, ingilis, rus və fransız dillərində çəkilmiş, yayılması və yayımlanması təmin edilmişdir. Bundan əlavə, Şuşa şəhərinin Ermənistan respublikası tərəfindən işğal olunmasının 20-ci ildönümü ilə bağlı "Ruhum Qarabağlıdır" sənədli filmi çəkilmişdir və Qarabağ mövzusuna yanaşmada bir yenilik olması baxımından bu film çox təqdirəlayiqdir.

Vətənimizin ərazi bütövlüyü uğrunda canlarından keçmiş şəhidlərin əziz xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədi ilə Xocavənd rayonunun "Nərgiztəpə" ərazisində memorial "Şəhidlər" abidə-xatirə kompleksi yaradılmışdır. Abidə kompleksinin yaradılmasında əsas məqsəd şanlı tariximizi yaşatmaqla bərabər, eyni zamanda, böyüməkdə olan gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasına diqqəti artırmaqdır ki, artıq rayonun ümumtəhsil məktəblərində təhsil alan şagirdlərin buraya ekskursiyaları təmin olunur və bu ekskursiyalar zamanı şagirdlərə verilən bilgilər onların düşüncələrinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir.

Eyni zamanda çoxlu sayda gənclərin, ölkənin tanınmış ziyalılarının və Milli Məclisin deputatlarının buranı, Dağlıq Qarabağımızın bir hissəsini ziyarət etmələri Qarabağa olan sevginin, istəyin bariz nümunəsidir.

Xocavəndin müharibə görən insanları yaxşı bilirlər ki, müharibə hansı fəlakətlər törədir. Müharibə anaların göz yaşı, itkilər, ağrı, acı və faciələr deməkdir. Təbii ki, ölkə başçısı da bu məsələnin sülh yolu ilə həll olunması üçün gərgin iş aparır, beynəlxalq hüquq normaları, eləcə də beynəlxalq təşkilatların qəbul etdiyi qərarlar əsasında məsələnin həllinə nail olunmasına çalışır.

Azərbaycan üçün müharibə hələ bitməyib, biz yalnız döyüşləri uduzmuşuq. Hazırda işğal edilmiş torpaqlarımızı hər an azad etməyə qadir güclü ordumuz var. Bu gün Xocavəndin mərd və qorxmaz sakinləri bir istək, bir amal uğrunda yaşayırlar: nə qədər gec deyil Ermənistan dövləti öz xoşu ilə, heç bir şərt irəli sürmədən işğal etdikləri torpaqlardan çıxmalıdırlar. Əks təqdirdə onların törətmiş olduqları cinayətlərin, dinc azərbaycanlı əhalisinin başına gətirdikləri faciələrin qisası döyüş meydanında alınacaqdır. Bugünkü Azərbaycan dövləti Dağlıq Qarabağın işğal olunduğu dövrdəki Azərbaycan deyil. İndi qüdrətli dövlətimiz, qətiyyətli Ali Baş Komandanımız var. Və bu gün vətən həsrəti, qisas hissi ilə yaşayan xocavəndlilər bir nəfər kimi torpaqlarımızın yadelli işğalçılardan təmizlənməsi, ərazi bütövlüyümüzün təmin olunması üçün hər an silaha sarılmağa, ön cərgələrdə döyüşməyə hazırdırlar.

Eyvaz HÜSEYNOV,

Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı,

"Dağlıq Qarabağ Bölgəsinin Azərbaycanlı İcması"

İctimai Birliyinin İdarə Heyətinin üzvü

Azərbaycan.-2012.- 2 oktyabr.- S. 5.