Mədəniyyətlərin dialoqu xüsusi zərurətdən irəli gəlir

Bu, dünyanı daha aydın dərk etməyə imkan yaradır

Mədəniyyətlərin dialoqu, şübhəsiz, müasir dövrün qızğın müzakirə obyekti olan problemlərindən biridir. Azərbaycan bu sahədə gedən diskussiyalarda fəal iştirak edir. Bunu mədəni həyatımızın bir çox faktları, o cümlədən, Azərbaycan və Rusiya prezidentlərinin hamiliyi ilə hər il Bakıda Beynəlxalq Humanitar Forumun keçirilməsi təsdiq edir. Bu gündən başlayaraq iki gün keçiriləcək və yenidən bəşəri inkişafın ən mühüm humanitar aspektlərinin müzakirə ediləcəyi növbəti Bakı Beynəlxalq Humanitar Forum öz əhəmiyyətinə görə tarixə yazılacaq.

Bir problem kimi mədəniyyətlərin dialoqu əvvəlki dövrlər üçün fəlsəfi maraq kəsb etmirdi. Ona fəlsəfi problem "status"unu verən qloballaşma və ya alimlərin, siyasətçilərin fəal surətdə müzakirə etdikləri dünya miqyaslı siyasi-iqtisadi unifikasiya prosesi oldu. Lakin bu cür müzakirələrin fəal keçirilməsi yalnız prosesin aktuallığından deyil, həm də onun dərin böhran keçirdiyindən xəbər verir.

Bu gün mədəniyyətlərin dialoqunu xüsusi zərurət adlandırırlar. Onun "xüsusi"liyi ondadır ki, bizə getdikcə daha müəmmalı olan dünyanı dərk etmək lazımdır. Mədəniyyətlərin dialoqunu anlaşılmaz dünyanı dərk etmək cəhdi adlandırmaq olar. Bununla bağlı belə bir sual meydana çıxır: "Bəs burada fəlsəfə və filosofların rolu nədən ibarətdir"? Mən bu suala belə cavab verərdim: a) fəlsəfənin rolunu onun dünyanı izah etmək üsullarından biri olduğunu nəzərə alaraq dərk etmək olar; b) paradoksal səslənsə də, fəlsəfə həmçinin mümkün olmayana doğru aparan mümkün yoldur. Bu zaman dialoqun fəlsəfə vasitəsilə gerçəkləşdirilməyin lazım olduğu nəzərə alınmalıdır, halbuki mədəniyyət və sivilizasiyalar buna, tamamilə təbii olaraq, müqavimət göstərir. Çünki onların lokal dünyası tamamilə adət halını almış və başlıcası, təbii yaşayış məkanıdır. Müxtəlif sivilizasiya və mədəniyyətlərin hətta dəyəri yaşamlarının obyektləri müxtəlifdir. Buna görə də onlar, çox ehtimal, təmaslardan, xüsusilə, əməkdaşlıqdan qaçmağa meyillidirlər. Hələ XVII əsrdə fransız mütəfəkkiri Labrüyer (1645-1696) incəliklə qeyd edirdi: "Bir çoxları təəccüb edir ki, nə üçün insanlar vahid xalq kimi yaşamır, bir dildə danışmır, ümumi qanunlara tabe olmur, eyni adətləri gözləmir və bir dinə etiqad etmirlər; mən isə, insanların ağıl, zövq və hisslərinin müxtəlif olduğunu bildiyimdən, yeddi-səkkiz nəfərin bir damın altında, eyni divarlar arasında yaşadığına və bir ailə təşkil etdiyinə heyrətlənirəm".

Qarşılıqlı münasibətlərin başqa simvol və mədəniyyətinin başa düşülməməsi insanların şüurunda o qədər dərin kök salıb ki, bu, hətta ən nikbin bəşər övladlarında belə əsl təəccüb doğura bilər. F.Nitsşenin (1844-1900) yazdığı kimi, "nəinki Aristotel, hətta bütün antik Yunanıstan insanları düşmənçilik və bir-birini qırmağa təhrik edən Eridanı zalım adlandıran, onları qısqanclıq, qibtə, düşmənçilik vasitəsilə fəaliyyətə təhrik edən digər Eridanın isə xeyirxahlığını tərifləyən Hesiodun düşüncə tərzinə şərik olaraq, qəzəb və qibtəni bizdən fərqli başa düşür". Lakin, buna baxmayaraq, fəlsəfə insanın özü-özünə üstün gəlmək bacarığına, onun "özünüyaratma" qüvvəsinə güvənir. Bu paradiqma fəlsəfəni qlobal miqyaslı ümidə doğru aparır - fəlsəfə mədəniyyət və sivilizasiyaların davranış modelinin öz-özünü dəyişdirəcəyinə inanır. Və yalnız bu ümidlərin özünü doğruldacağı təqdirdə mədəniyyətlərin dialoqu yeni qarşılıqlı münasibətlər, əlaqələr dünyasının yaradılmasına çevriləcək.

Dialoqun mövcudluğu üsulunu yalnız mədəniyyətlər arasında yaranmış qarşılıqlı əlaqələr sisteminə nisbətən transsendent üsulla - onun hüdudlarından bir növ kənara çıxaraq - tapmaq olar. Buna dünyada hökm sürən müəyyən nizamsızlıq ölçüsünün aradan qaldırılması vasitəsilə nail olmaq mümkündür. Anlaşılmayan mədəniyyət və sivilizasiyaların təcrübəsi hüdudlarından kənara çıxmaq unifikasiyadan (vahid şəklə salınmaqdan) universallığa doğru atılan addım ola bilər.

XX əsrin məşhur fransız filosofu Jil Delöz öz əsərlərində mərkəzi əsas kökün olmadığı, onun əvəzinə isə bir-birinə sarınmış bir çox kökcüklərin bulunduğu kök sistemi quruluşunu bildirən maraqlı bioloji "rizoma" istilahını işlədib. Əgər biz adət etdiyimiz anlayışları, təsəvvürləri rəf edə bilsək və mədəni mərkəzləşdirmə və iyerarxiyaya yer olmadığı, amma mədəni müxtəliflik məkanının bulunduğu dünyanın mövcud ola bildiyinə əsaslanmış yanaşmadan çıxış etməyə başlasaq, qarşımızda tamamilə başqa perspektiv açılar. Fəqət J. Delöz haqlı xəbərdar edir ki, "yaşasın müxtəliflik demək azdır, bunu hələ həyata keçirmək lazımdır..."

Bəs bunu necə etməli? Bu, fəlsəfənin qarşısında qoyulan son dərəcə aydın sualdır. Mədəniyyətin intellektual nümayəndələri olan filosofların mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinin hansısa modellərini işləyib hazırlamağa (tövsiyə etməyə) qadir olması fikrini qəbul edərkən, biz həm də ideyaların dünyaya "translyasiya"sının bu üsulunun məhdudluğunu da dərk etməliyik. Tarix və cəmiyyət indiyə qədər diskussiyalarda filosofların sözlə ifadə etdiyi dəlillərlə heç bir əlaqəsi olmayan arqumentlərdən istifadə edir. Bundan başqa, təəssüf ki, fəlsəfədə humanitar pozitivizm adlanan və şərhlərin az qala fakt kimi qələmə verilməsindən ibarət mövqenin təsirini hələ də müşahidə edirik. Bu, tam mənada, mədəniyyətlərin dialoqunun təfsirinə də aiddir.

Nazim SƏFƏROV,

fəlsəfə elmləri doktoru, M.V.Lomonosov adına

Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının professoru

Azərbaycan.-2012.- 4 oktyabr.- S.5.